Metodologiese uítgangspunt

ETIENNE LEROUX SE ANTWOORD

P. D. van der Walt

II. Metodologiese uítgangspunt

Bydiebespreking/behandelingvan N.P. van

Wyk Louw

seversdrama Ger- manicus, ook as voorgeskrewe teks op hoërskool, is

my

literatuur- wetenskaplike uitgangspunt primêr dié dat die literêre teks die voorwerp vanondersoek^is,m.a.w.dietekstuurenstruktuurvandiewerkself.Eklaat

dusdie opvoedkundige, selfsliterêr-opvoedkundigewaardealdan nievan die onderhawigedramatersyen konsentreeropdie

samehang

en

omvang

van die gepubliseerde teks soos ons dit voor ons het

—

hoewel die vor-

mende

invloed daarvan opdie leser implisiet

mag

blyk.

So

^'nontleding van die teks, metbeskrywingen vertolkingasmiddele, lei tot 'n waardebepaling, maar ook dit

—

tesame met die vergelyking met andertekstewatonvermydelikdeel van'n

mens

se helebenaderingvan 'n

bepaalde teks is, is nie die hoofsaak nie; wel hoe en watter struktuur- elementedie geheelvorm en welke betekenisdigtheid diewerk ontwikkel.

My

metodeisduswesenlikstruktureel,maar dan ookorganisties:diesame- hangvandiedeleaantetoon

—

dus wat ook

genoem

worddiekonstituan- tes van die kunswerk.

Want

'n kunswerk is fundamenteel afhanklik van vormgewing, vorm, gestalte, sinryke patroon, virsy bestaan as estetiese objek.

Maar metdiewoordsinrykhetek reedsietsvandiebetekenis,dieseggings- krag, die suggestierykheid of

omvang

van die kunswerk gesuggereer

—

want ook^dítis'nintegraleaspek vandie estetiese. Onthouegter:dieTagti-

gers hetnieverniet die ouwaarheid herbeklemtoon nie:

"Vorm

en inhoud

zijn een".

Wat

ektotdusver gesêhet, isdierekenskap vandieliteratuurondersoeker, die aktiwiteitvan die leser, die

mens

vóór die boek

—

in die

woorde

van N.P.van

Wyk Louw

self. En togisditniesubjektivismenie,maardiestrewe

is kontroleerbare uitsprake, getoetsaan die teks self. Die ideaal isweten- skaplike, literatuurwetenskaplike, bevindings

—

en die

woord

wetenskap bedoel geordende (gesistematiseerde), getoetste envertolkte kennis.

Enhoewelekditdoelbewusaandieander kantookvermy

om

bv. Germani- cus teverklaar aandie handvan

gegewens

aangaandedie

mens

ágter die boek,d.w.s.dieouteurasmens, bestaan so^'ntekssoos Germanicus, eint- likenige literêrewerk,niein'nlugleegtenie: disdeelvan'nskrywerse hele oeuvre, deel van 'n literatuur of dan die letterkunde van ^'n bepaalde periode,disdeel van'n hele kultuur of literêre tradisie.

Daarom

kan'n

mens

sebenaderingvan'nteksnievolkomeatomisties(iso- lasionisties)

wees

nie; diewerkisniehermetiesverseël ofvolkomeabsoluut selfgenoegsaam en

outonoom

nie. 'n

Mens

moet

benewens

die primêr- strukturele benadering ook dieteks insyverband beskou, dus organisties benader ookin breërkonteks

—

intertekstueel as u wil.

Op bogenoemde

sakesalekkortliksdieaandag

moet

vestig

—

wat'n

mens

kan

noem

sekeredeterminante. DiéisdiedramatiesetradisiewaarinGerma- nicus staan; daarbenewens

Van Wyk Louw

se teoretieseuitlatings oordie konflik tussen denker en heerser, dinken doen, heerseren humanis.

Maareers ietsoordie konflikwatdie dramaten grondslag lê.

III. Die dramatíese konflikin

Germanicus

N.P.van

Wyk Louw

sedrama Germanicusisinhoëmate'n

monodrama,

'n

eenmansdrama —

netsoos sy Diaswat ookhistoriesestofverwerk,en soos

Opperman

se Periandros van Korinthe. Maar dit is wat hierdie werk wil wees,geen"lifeandtimesof ...",'ngeskakeerdebeeldvan^'ntydengroep nie. Uiteraardisditwelgedeeltelikso,want Germanicus

word

immersgete- ken in sy historiese kultureel-politieke konteks.

Hoe

anders? Maar altyd staan Germanicus selfin die sentrum, wentelalles

om hom

en die konflik waarinhytestaankom.

