B e r s u k a c i t a l a h dalam pengharapan B e r s a b a r l a h dalam k e s e s a k a n
B e r t e k u n l a h dalam doa
Kupersernbahkan kepada Apak dan Mama y a n g t e l a h berdoa u n t u k k e k u a t a n d a n semangatku
d a n kepada kakak-kakakku
ANTAGONISME ANTARA FUNGI PERMUKAAN DAUN
DENGAN Corynespora cassiicola
--(
Berk.
&
C u r t . ) W e i
PENY EBAB PENYAKIT FUGUR DAUM
PADA TANAMAN KARET
(
-.Hevea brasiliensis M u e l l . Arg.
... . .. --)
JURUSAN HAMA D A N P E N Y A K I T TUMBUHAN
F A K U L T A S PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANlAN BOQOR
RINGKASAN
A N D R I Y A N I HEI7MINASARI. Antagonis~ne a n t a r a F u n g i Permukaan Daun dengan Corynespora c a s s i i c o l a (Eerk. & C u r t . ) Wei, Penyebab P e n y a k i t Gugur Daun p a d a Tanaman K a r e t
(m
b r a s i l i e n s i s Muell. k g . )( M
bawah bimbingan SIENTJE MANDANG SUMARAW dan IYI WDO).
P e n y a k i t gugur daun c o r y n e s p o r a muncul pada t a h u n
1980
s e b a g a i s a l a h s a t u p e n y a k i t yang cukup s e r i u s p a d a tanaman k a r e t d i I n d o n e s i a . P e n e l i t i a n p e n g e n d a l i a n pe- n y a k i t i n i s e c a r abiologi
belum banyak d i l a k u k a n . Oleh k a r e n a i t u d i l a k v k a n p e n e l i t i a n y a n g b e r t u j u a n u n t u k meng- i n v e ~ : t a r i s a s i f u n g i y a n g mungkln b e r s l f a t a n t a g o n i s t e r h a - dapG.
c a s s i i c o l a pada permukaan daun k a r e t .I s o l a s i f u n g i d a r i permukaan daun k a r e t s e h a t dan daun k a r e t yang hanya t e r s e r a n g
C.
c a s s i i c o l a d i l a k u k a n dengan metode p e n c u c i a n y a i t u dengan memasukkan p o t o n g a n daun k a r e t ke dalam a i r s t e r i l dan menumbuhkan s u s p e n s i t e r s e b u t p a d a medium PDA. F u n g i y a n g tumbuh kemudian d i -u j i kemungkinan antagonismenya dengan metode b i a k a n r a n g -
kap. Peubah yang d i a m a t i i a l a h pertumbuhan k o l o n i p a t o g e n dan k o l o n i f u n g i yang d i d u g a a n t a g o n i s dengan mengukur l u a s pertumbuhannya s e t i a p h a r i dan p e r s e n t a s e penghambat- a n l u a s a n pertumbuhan p a t o g e n
d i u j i b e r s e n t u h a n .
, "-
D a r i h a s i l i s o l a s i d i p e r o l e h dua b e l a s macam i s o l a t f u n g i . Lima d a r i f u n g i t e r s e b u t t e l a h b e r h a s i l d i i d e n t i - f i k a s i y a i t u A s p e r g i l l u s sp., P e n i c i l l i u m s p . , C u r v u l a - - .
s p . , Fusarium sp. dan P h o m o ~ s i s s p . , sedangkan s i s a n y a d i b e r i Bode d a r i A sampai G. Dari kedua b e l a s i s o l a t f u - n g i t e r s e b u t t i g a d i a n t a r a n y a mempunyai e f e k antagonisme yang cukup t i n g g i y a i t u P e n i c i l l i u m s p . , Phomopsis sp. dan f u n g i F.
P e r s e n t a s e penghambatan P g n i c i l l i u m s p . , P h o m o ~ s i S sp. dan f u n g i F t e r h a d a p
C.
c a s s i i c o l a b e r t u r u t - t u r u t y a i t u 34.82%,
21.42%
dan18.13
%.
A k t i f i t a s antagonisme yang d i l a k u k a n P e n i c i l l i u m s p . i a l a h a n t i b i o s i s , sedangkan y a n g d i l a k u k a n Phomowsig sp. dan f u n g iF
i a l a h k o m p e t i s i . I n - t e r a k s i k o l o n i P e n i c i l l i u n l sp. dans.
c a s s i i c o l a t e r j a d i dengan pembentukan zone penghambatan dan "ouergrowth". Bentuk i n t e r a k s i b a i k k o l o n i Phomopsis sp. maupun f u n g iF
ANTAGONISME ANTARA FUNGI PERMUKAAN DAUN
DENGAN
Corynesoora c a s s i i c o l a (Berk. & C u r t . )W e i
PENYEBAB PENYAKIT GUGUR DAUN
PADA TANAMAN KARET
(m
b r a s l l i e n s i s Muell. Arg.)o l e h
ANDRIYANI HERMINASARI
Laporan Masalah Khusus
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r S a r j a n a P e r t a n i a n
p a d a
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
JUSUSAN H l W A DAN PENYAKIT TUMBUHAN FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTAkIAN BOGOR
1 9 9 1
J u d u l l a p o r a n : ARTAWNISME ANTARA FUNGI PERMUKAAN DAUN
DENGAN
C o r s n e s ~ o r a c a s s i i c o ~ (Berk. & C u r t . ) Wei PENYEBAB PENYAKIT GUGUR DAUH PADA TANAMAN KARET ((IIevea b r a s i l i e n s i s Muell. Arg. )Nama Mahasiswa : ANDRIYANI HERHINASARI Nornor pokok : A 22.1002
Menyetujui
Ir
Widodo D r Ir S i e n t j e Mandang SumarawDosen Pembimbing I Dosen Pembimbing I1
Mengetahui
Dr
Ir Aunu RaufKomisi P e n d i d i k a n Ketua J u r u s a n
""i
7
MAY
RIWAYAT BIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n pada t a n g g a l
15
Maret 1967 d i Ga- r u t , Jawa B a r a t , s e b a g a i anak keenam d a r i enam b e r s a u d a r a dengan i b u bernama Mariyam dan ayah bernama KO Men P i n .Pada t a h u n 1979 p e n u l i s l u l u s d a r i Sekolah Dssar Kris- t e n Dharma B a k t i , Kabupaten Garut. Kemudian m e l a n j u t k a n k e Sekolah Menengah P e r t a n a Daya S u s i l a , Kabupaten Garut, dan l u l u s pada tahun 1982. S e t e l a h i t u memasuki Sekolah Menengah Atas K r i s t e n BPPK, Kabupaten G a r u t , l u l u s pada t a h u n 1985.