Hy

sêookhysterf"aan hierdietyd". Maardietyd vind uitdrukking indiekodes en handelingevan

mense — _mense

watGer- manicusseantagoniste isenword.

Die essensie of ideologiese basisvandie botsingtussen Germanicusendie verteenwoordigersvandie Rykisreeds aangedui.

Tog

isdie konflik nieso eenduidignie,

want

daarisookdiekonfrontasiemetbv. Piso. Nieteminkan die konflikin 'n hoëmateweergegee

word

deur 'n rekapitulasie envertol- kingvandievernaamste handelingsmomentevandieagttonelewatelk 'n kern in die handelingslyn vorm.

Hoe

die verwikkelde en tog duidelik gestruktureerde en gekonkretiseerde konflik hier in Germanicus verloop, d.w.s. die uiterlike botsing, gepaard

gaande met Germanicus se innerlike stryd, besluitneming en volharding,

word

soduidelik

opgesom

deur P.J. Conradie in sy Blokboek oor hierdie

drama (nr. 5, Academica, Pretoria-Kaapstad, 1966) dat ek eerder op aspektevanhierdiedramatiesekonflik wil konsentreeras

om

teherhaalwat daar in die Blokboek staan; daarom val die klem nou op dietragiese, die handelingslyn, die betekenisdigtheid, ens.

'n

Mens

moetnetaltydduidelikvooroëhoudatdiehandeling,diebotsende strewes vandie partye, protagonis, antagonis(te) in en deur

mense

plaas- vind,handelende persone

—

endaarommoetdaar skerpgekykwordnadie heel primêremaaronontbeerlikevoorwaardevir drama:lewendeen oortui- gende, goed omlynde, uitgediepte karakterbeelding.

As

die persoons- tekening nieslaag nie, faal die drama, hoegoed die konsepsie, ideëstruk- tuur, handelingsmomente, bou, woordgestalteook

mag

wees.

Miskien isdit juis hierin datdie grootsheid en geslaagdheidvan diedrama Germanicus geleë is: die aangrypende persoonsbeelding: Germanicus, Agrippina, Piso, selfsdie"dier"daarinsy"hol"

—

Tiberius

—

isboeiende, lewende, oortuigende mense. Hulle wordten voete uitgeteken, en enige studievandiédramasal

hom

moetrekenskapgee, nienetvan diegebeure endiegrondslagvan diedramatiesebotsing nie, maarveralvandie realise- ringdaarvan in die hoofkarakters.

IV. Die

aspek van

dietragiese

Dievrae

rondom

diedramatiese,selfsdiebevraagtekeningvandiewesenlik dramatiesein hierdiedrama, het onsenigsinsaangeraak en aangetoondat dieparadoksalenie-handelingjuisskeringeninslagvandiébesonderetema vorm. Maar'nander, verwante, vraagisofGermanicuswaarlik'ntragiese figuur is, wantter willevan die universaliteitén slaankragvan die kernge- dagte, finalesegging, dietemavan die drama, watons sou kon

noem

die aangrypendheid vandie spel

—

daarvoorisdietragiesekwaliteitnodig. Dit het die antieke Grieksedramaturgejuis ingesien: die toeskouerworddeur dietragiese meegevoer, gelouterenveredel.

Waarin lê die tragiese? En is Germanicus inder waarheid 'n tragiese held volgensdieAristoteliaanse vertolkingvan dietragiese? Hierdielaastevraag kanteregindieligvan diegangbareopvattingvandietragiesegevraword,

omdat

daartwyfelkan bestaan oorGermanicusse tragiese skuld. IsGerma- nicus niemaar'nonskuldige, skuldelose slagoffervan omstandighedenie;

duspatetiesennietragiesnie?

Want

skuld,persoonlike oferfskuld,aanjou lotenondergang, diéis'nonvervreembareelementvandieestetiesebegrip van dietragiese.

Ons

moetonderskei tussenpatos, jammerlikheid, en tra- giek.

Germanicusbeantwoordaan die"vereistes"vandietragieseheld: hyisvan hoëafkoms,'ncaesar,'ngeliefdeleiervanaansien,^'n

man

met uitnemende eienskappe. Dusgeniethydietoeskouer/leserse agtingenaandag, kan hy as 'n universele voorbeeld van menslikheid dien

—

sal sy lot aangryp en

stig, wantdie uiteindelikedoel vandietragieseisen

was

nogaltyd

om

die toeskouer te waarsku en te veredel, te reinig.

Want

Germanicus is ook

mens

genoeg, soos vandie idealetragieseheldverwagword,

om

swakhede

te hê, 'n karaktergebrek wat

hom

^'n noodlottige keuse laat doen wat sy stryd en ondergang bewerkstellig.