Tahun a j a r a n
1985/86,
p e n u l i s d i t e r i m a m e n j a d i maha-KATA PENGANTAR
P u j i dan syukur p e n u l i s panjatkaxt kepada Tuhan Yang Maha Esa, k a r e n a b a r k a t penyertaan dan kasih-Nya p e n u l i s d a p a t menyelesaikan p e n u l i s a n l a p o r a n masalah khusus i n i .
Laporan i n i d i s u s u n untuk memenuhi s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r S a r j a n a P a r t a n i a n pada F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s i n g i n menyampaikan t e r i m a k a s i h kepada Ibu Jh
Ir
S i e n t j e Mandang Sumaraw dan Bapak Ir Widodo, a t a s s a r a n dan bimbingannya se jak awal p e n e l i - t i a n h i n g g a t e r s e l e s a i k a n n y a l a p o r a n i n i . Ucapan t e r i m a k a s i h juga p e n u l i s sampaikan kepada rekan-rekan p e n u l i s a t a s dorongan dan doanya selama p e n u l i s melaksanakan dan m e n u l i s l a p o r a n masalah khusus i n i .Rarapan p e n u l i s semoga l a p o r a n i n i bermanfaat b a g i p i h a k - p i h a k yang membutuhkannya.
Bogor, Mei 1 9 9 1
DAFTAR I S 1
Halzman
DAFTAR TABEL
...
iiiDAFTAR
GAMBAR
...
i v PENDAEIULUAN...
1:T I N J A U A N PUSTAKA
...
4
Tanaman K a r e t
...
4
C o r v n e s ~ o r a
~ a s e i i c o &
( B e r k.
& Curt.) Wei..
5
K l a s i f i k a s i dan M o r f o l o g i
...
5G e j a l a P e n y a k i t dan Kerusakan yang M t i m b u l k a n
...
5
P e n g e n d a l i a n
...
7P e n g e n d a l i a n S e c a r a B i o l o g i
...
7
BAHAN DAN METODE
...
11Tempat dan Waktu
...
11Bahan dan A l a t
...
11Metode P e n e l i t i a n
...
11P e r s i a p a n Bahan
...
11U j i Antagonisme pada Medium Biakan
...
1 2...
BASIL DAN PEMBAHASAN15
KESIMPULANDAN
SARAN...
2 2 Kesinpulan...
22DAFTAR TABEL
Nomor Halaman
Teks
-
1. Fungi yang D i i s o l a s i d a r i Permukaan Daun
Karet
...
15
2. P e r s e n t a s e Penghambatan Luasan
C.
c a s s i i c o l a pada Medium PDA, M u k u r pada Waktu KeduaFungi yang M u j i Bersentuhan
...
1 93.
I n t e r a k s i a n t a r a Fungi yang Diduga A n t a g o n i sdengan
C.
~ a s s i i c o l a...
20 Lampiran1. Kecepatan R a t a - r a t a Pertumbuhan Fungi yang
Mduga Antagonis, Diukur pada Waktu Kedua
DAFTAR GAMBAR
Halaman Teks
-
1. Skema Penghambatan Koloni A l t e r n a r i a
u-
...
pada Medium Agar 19
2 . I n t e r a k s i a n t a r a Dua Koloni F u n g i yang Ber-
d e k a t a n pada Medium Agar
...
103.
L e t a k InokulumC.
c a ( P ) dan Fungi yang Diduga Antagonis-=t?P-
A pada Medium PDAdalam C a w a n P e t r i
...
13
1. Koloni ( a ) Fungi A, (b) Fungi B, ( c ) Fu-
n g i C; ( d ) Fungi
D,
( e l Fungi E, (f) Fu-n g i F, ( g ) Fungi G, ( h ) Asoe l u a SP*, ( i ) P e n l c i l l i u q sp., ( j ) Cur:%:rik sp.,
( k ) Fusarium sp. dan ( L ) Phomoos& s p .
....
272. U j i Antagonisme a n t a r a
C.
c a s s i i c o l a danP e n i c i l l I u m sp.
...
283.
U j i Antagonisme a n t a r aC.
c a s s i i c o l a &&-
...
28 4. U j i Antagonisme a n t a r aC.
c a s s i i c o l a & Fu-PENDAHULUAN
K a r e t merupakan s a t u - s a t u n y a h a s i l alam y a n g - m a m i l i k i s i f a t gabungan a n t a r a e l a s t i s i t a s , t a h a n gesekan, i s o l a s i t e r h a d a p l i s t r i k dan t i d a k ternbus o l e h g a s dan c a i r a n .
Dewasa i n 1 kehidupan manusia t i d a k d a p a t t e r l e p a s d a r i ka- r e t , s e l a i n u n t u k pembuatan ban, k a r e t juga b e r p e r a n dalam d u n i a k e d o k t e r a n , t e h n i k dan l n d u s t r i ( I s k a n d a r , 1 9 8 4 ) .
S a a t i n i I n d o n e s i a merupakan p r o d u s e n h a r e t alam t e r - b e s a r kedua s e t e l a h Malaysia. P r o d u k s i k a r e t I n d o n e s i a p a d a dekade a k h i r t u j u h - p u l u h a n s e b e s a r 23.9
%
d a r i produk-si d u n i a , s e d a n w a n M a l a y s i a
43.9
%
( I s k a n d a r , l 9 8 4 ) .Mengingat p e n t i n g n y a a r t i tanaman k a r e t , maka usaha- u s a h a u n t u k meningkatkan p r o d u k s i semakin p e n t i n g p u l a . Rendahnya p r o d u k s i k a r e t alam I n d o n e s i a a n t a r a l a i n d r s e - babkan o l e h p a t o g e n ( I s k a n d a r , 1984). S a l a h s a t u p e n y a k i t y a n g a k h i r - a k h i r i n 1 m e n f a d i masalah y a n g cukup s e r i u s
a d a l a h p e n y a k i t gugur daun g a n g d i s e b a b k a n o l e h Corvne- s p o r a c a s s i i c o l a (Berk. & Curt.) Wei. Menurut Situmo- r a n g dan Budiman (1984), p e n y a k i t gugur daun c o r y n e s p o r a b a r u d i k e t a h u i serangannya p a d a perkebunan k a r e t d i Indo- n e s i a p a d a t a h u n 1980. Dewasa i n i p e n y a k i t t e r s e b u t t e l a h menyebar l u a s ke b e r b a g a i perkebunan k a r e t d i Sumatera
dan Jawa.
dengan menggunakan v a r i e t a s tanaman yang t a h a n t i d a k sela- manya b e r h a s i l dengan b a i k , karena p a t o g e n t e r s e b u t d a p a t melakukan mutasi gen, s e h i n g g a v a r i e t a s t e r s e b u t menjadi r e n t a n (5harma dan Sankaran, 1988). Sementara p e n e l f t i a n mengenai pengendalian p e n y a k i t gugur daun c o r y n e s p o r a s e - c a r a b i o l o g i belum banyak d i l a k u k a n , p a d a h a l p e n g e n d a l i a n dengan c a r a i n i b e r s i i a t t i d a k mencemari llngkung* (Baker dan Cook, 1974).
J e n i s - j e n i s a n t a g o n i s yang dapat t e r l i h a t dalam pe-
n g e n d a l i a n s e c a r a b i o l o g i a d a l a h f u n g i , b a k t e r i dan a k t i -
nomisetes. Sebagian b e s a r mikroorganisrne a n t a g o n i s t e r - s e b u t b e r s i t ' a t s a p r o f i t yang t i d a k merugikan tanaman (Ba- k e r dan Cook,
1974).
Pada permubaan daun t e r d a p a t b e r b a g a i mikroorganis- me, b a i k yang b e r s i f a t s a p r o f i t i k maupun yang b e r s i r a t p a t o g e n i k . J e n i s - j e n i s f u n g i yang b e r s i f a t s a p r o f i t i k pada permukaan daun d a r i b e r b a g a i tanaman d i a n t a r a n y a Y a i t u d a r i genus A s a e r ~ i l l u s , P e n i c i l l i u m , Cladosuorium, dan Trichoderma ( B a r n e t t dan H u n t e r , 1 9 7 2 ; Sharma dan San- k a r a n , 1988).
Beraasarkan hal-ha1 t e r s e b u t d i a t a s , maka dianggap p e r l u untuk mengembangkan pengendallan s e c a r a b i o l o g i , dengan memanfaatkan pengaruh a n t a g o n i s t i k m i k r o o r g a n i s - me pada perrnukaan daun untuk mengendalikan
C.
c a s s i i a o l a .3
Tu jhanP e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk m e n g i n v e n t a r l s a s i Zungi yang mungkin b e r s i f a t a n t a g o n i s t e r h a d a p
C.
c a s s i i - c o l a pada permukaan daun b a r e t .-
H l p o t e s a
P e n e l i t i a n i n i mempunyai dua h i p o t e s a , ya%tu:
1; Fada-permukaan daun t e r d a p a t b e r b a g a i mikroorganisme, b a l k yang b e r s i f a t s a p r o f i t i k maupun yang b e r s i f a t p a t o g e n i k
TINJAUAN PUSTAKA
Tanaman K a r e t
S e j a r a h tanaman k a r e t d i I n d o n e s i a a i m u l a i pada t a n g - g a l 16 Oktober 1876, k e t i k a u n t u k pertama k a l i n y a k a r e t d i d a t a n g a a n ke I n d o n e s i a dan kemudian ditanam d i C u l t u u r - t u i n ( L P T I Clmanggu), Bogor ( I s k a n d a r , 1984).
Tanaman k a r e t
(m
b r a s i l i e n f i i s Huell. Arg.) t e r - masuk dalam genusHevea dan f a m i l i Euphorbiaceae.
Dalam g e n u sRevea
hanya s p e s i e s t e r s e b u t yang menghasilkan l a t e k s p a l i n g b a i k , s e h i n g g a d i p i l i h e e b a g a i sumber utama l a t e k s . T i n g g i tanaman k a r e t yang d i b u d i d a y a k a n dapat mencapai 1 0 sampai 2 0 m e t e r dan d a p a t mencapai umur 100 t a h u n a t a u l e - b i h . S e t i a p t a n g k a i daun k a r e t mempunyai t l g a h e l a i daun, y a n g b e n t u k n y a d a r i l o n j o n g sampai h m p i r l o n j o n g ( I s k a n -d a r ,
1984).
Pertumbuhan tanaman k a r e t s a n g a t d i p e o g a r u h i o l e h pe- n y e b a r a n c u r a h h u j a n s e p a n j a n g t a h u n dan suhu, d i s m p i n g f a k t o r l a i n n y a s e p e r t i a n g i n , I n t e n s i t a s cahaya d m ke-
lembaban. K a r e t menghendaki c u r a h h u j a n gebanyak 2500
mm
sampai 4000 mm p e r t a h u n , dengar? 100 h i n g g a 150 hari h u j a n . Daerah yang b a i k u n t u k pertumbuhan tanaman k a r e t t e r l e t d - d i s e k i t a r k h a t u l i o t i v i a a n t a r a 10' LS
-
10'LU
aengan suhu tahunan r a t a - r a t a 28' C. Untuk pertumbuhan t a n a n = k a r e t d i p e r l u k a n t a n a h yzng s u b u r , genbur dan mempunyai Semampu-a n menailan a i r yang b a i x , dengan pH optimum 5.0
-
5.5
5
Corynegpora c a s s i i c o l a (Berk. & Curt.) We1 K l a s i f i k a s i dan M o r f o l o ~ i
C. c a s s i i c o l a termasuk k e l a s Deuterornycetes, o r d o Mo-
-
n i l i a l e s , f a m i l i Dematiaceae dan genus Corvnesoorq (Bar- n e t t dan H u n t e r , 1972).
Koloni f u n g i berwarna abu-abu a t a u c o k l a t . Mlselium tumbuh d i dalam j a r i n g a n a t a u d i permukaan daun. Konidio- f o r t e g a k a t a u s e d i k i t bengkok, t u n g g a l dan kadang-kadang b e r c a b a n g , berwarna: c o k l h t i p n c a t - sampai c o k l a t t u a dan .mew p u n y a i s e p t a . K o n i d i a d i b e n t u k s e c a r a t u n g g a l a t a u beran-
t a i . K o n i d i a berbentuk s i l i n d e r a t a u s e p e r t i gada t e r b a -
l i k , t e g a k a t a n s e d l l r i t bengkok, agak h l a l l n sampai c o k l a t muda dan mezpunyai s e p t a semu 2
-
16 buah (Commomwealth Mycological I n s t i t u t e . ( C H l ) , 1 9 8 6 ; X e l e n d e i dan P i n e r o , 1 9 7 1 ) .GeSala P e n y a k i t dan Kerusakan yann M t l m b u l k a n
C o r y n e s o o r ~ terutarna menyerang daun, b a i k pada t a n a - man muda maupun tanaman t u a . G e j a l a s e r a n g a n d i a w a l i de- ngan t e r b e n t u k n y a b e r c a k c o k l a t a t a u h l t a m pada daun, t e - rutama pada t u l a n g daun
u t a m a ,
t u l a n g daun s e k u n d e r dan u r a t - u r a t daun, S e l a n j u t n y a b e r c a k Serkembang m e n g i k u t l6
h a l o berwarna kuning. Daun yang s a k i t t e r s e b u t liamudian m e n j a d i k u n i n g a t a u c o k l a t , l a l u gugur. S e l a i n menyerang daun, f u n g i t e r s e b u t d a p a t p u l a menyerang t a n g k a i daun, pucuk a t a u t u n a s daun dan r a n t i n g tanaman. B i l a t a n g k a i daun t e r s e r a n g t e r l e b i h dahulu maka daun akan gugur b e r - sama t a n g k a i n y a (Siturnorang dan Budiman, 1984).