Hoe

edel en lofwaardig Germanicus se aristokratieseideaalvanmenslikheidookalis, blyditnogaltydso datdit 'n aristokratieseideaalisbyGermanicus: hyvoel

hom

^daardeurverhewe bosy tyd, bo mense.

Hy

wil

hom

ook nie "vuil"

maak

nie; daar is by

hom

'n

onmiskenbare verhewenheid maar ook 'n element van wat 'n

mens

kan

noem

arrogansie, wat dieou Grieke

genoem

het: "hubris".

Ditis syswakheid in sygoedheid, selfs in 'n matesy"skuld". Ditveroor- saakdathynie wilingrypen heersnie,wanthy erkendathytogooksinhet aan heers. Maar hywilsy reinheidnie besoedel nie; hy

word

ookas koud ervaar deur syvrou Agrippina en syvaderlikevriend Piso. Diegevoelvan onbetrokkenheid, die nie-wil tothandeling

—

wathier'ndramatiese hande-

ling aan diegang sit, paradoksaalgenoeg

—

isegterniegenoeg skuld

om

Germanicusse loten selfsondergang as tragieste kwalifiseer nie.

En togisGermanicusnie alleenaangrypend deerniswekkend ^nie;syleweis

inderdaad tragies, maar dan

moet

'n

mens

die essensiële aspek, die kern van die tragiese soek in iets anders as ondergang, ^nl. in lyde, lyding. En hieroor bestaan daar geen twyfel nie: Germanicus lyvan die begin af; sy bewoënheid

om

die lotvan mense, ofditsyeie

mense

^isenofditvyande soos Thusnelda, die Germaan, is

—

sy bewoënheid

om

die lotvan slawe soos Clemenswat 'n bloedende getuie is van die "harde hande" van die

Romeine;sybewoënheid

om

dielotvansybondgenoteenonderdaneindie

Ooste

—

ditalles

maak

Germanicusselewe enloteen groot lydensweg,tot

hy uiteindelik sterf vandie gif,vervreem vansy vriend Piso, onmagtig

om

ietsdaadwerklikstedoenaandie"vuilkloaak"vandiedekadente,onmens-

likeRomeinsestelsel

—

welmetdievaevermoededat synie-doendiebegin van^'n

nuwe

lewenskode van menslikheid is.

Vir hierdiesieningvandietragieseasberustendeopdielydevan^'ngrooten edel

mens

tengevolgevan'nbewustekeuseopgrond vansykaraktersame- stelling,beroep ek

my

opdieuiteensettingvandiedramatiesebegrip tragiek soos beredeneer deurJ.P.

Louw

indieessaygetitel: "TragiekindieGriekse tragedie"enwat

opgeneem

isindiebundelIN

EN OM

^DIE

LETTERKUNDE,

onderredaksie van A.P. Grové(H.A.U.M., Pretoria, 1974).

Inhierdieopstel

wys

dieskrywer,'ngedeëklassikus,aandiehand vanvoor- beeldeuitdie dramatiese genrevandie klassieke Grieksetragoidia, datdie tragiese held 'n verkeerde keuse maak, 'n oordeelsfout begaan, 'n ver- keerdedaadpleeg (hamartia),wetendofonwetend,maarweluiteiekeuse, endathydusskuld hetaan sy tragiese fout. Endan

wys Louw

daaropdat diebasieseaan elketragedie

—

_van dieGrieketotvandag

—

lyding is. Die

mens

moetly; ditisdietragiekvan sy bestaan. Ditisdiegrootste misterie vanonslewe, endietragedieisdaardiekunsvorm wattotdieuiterstediep-

tesvandiemenslikelewewildeurdring. Paradoksaalwáárisdiefeitdatons eersdeurlydingdieleweverstaan. Diebrose

mens

iskwetsbaar,ly

—

endit

word

uitgebeeld in die hamartia en uiteindelik die lyding en die gevolglike katharsis by held en toeskouer: die suiwerende uitwerking van hierdie skouspel asgevolg van die emosies van vreesen medelyeby diegehoor.

Gemeet

aan hierdie kriterium van lyde, is Germanicusdietragiese held by uitnemendheid,alword,by

wyse

vanspreke, sysielgered

—

_{want, so}lees ons aandie einde:

"Hy

is byal die Caesars".