Corynesnora d a p a t menghasilkan t o k s i n yang memperce- p a t r u s a k n y a tanaman (Anonim, 1975b
dalam
Sltumorang d a n Budiman, 1984). Bahkqn meskipun patogen hanya membentuk b e r c a k k e c i l pada t u l a n g daun, k a r e n a adanya t o k s i n daun d a p a t menguning, menjadi c o k l a t dan gugur..(Situmorang dan Budiman, 1984).Kerugian yang d i t i m b u l k a n o l e h p e n y a k i t gugur daun c o r y n e s p o r a mempunyai n i l a i ekonomi yang cukup b e r a r t i . Akibat pengguguran daun y a n g t e r u s menerus pertumbuhan t a - naman t e r h a m b a t , tanaman m e n j a d i k e r d i l s e h i n g g a penyada- pan p r a k t i s t i d a k d a p a t d i l a k u k a n . Apabila tanaman y a n g t e r s e r a n g d i s a d a p , maka p r o d u k s i n y a akan s a n g a t menurun. K e r u g i a n akan l e b i h b e s a r l a g i y a i t u b i l a pucuk, r a n t i n g , cabang dan pohon m a t i a k i b a t s e r a n g a n b e r a t (Siturnorang d a n Budiman, 1 9 8 4 ) . B a s i l p e n e l i t i a n Soepena ( 1 9 8 3 ) me- nunjukkan adanya pengaruh s e r a n g a n t e r h a d a p pertumbuhan
7
P e n n e n d a l i a n
Pengendalian p e n y a k i t d a p a t d i a n j u r k a n dengan c a r a : ( 1 ) Menanam k l o n k a r e t yang t a h a n , ( 2 ) Menyemprot tanaman dengan f u n g i s i d a ,
(3)
mengokulasi t a j u k dengan k l o n yang t a h a n dan menpunyai k o m p a t i b i l i t a s yang b a l k t e r h a d a p ba- t a n g bawah dan( 4 )
memberikan pupuk tambahan u n t u k memban- t u pertumbuhan tanaman a g a r l e b i h t a h a n t e r h a d a p serangan Corynespora (Siturnorang dan Budiman, 1984).P e n g e n d a l i a n S e c a r a B i o l o g i
Pengendalian s e c a r a b i o l o g i a d a l a h pengurangan jumlah inokulum a t a u penurunan a k t i f i t a s patogen o l e h s a t u a t a u l e b i h organisme (Cook dan Baker,
1983).
Sebagian b e s a r mikroorganisme a n t a g o n i s b e r s i f a t sap- refit yang t i d a k merugikan tanaman. Mikroorganisme t e r s e - b u t j i k a dibandingkan dengan p a r a s i t tanaman, b e r s i f a t i e - b i h mudan b e r a d a p t a s i dengan l i n g k u n g a n yang k u r a n g
baik
q n t u k pertumbuhan p a t o g e n , m i s a l n y a suhu yang e k s t r i m , pengaruh a n t i b i o t i k dan p e s t i s i d a (Baker dan Cook, 1 9 7 4 ) .
Menurut Snyder (1960, dalam P a a t h , 1 9 8 8 ) , a n t a g o n i s - me a d a l a h s e l u r u h pengaruh y a n g t i d a k menguntungkan yang
8
( b ) P e r s a i n g a n a n t a r a dua a t a u l e b i h mikroorganisme dalam memanfaatkan n u t r i s i , o k s i g e n a t a u u d a r a ( k o m p e t i s i ) ;
( c ) Organisme yang memarasit.rarganisme l a i n ( p a r a s i t i s m e ) (Baker. dan Cook, .19749.
Dalam mediunf a g a r , k o m p e t i s i d a p a t d i l i h a t dengan mengamati p e r s e n t a s e a r e a yang d i t e m p a t i n y a dalam sejumlah h a r i t e r t e n t u , p a r a s i t i s m e d a p a t d i k e t a h u i dengan adanya miselium f u n g i yang s a t u m e l i l i t miselium f u n g i yang l a i n d a n a n t i b i o s i s d a p a t d i t u n j u k k a n dengan adanya zone peng- hambatan (Singh dan F a u l l , 1988).
Sebagian b e s a r p r i n s i p i n t e r a k s i a n t a g o n i s t i k d i p e r - mukaan daun a d a l a h k o m p e t i s i n u t r i s i (Fokkema, 1981).
N u t r i s i pada permukaan daun d i p e r l u k a n o l e h patogen u n t u k berkecambah dan untuk pertumbuhannya selama patogen t e r s e - b u t belum mengadakan p e n e t r a s i pada daun (Blakeman, 1 9 7 1 ) . N u t r i s i t e r s e b u t juga dimanfaatEan o l e h a n t a g o n i s u n t u k meningkatkan p o p u l a s i n g a (Fokkeoa gt-
&.,
1979 dalam Abadi, 1983) yang b e r a r t i d a p a t mengurangi kemungkinan t e r j a d i n y a i n f e k s i pada daun.9 s e b a g a i a n t a g o n i s d a r l C o l l e t o t r i c h u m c o r c h o r i , penyebab a n t r a k n o s a pada tanaman rami.
A 1 A l i
&
&.
(1979,
Sharma dan Sankaran, 1988) mengemukakan bahwa Trichoderma harzianum d ~ t e m u k a n menja- d i penghambat yang s a n g a t e f e k t i f d a r i H e l m i n t h o s ~ o r i u m t e r e a pada tanaman b a r l e y .Van den Heuvel (1970, Skidmore, 1976) dalam pe- n e l i t i a n n y a mengenai antagonisme a n t a r a mikroorganisme yang t e r d a p a t pada permukaan daua kacang b u n c i s dengan A l t e r n a r i a z i n n i a e , mengemukakan a d a dua bentuk i n t e r a k s i k a l o n i a n t a r a dua f u n g i yang ditumbuhkan pada medium a g a r dalam cawan p e t r i yang sama, y a i t u k o n t a k dan pertumbuhan kedua f u n g i d i p i s a h k a n o l e h j a r a k t e r t e n t u (zone pengham- b a t a n ) (Gambar 1 ) .
Menurut P o r t e r (1923) dan Skidmore dan Dickinson (19761, ada bentuk i n t e r a k s i yang dinamakan ttovergrowthtt yang t e r d i r i d a r i dua macam (Gambar
21,
y a i t u :A. Fungi yang s a t u b e r h e n t i pertumbuhannya s e t e l a h t e r -
j a d i k o n t a k , f u n g i yang l a i n tumbuh di a t a s a t a u d i bawah f u n g i yang b e r h e n t i pertumbuhannya
GamSar 1. Skema Penghambatan K o l o r ~ i A l t e r n a r i a z i n n i a e pada Medium Agar
( A ) A l t e r n a r i a z i n n i a e
(T)
F u n g i A n t a g o n i s( C ) Penghambatan m e l a l u i k o n t a k
(D)
~ e n g h a m b a t a n m e l a l u i zone peng- h a m b a t a n( 1 1 ,
( 2 ) ,( 3 )
Tahap-tahap Perkembangan-
A
2
a t a u
A B
.-
7
-Gambar 2. T n t e r a k s i a n t a r a Dua K o l o n i F u n g i y a n g B e r d e k a t a n p a d a Medium Agar
( A ) K o l o n i F u n g i X
[image:21.559.103.485.76.709.2]BAHAN
DAN
HETODE
T e m ~ a t dan Waktu
Y e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n d i l a b o r a t o r i u m J u r u s a n Hama
dan P e n y a k i t Tumbuhan, F a k u l t a s Pertan%an, I n s t i t u t P e r t a - n i a n Bogor. Kegiatan i n i d i m u l a i pada b u l a n Oktober 1988 sampai b u l a n Desember 1988 d a n - d i l a n j u t k a n pada b u l a n Agustua 1989 sampai b u l a n J a n u a r i 1990.
Bahan dan
Alat
Bahan gang digunakan a d a l a h daun k a r e t s e h a t dan daun k a r e t yang hanya t e r s e r a n g p a t o g e n
C.
~ a s s i i c o l a yang baru d i p e t i k d a r i pertanaman, media PDA, n a t r i u m h i p o k l o r i t , klorarnfenikol, l a m t a n NaOH, a l k o h o l , f o r m a l i n , aquadest dan air s t e r i l .A l a t - a l a t yang digunakan y a i t u cawan p e t r i , l a b u , g e l a s u k u r , g e l a s p i a l a , k a p a s , aluminium f o i l , t a b u n g r e - a k s i , p i p e t t e t e s , k e r t a s pH, k a i n s a r i n g , o t o k l a f , l a b u erlenmeyer, p i p e t v o l u m e t r i k , g e l a s p e r a t a , g u n t i n g , pin- s e t , k o t a k i s o l a t o r , lampu bunsen, jarum i s o l a s i , jarum
1 1
o s e , s e l o t i p , mikroskop, "cork b o r e r " yang b e r d i a m e t e r
0.6
cm, g e l a s p r e p a r a t , g a l a s penutup dan t i m b a n g ~ n .Metode P e n e l i t i a n P e r s i a ~ a n bahan
Medium PDA digunakan u n t u k menumbuhkan patogen
C. c a s s i i c o l a dan f u n g i yang d i d u g a merupakan a n t a g o n i s n y a .
-
1 2 ditambahkan k l o r a m f e n i k o l sebanyak 250 m g / l i t e r PDA. Untuk memperoleh pH optimum bag1 pertumbuhan
C.
c a s s i i c o l a y a i t u?
-
8,
digunakan l a r u t a n NaOH 0.06M.I s o l a s i mikroorganisme d a r i daun k a r e t d i l a k u k a n de- ngan mengambil daun s e h a t dan daun yang hanya t e r s e r a n g C. c a s s i i c o l a d a r i kebun BPP Bogor d i Ciomas. Daun-daun
-
t e r s e b u t l a n g s u n g dimasukkan k e dalam kantung p l a s t i k yang masih baru. T i a p daun dlpotong-potong dengan g u n t i a g s t e -
r i l
dan kemudian dimasukkan k e dalam t a b u n g Erlenmeyer g a n g t e l a h d i i s i dengan a i r s t e r i l sebanyak 100 m l . Tabung se- l a n j u t n y a dikocok. f i r h a s i l pencucian daun t e r s e b u t ke- rnudian d i a m b i l sebanyak 0.5 m l dan dituangkan m e r a t a pada me.diumPDA
dalam cawan p e t r i . Fun& yang tumbuh kemudian ditumbuakan p a d a medium Pl)A u n t u k mendapatkan b i a k a n mur- n i n y a dan s e l a n j u t n y a d i ~ d e n t i f l l c a s i . Fungi yang s u k a r mengeluarkan s p o r a , d i l e t a k k a n d i basah s i n a r n-UV.I s o l a s i p a t o g e n
g.
c a s s i i c o l a d i l a k u k a n dengan mengam- b l l daun K a r e t yang menunjukkan g e j a l a bercak yang menyi- r l p menyerupai t u l a n g l k a n . Potongan J a r l n g a n yang t e r - s e r a n g aitumbuhkan p a a a medlum PDA. _ P u n g i yang tumbuh kemuaian dltumbuhkan pada medium PDA untuk memperoleh b i a k a n murninya dan s e l a n j u t n y a d i i d e n t i f i k a s h .U S i Antanonisme ~ a d a Medium Biakan
13
a n t a g o n i s dengan p a t o g e n
C.
c a s s i i c o l a pada mediumPDA
dalam cawan p e t r i . Inokulum f u n g i y a n g d i d u g a a n t a g o n i s d i i n o k u l a s i k a n dalam b e n t u k potongan b i a k a n a t a u s u s p e n s i k o n i d i a , t e r g a n t u n g s i f a t f u n g i . Untuk f u n g i dengan k o n i - d i a gang t i d a k mudah t e r s e b a r digunakan pembuatan p o t o n g a n b i a k a n dehgan t t c o r k b o r e r t t , s e d a n g u n t u k f u n g i dengan ko- n i d i a yang mudah t e r s e b a r digunakan metode pembuatan s u s - p e n s i k o n i d i a .Potongan f u n g i dengan d i a m e t e r
0.6
cm a t a u s a t u jarum! 1
o s e d a r i s u s p e n s i k o n i d i a f u n g i g a n g d i d u g a a n t a g o n i s dan potongan b i a k a n ( d i a m e t e r
0.6
cm)C.
c a s s i i c o l a masing-masing d i i n o k u l a s i k a n p a d a sisi yang berlawanan dalam ca-
wan
p e t r i . J a r a k a n t a r a kedua fungi y a n g d i u j i a d a l a h5
cm (Gambar3
1.
Gembar
3 .