In die verbygaanverdien dit verdervermelding datvolgenshierdie siening van dietragieseookDias inVan

Wyk Louw

segelyknamigedramatragies is. Diestellingisal

gemaak

dat Diasnie tragies kan

wees

nie,wantaandie einde

kom

hy tot heerlike insig, groei hytot egte Christelike

deemoed

en oorgawe aan

God

en Sy Wil; hyword dusgered in Christelikesin, sysiel gered, al gaan syliggaam in diewerwelwindverlore.

Dieverdere redenasie sou dan logieserwys

wees

dat binne die Christelike denksisteem die begripvan die tragieseniekan bestaan nie, d.w.s. indien dietragiese gesienword asbestaande indie onvermydelikeondergangen vernietiging van die held, m.a.w. ^'n soort goddelike of kosmiese wraak- voltrekking. Die essensie van die Christelike leer isimmers versoening en redding. Maarindien die tragiese gesien word in lyde, dan is die tragedie parten deel van die Christelikelewensvisie.

Nie net Diasin sylaat-Middeleeuse Christelikelewenskader nie, maar ook Germanicusinsylaat-heidens-Romeinsewêreldkanvanuitdiemodernetyd waarin Christelike norme geld, vertolk word as tragiese voorbeelde: hulle bly tragies, ookvironsmoderne mense.

Ditisdaarom ook nievergesogdatVan

Wyk Louw

insyinterpretasievan diehistorieseGermanicus

hom

^{'n prototipe,'n}voorafskaduwing,vanChris- tus

maak

nie. Ditgeegrotergeldigheid entrefkragaan diedrama, soos P.

du P. Groblerteregdaarop

gewys

het insyopstel: "'n Anderinterpretasie vanGermanicus"indiebundel

SMAL SWAARD EN

BLINK,onderredaksie van Ernstvan Heerden (Academica, Pretoria-Kaapstad, 1966).

V. Betekenisdigtheid of meerduidigheid

van

die Germanicusfiguur

Daarom

vervolgens enkeleopmerkings oordiebetekenisdigtheid ofmeer- duidigheid van die Germanicusfiguur. Germanicusword, soos ek probeer aantoon het, as tragiese held uitgebeeld

om

so ons lewenservaring en lewensiening, ons^selfkennisenmensekennisteverdiep. Maarkragtensdié beelding, in die hele struktuur van die drama, die handelingslyn en die woordgestalte waarop ekaanstons sal let, word Germanicus ooktipevan die uitnemendste

mens

vanalletye,wat ooktegelykertyd

God

was: Jesus Christus.

Want

menslikheid, suiwer humaniteit, selfs

humanisme

wat nog

nie 'n eie

nuwe

godsdiensopsigselfen dustotaal horisontaalen mensge- bonde geword hetnie, is niestrydig met Christelikheid nie. Die suiwerste

vorm van menseliefde isjuis deur Christus gedemonstreeren is in sy leer vervat: die keersyvan

God

metjou hele

wese

liefhê, isjounaastelieftehê soosjouself.

Dus: die geïmpliseerde Christusgelykenis in hierdie drama gee daaraan 'n universeleen algemeen-geldige en tydlosewaarheidsdimensie.

Ons

kan sê dat

Van Wyk Louw

virGermanicus sien en beeld as die idealemens-van- die-naasteliefde,maartegelykishy'nskadubeeldvanChristus

—

soos Gro- bler in sy stuk uitwys. Die parallelle is ooglopend as 'n

mens

var. hierdie

verwysingsraamwerk

bewus

is: die

hoofmomente

indielewe van Germani- cusstemooreen metdiéindie lewevanJesus, wat, netsoosdiévanGer- manicus, 33jaarwas:

a) die versoekingvan die keiserskap

X

^dieversoeking in diewoestyn;

b) die triomftog in

Rome X

die intog inJerusalem;

c) die eetmaal by Aretas

X

^{die laaste}avondmaal;

d) dietoneelindie tuinvoordietempelvanApollonabyAntiochië

X

die gebeure indie tuin van Getsemané;

e) die gewillige sterwe van Germanicuster willevan 'n hoë geestelike ideaal,dus'nanderheerskappyasdieaardse

X

diekruisdoodopGol- gota.

Gesiendie verwysingsraamwerk van die moderne gehoor, ishierdie inter- pretasie by terugskouing op sowel die Germanicus- as die Christus- geskiedenisvolkomegeldig;trouens,ditgeeaandieteks'nduidigheid,gel- digheid en trefkrag wat dit andersins sou ontbeer en verarm

—

of die skrywerditnou

welbewus

so bedoel het of nie. Diseenvoudig daar,en dis dié soort pluselementwat aan groot literatuur sy unieke karakter verleen.