L e t a k InokulumC,
c a s e i i c o l a(P)
dan Fungi y a ~ g E d u g a A n t a g o n i s
(A)
p a d a MediumPDA
dalam Cawan P e t r i Peubah y a n g d i a m a t i h a l a h : .14
2. P e r s e n t a s e penghambatan l u a s a n pertumbuhan patogen, d i u k u r pada s a a t kedua f u n g i yang d i u j l h e r s e n t u h a n ,
-
dengan rumus :dimana
Lo
= Luas. b i a k a n patogen t a n p a f u n g i l a i n ( k o n t r o l )L
-
Luas b i a k a n patogen yang ditumbuhkan b e r -A
-
sama-sama f u n g i l a i nU j i i n i d i u l a n g sebanyak t i g a k a l i untuk s e t i a p f u n g i dan u n t u k penghitungan d a t a yang d i p e r o l e h digunakan Ranca- ngan Acals Lengkap dengan U j i Beda Nyata T e r k e c l l pada ta- r a f
0.05.
BASIL DAN PPElBAHASAN
D a r i h a s i l i s o l a s i f u n g i d a r i a i r p e n c u c i a n daun ka- r e t s e h a t dan daun k a r e t y a n g hanya t e r s e r a n g
C.
~ a s s i i c o l a d i p e r o l e h d u a b e l a s macam i s o l a t f u n g i yang d i b e r i kodedengan h u r u f . Lima d a r i f u n g i t e r s e b u t t e l a h b e r h a s i l d i - i d e n t i f i k a s i y a i t u : A s p e r n i l l u ~ sp., P e n i c i l l i u m s p . , C u r v u l a r a s p . , P u s a r a sp. dan P h o m o ~ s i s sp., s e d a n g k a n s l s a n y a d i b e r i kode d a r i A s a m p a i G ( T a b e l 1 ) .
T a b e l 1. F u n g i yang M i s o l a s i d a r i Permukaan Daun K a r e t
-
J e n i s .fungi Warna k e l o n i Keadaan t3pora
p u t i h
-
p u t i h k e c o k l a t a n
-
abu-abu t u a
-
abu-abu t u a
-
p u t i h k e c o k l a t a n
-
abu-abu muda
-
G abu-abu t u a
+
A s ~ e r n i l l u a sp. h l j a u muda
+
sp. h i j a u k e b i r u a n
+
C u r v u u s p . h i t a m
+
L3zi&Sl
SP. k u n i n g muda+
Phomoasig s p . p u t i h
+
K e t e r a n g a n :
-
= s u l i t mengeluarkan s p o r a p a d a medium PDA [image:26.559.87.504.348.675.2]1 6 Kolonl f u n g i A berwarna p u t i h , k o l o n i f u n g i B dan E berwarna p u t i h k e c o k l a t a n (Gambar Lamplran l a , l b dan l e ) . H l s e l l u m f u n g i A, B dan
E
berwarna h i a l l n , b e r s e k a t dan bercabang-cabang. K e t l g a macam f u n g i t o r s e b u t s u l l t me- n g e l u a r k a n s p o r a pada medium PDA.Kolonl f u n g l C dan D berwarna abu-abu t u a , k e l o n i - I u n g l F berwarna abu-abu muda (Gambar Lampiran l c , i d dan I f ) . Hiselium f u n g i C, D dan F berwarna kuning muda, b e r - s e k a t dan bercabang-cabang. K e t l g a f u n g i t e r s e b u t juga s u l l t mengeluarkan s p o r a pada medlum PDA.
Koloni f u n g i G b e m a r n a abu-abu t u a . (Gambar -pi-
ran
l g ) . Hiseliumnya b e r s e k a t dan bercabang. honidla. berwarna c o k l a t , b e r b e n t u k o v a l , mempunyal dua s e p t a dan d i b e n t u e s e c a r a berkelompok pada k o n i d l o f a r .A s ~ e r d l l u s sp. mempunyal k o l o n l berwarna h i j a u muda (Gambar Lamplran l h ) . Wlsellumnya h l a l l n , b e r s e k a t aan bercabang. K o n l d i o f a r membenglltak menjadl v e s l k e l pada ujungnya. Pada v e s i k e l . t e r d a p a t f i a l i d yang merupakan
tempat tumbuh k o n l d i a . Konldla s a t u s e l dan membentuk r a n t a i y a n g berwarna h i j a u muda.
P e n i c l l l l u m s p . memptlnyal k o l o n l berwarna h i j a u ke- b l r u a n ( G m b a r L a p i r a n l i ) . h o n l d i o f a r b e r s e k a t dan d l d e k a t ujungnya b e r c a b a n g s e k l n g g a berbentuk s e p e r t l sapu.
17
C u r v u l a r i g sp. mempunyai k o l o n i berwarna h i t a m (Gam- b a r Lampiran l j ) . Miseliumnya berwarna k u n i n g muda, b e r - s e k a t dan bercabang. K o n i d i a g e l a p , b e r b e n t u k l u r u s a t a u s e d i k i t bengkok, b e r s e k a t empat dan d i b e n t u k s e c a r a b e r - kelompok pada k o n i d i o f o r .
Fusarium sp. mempunyai k o l o n i berwarna k u n i n g muda (Gambar Lampiran
Ik).
K o n i d i a h i a l i n dan t e r d a p a t dua macam y a i t u m i k r o k o n i d i a dan makrokonidia. M i k r o k o n i d i as a t u s e l dan b e r b e n t u k b u l a t lonjong. Makrokonidia b e r - s e k a t t i g a sampai l i m a , b e r b e n t u k s e p e r t i b u l a n s a b i t dan b e r u j u n g t a j a m .
P h o m o ~ s i s sp. mempunyai k o l o n i berwarna p u t i h (Gam- b a r Lamplran 1L). Pembentukan p i k n i d i a l a m b a t y a i t u
se-
k i t a r40-45
h a r i di bawah s i n a r n-UV. P i k n i d i a g e l a p dan b e r b e n t u k b u l a t t e l u r . K o n i d i a h i a l i n , b e r s e l s a t u dan mempunyai dua macam y a i t u y a n g ' b e r b e n t u k b u l a t t e l u r dan b e r b e n t u k memanjang s e p e r t i benang.D a r i kedua b e l a s i s o l a t f u n g i h a s i l i s o l a s i d a r i p e r - mukaan daun, t e r d a p a t t i g a macam i s o l a t f u n g i yang t e r l i - h a t mempunyai e f e k a n t a g o n i s m e t e r h a d a p
C.
c a s s i i c o l a y a i t u P e n i c i l l i u ~ sp., Phomobsis sp. dan f u n g iF
a am bar
Lampiran 2 ,
3
dan4
dan T a b e l 2 ) .Pada h a r i keenam pada u j i metode b i a k a n rangkap C. c a s s i i c o
18
t e r l i h a t b a h r a k o l o n i
C.