Die Christusparallelgee'ngroterbetekenisgeladenheiden suggestierykheid aandietragiekwatskeringen inslagvandielewevanGermanicus^is

—

dié lewewat

Van Wyk Louw

hierdramatiseerentot 'nwoordkunswerkstruktu- reer.

Daarom moet

ons ook in die volgende instansie kyk nadie handelingslyn watdieruggraatvandiedramais;die

woord

dramabetekenimmershande-

ling, cn die gestruktureerde handeling is die primêre bestaansvoorwaarde ookvan dieteks onderbespreking.

VI. Die handelingslyn

—

die

bou van

die

drama

Hierdie tragiekvanGermanicus

word

in

woord

endaadoor agttoneleheen gebeeld. Die handelingslyn openbaar 'n bepaalde patroon, gang, sinvolle struktuur, ontwikkelingensamehang,afronding. Ekhetaanvanklikaange- voer dat die drama ontspring het aan die denkproblematiek

rondom

die teenstelling: heerser

X

humanis, denke verhewig tot poësie, tot 'n vers- drama.

Diehandelingslynvertoon, grafies voorgestel,diepatroonvan'nparabool.

Ditbeginindieeerste toneelwaarinGermanicusen diesoldate optree, kry stygende

momentum

indietweedetoneelwaarindienaasteoffisiereopdie voorgrondtree,soosindiederdewaardiefokusnogmeerverengword op AgrippinaenGermanicus, tot'n hoogtepuntindievierde bereikword waar

die volle lig op Germanicus en sy menslikheid teenoor die Germaanse vyande, Segestes en Thusnelda, val. Dis ook in hierdie toneel dat hy op

rituele

wyse

sykeuse ten gunstevan nie-doen en menslikheid beseël deur sy "testament".

Hy

praatvan "tekens", dussimbole, bynasakramentele voorwerpe: hy geesyswaard aan Piso, met woorde watritmiesen klank- matig herinner aan die instellingvan die

nuwe

testamentof verbond deur Christus in die oppersaal by die laaste avondmaal: ^"...

neem hom

en dra

hom

en vergeet

hom

nooit":

VirMarcus geehysy lyfband,^virCaiussy mantel. Endatdie offisiere

bewus was

van dié simboliek, dié afstand doen van alle

mag

en gesag en heer- skappy, blykuitdie

woorde

van Caius: "...disbynaof_jysterwe

—

hierdie

weg-gee."

Hierdie toenemende fokalisering op Germanicus as enkelingvorm 'n bin- ding in dié eersteviertonele, maar ookdie lokaliteit, nl. datdie handeling afspeel in Germanië, versterk diesamehang.

Mettonele vyfenses^isdie leser(hoorder/toeskouer), soosdiehandeling, nou verplaas in die "roofdier"-nes van Rome; ook het die tyd 'n sprong

gemaak

vanafdiéin Germanië:alleshet vooruitgereikna Rome. (Terloops:

hierdie uitreiknadietoekomsiskenmerkendvan dietydsaspekvanalledra- matiek,teenoor liriekwatmet diehedewerk, enepiekwat op dieverlede, dieafgehandelde gebeure, gebaseeris.) Intoneel vyfvaldiekolligopLivia, diekeisermoeder,endievroue; intoneel sesopkeiserTiberiusenGermani- cus. Inhierdiesesdetoneel bereikGermanicusfinalehelderheidoorsylewe ensê hyvandie medekeiserskapin dieOoste: "Ekvatditsoos ek ookdie

doodaanvaar". Na hierdie kritiekekonfrontasietussendieheerser Tiberius en die humanis Germanicus, besef Germanicusdat slegs sy offerdood sy ideaal kan beseël.

Nou

verplaasdie handelingintoneleseween agt na die Ooste, kryGermanicus(enookons) finalehelderheid:

"My

sterf selfsword

'nopstand teen die Ryk". Diegroot

weemoed

vandiedood, en van insig, sak ooralmal: Piso, Agrippina, maarveral Germanicus:

"Ek

was

tehelder.

'n

Mens

die moet ook modderig

wees

as_{jy wil} mens-wees ^..."

Dit is sy tragiese insig, ook die insig wat die handeling bring in hierdie probleemstelling van mens-wees, menslikheid,

mens —

daardie moeilike spelaan die kortsillabe "mens", soosTiberius ditaan Germanicusstel in diesesdetoneel.

En soworddiedalendelynvandieparaboolvoltooi,diehandelingsinvolen bevredigend afgerond met toneel

sewe

^en agt.

Ek het slegsbreëtrekkeaangedui:diebesonderhedevandiehandelingslyn moetuselfaandiehandvandiedramateks nagaan;ookleeshoeP.J. Con- 114