g a s s i i c o l a yang t e r l e t a k d e k a t ko- l o n i P e n i c i l l i u m s p . b e r h e n t i bertumbuh, sedangkan b a g i a n y a n g jauh d a r i P e n i c i l l i u m sp. maslh a a p a t b e r t u a b u h t e t a p i pertumbuhannya t e r h a m b a t . Pada h a r i b e r i k u t n y a k o l o n iC. c a s s i i c o l a yang d e k a t dengan k o l o n i P e n i c i l l i u m sp. tum-
-
buh kembali. Pada h a r i k e
1 4
k o l o n iC,
c a s s i i c o l a d a p a t menyentuh k o l o n i P e n i c i l l i u q sp. dan kernudian d a p a t tumbuh d i atas k o l o n i P e n i c i l l i u m sp. (Gambar Lampiran 2 ) .Dari h a 1 d i a t a s t e r l i h a t bahwa pada h a r i k e s e b e l a s dan kedua b e l a s a n t a r a k o l o n i P e n i c i l l i u m sp. dengan ko- ion1
C.
c a s s l i c o l a y a n g b e r d e k a t a n dengan k o l o n i P e n i c i -l l i u m
sp. t e r ja d i zone penghambat an yang ditun jukkan o l e h d a e r a h yang berwarna b e n i n g (Gambar Lampiran 2a). Hal i n i d i s e b a b k a n P e n i c i l l i u m s p . d i d u g a d a p a t mengeluarkan s e j e - n i s z a t a n t i b i o t i k ( B a k e r dan Cook,1974).
S e t e l a h h a r i kedua b e l a s k o l o n i
E.
c a s s i i c o l a d a p a t bertumbuh kembali, t e t a p i perturnbuhannya t i d a k normal. Miseliumnya berubah warna m e n j a d i p u t i h , agak k e r i t i n gdan hanya tumbuh d i permukaan medium dan k o l o n i P e n i c i -
l l i u m sp. (Gambar Lampiran 2 c ) . Hal i n i diduga e f e k peng-
-
hambatan z a t a n t i b i o t i k yang d i h a s i l k a n P e n i c i l l i u m s p . k u r a n g k u a t , s e l a i n i t u mungkin t o k s i n yang d i h a s i l k a n
C. ~ a s s i i c o l a d a p a t mengurangi e f e k penghambatan t e r s e b u t .
-
P e r s e n t a s e penghambatan P e n i c i l l i u m Sp. t e r h a d a p
C. c a s s i i c o l a p a l i n g t i n g g i , walaupun k e c e p a t a n pertum-
-
19
H a l i n i . d i s e b a b k a n p e n i c i l l * sp. diduga d a p a t mengeluar- kan s e j e n i s
z a t
a n t i b i o t i k (Baker dan Cook, 1974).Dari pengamatan d i bawah mikroekop t e r l i h a t bahwa h i f a
G.
~ a s s i a g a k k e r i t i n g , t e t a p i t i d a k u lisis dan t i d a k d i l i l i t o l e h h i f a P e n i c i l l i m ssp-.. A k t i f i t a s a n t a - gonisme yang d i l a k u k a n o l e h kedua f u n g i t e r s e b u t a d a l a h a n t i b i o s i s ( S i n g h dan F a u l l , 1988). Bantuk i n t e r a k s i a n t a r a kedua f u n g i t e r s e b u t a d a l a h zone penghambatan dan "overgrowthtv ( T a b e l3 ) .
T a b e l 2. P e r s e n t a s e Penghambatan Luasan
c.
B-
s i i c o l a pada MediumPDA,
M u k u r pada i a k t u Kedua Fungi yang M u j i Bersen- t u h a nJ e n i s Zungi P e r s e n t a s e pen hambatan l u a s a n ( p e r s e n
B
K o n t r o l
A
-
10.32 abcd
C 12.37 b c d e f g
D
9.86
abcA - & r e ~ g i P l u s sp. P e n i c i l l i u m sp. C u r w l a r i a sp. Fusarium s p .
12.00 bcdef
18.13
gh5.23 a 10.60 abcd 34.82 j
10.84 abcd 11.18 abcde
[image:30.567.100.519.305.701.2]T a b e l
3.
I n t e r a k s i a n t a r a Fungi yang Mduga Antagonis dengan2.
c a s s i i c o l aC o n m e m o r a c a s s i i c o l 3 J e n i s f u n g i
Bentuk Keterangan
A k o n t a k
-
B k o n t a k
-
C kon t a k
-
D k o n t a k
-
E k o n t a k
-
F k o n t a k
-
G k o n t a k
-
-
SP- "overgrowth" a )-
Penicilliurn
SP* z o n e penghambatan b,0.4
cm dan '*overgrowth"C u r v u l a r i a sp. k o n t a k
-
i
w
.
a
i
!
U
SP* k o n t a k-
E3amQMu
SP* k o n t a k-
a ) ~ i f a
C.
d a p a t tumbuh t e r u s pada b a g i a n barah k o l o n i A s e.
6Pb ) S e t e l a h t e r j a d i z o n e s a n , kemudian h i f a
C.
s a s s i i c o l a , d a p a t tumbuh d i atas k o l o n i P e n i c i l l i u a sp.Pada h a r i keempat pada p e n g u j i a n dengan metode b i a k a n r a n g k a p b a i k
PhomoDsls
s p . maupun f u n g iF
t e l a h menyentuhG,
c a s s i i c Q l a . Kedua f u n g i t e r s e b u t d a p a t b e r k o m p e t i s l dengan b a i k denganC.
(Gambar Lampiran3
dan4 ) .
[image:31.567.91.506.86.531.2]21
PhomoDsis
sp. l e b i h b e s a r dibaadingkan dengan g a n g ditum- buhkan bersama f u n g i F ( T a b e l2
dan T a b e l Lampiran 1 ) .B e r d a s a r k a n pengamatan s e t e l a h h a r i keempat d a p a t d i - k e t a h u i bahwa b e n t u k i n t e r a k s i b a i k s p . maupun
f u n g i F t e r h a d a p
G.
c a s s i i c o l g a d a l a h kontak. Pengamatand i bawah mikroskop menunjukkan bahwa b a i k h i f a
m-.'
.
&
sp. maupun h i f a f u n g i F t i d a k m e l i l i t a t a u p u n t i d a k menyebabkan lisis p a d a h l f aC.
~ 8 s I i c p ; L E l . P e r i s t i w at e r s e b u t merupakan s a l a h s a t u a k t l f i t a s antagonisme y a i t u k o m p e t i s i .
Phomonsis
sp. cukup menghambatC.
c a s s i l c o l a , t e t a p i t i d a k d a p a t d i g u n a k a n s e b a g a i agen a n t a g o n i s , k a r e n am-
s p . merupakan patogen tanaman ( B a r n e t t dan H u n t e r , 1 9 7 2 ) . Fungl F juga cukup menghambat
s.
-
,
t e - t a p i h a r u s d i a d a k a n p e n g u j i a n t e r l e b i h dahulu apakah b e r - s i f a t p a t o g e n i k a t a u s a p r o f i t i k .KESIMPULAH DAN SARAN
K e s i m ~ u l a n
Dari h a s i l i s o l a s i f u n g i pada permukaan daun k a r e t
d i p e r o l e h dua b e l a s macam i s o l a t fungi. Lima d a r i f u n g i t e r s e b u t t e l a h b e r h a s i l d i i d e n t i f i k a s i y a i t u A s ~ e r a i . .
sp., P e n i c w sp., C u r v u l a r i & s p . , F u s a r i u q sp. dan ?&&QQE& sp.,
serta
l s o l a t f u n g i A , E, C , D, E, F dan G. Dari kedua b e l a s f u n g i t e r s e b u t t i g a d l a n t a r a n y a mempunyai e f e k antagonisme y a n g cukup t i n g g i t e r h a d a p C.cassiic-
-
y a i t u P e n l c l l l i u m sp., P h o r n o ~ s i ~ sp. dan f u n g i F.P e r s e n t a s e penghambatan l u a s a n
E.
s a s s i i c o b
o l e h P e n i c i l l i u m sp. p a l i n g t i n g g l , walaupun k e c e p a t a n pertum-buhannya p a l i n g lambat. H a l i n i d i s e b a b k a n P e n i c i l l i u m s p . d i d u g a d a p a t mengeluarkan s e j e n i s z a t a n t i b i o t i k .
P e r s e n t a s e penghambatan l u a s a n
2.
c a s s i i c o l a o l e h P h o r n o ~ 8 i a sp. dan f u n g i F cukup t i n g g i . Kedua f u n g i t e r -s e b u t juga d a p a t b e r k o m p e t i s i dengan b a i k dengan
C.
s-
s s i i c o l a .Saran
1. P e r l u d i t e l i t i l e b i h l a n j u t pengaruh e k s t r a k P e n i c i -
ilium
sp. t e r h a d a p perkecambahan k o n i d i a2.
asF;ii~&. 2. P e r l u d i l a k u k a n p e n g u j i a n l e b i h l a n j u t t e r h a d a p f u n g iF
DAFTAR
PBSTAKA
Abadi, A. L.
1983.
Antagonisme a n t a r a Mikroorganisme Permukaan B u n dengan A l t e r n a r f a go la^&(E.
&M.)
Jones & Grout Penyebab P e n y a k i t - E a r l y B l i g h t pada Tanaman Tomat (Lycouerslcon esculentum). T e s i s F a k u l t a s P a s c a s a r j a n a , IPB. Bogor. 69p.Baker, K. F. and R. J. Cook. 1974. B i o l o g i c a l C o n t r o l of P l a n t Pathogens. W. H. Freeman and Company. San F r a n s i s c o . 433p.
B a r n e t t , H. L. and B..:B. Hunter. 1972. I l l u s t r a k e d Gene- r a o f I m p e r f e c t Fungi. Burgess Publ. Co. Minnesota. 2Zilp.
Blakeman, J. P. 1971. The Chemical Environment o f t h e Leaf S u r f a c e i n . R e l a t i o n t o Growth of Phatogenic Fu- ngi. I n T. F. P r e e c e and C. H. Dickinson (eds.). ~ c o l o g y ~ o f Leaf S u r f a c e Micro-organisms. Academic P r e s s . New York and London. 631p.
Commomwealth Mycological I n s t i t u t e (CMI). 1986. D e s c r i p - t i o n o f Pathogenic Fungi and B a c t e r i a . NO 303. The E a s t e r n P r e s s Ltd. London.
Cook, R. J. and K. F. Baker. 1983. The N a t u r e and P r a c - t i c e o f B i o l o g i c a l C o n t r o l o f P l a n t Pathogens. The American P h y t o p a t h o l o g i c a l S o c i e t y . Minnesota.
5 3 9 ~
Fokkema, N. J. 1981. Fungal Leaf Saprophytes, B e n e f i c i - a l o r Detrimental. I n J. P. Blackman (ed.). Wicro- b i a l Ecology of t h e P h y l l o p l a n e . Academic P r e s s . New York and London. 487p.
I s k a n d a r , S. H. 1984. P e n g a n t a r Budidaya Karet. J u r u s a n Budidaya P e r t a n i a n , F a k u l t a s P e r t a n i a n , IPB. Bogor.
1 3 5 ~ .
Mehrotra, R. S.,
K.
R. AneJa, A.K.
Gupta and Ashok Aggar-wal.
1988. Fungi-
Agents of B i o l o g i c a l Control. I n K. G. Mukerji and K. L. Garg ( e d s . ) . B i o c o n t r o l-
of P l a n t Diseases. Vol. I. CRC P r e s s , Inc. F l o r i d a . 211p.
Melendez, P . L. dan J. B. P i n e r o . 1971. Corynespora Leaf Spot o f Papaya ( C a r i c a Papaya
L.)
i n P u e r t o Rico.P a a t h ,
J.
H.
1981.
Pengaruh A n t a g o n i s t i k T r i c h o d e r t e r h a d a p Perkembangan Layu B a k t e r l Pseudomonas s n a c e a r u pada Tanaman Tomat dan Tembakau.k u l t a s P a s c a s a r j a n a , IPB. Bogor. 136p.
P o r t e r , C. L. 1923. Concerning The C h a r a c t e r s o f C e r t a i n Fungi a s E x h i b i t e d by T h e i r Growth i n The P r e s e n c e of O t h e r Fungi. American J o u r n a l of Botany ( 1 1 ) : 168-187.
P u r k a y a s t h a ,
R.
P. and B. B h a t t a c h a r a.P
1982. Antagonism of M i c r o o r ~ a n i s m s from J u t e Phy l o s p h e r e towards - -C b l l e t o t r i c s o r c h o r l . Trans. Br. Mycol. Soc. 7.78) : 5 0 9 - 5 2
Sharma, J. K. and K. V. Sankaran. 1988. B i o c o n t r o l of Rust and Leaf S p o t Diseases. I n K. G. Mukerji and K. L. Garg ( e d s . ) . ~ i o c o n t r o l 5 f P l a n t D i s e a s e s . Vol. 11. CRC P r e s s , Inc. F l o r i d a . 198p.
S i n g h , J. and J. L. F a u l l .
1988.
Antagonism and Biology- c a l Control. I n K. G. Mukerji and K. L. Garg (eds.'). B i o c o n t r o l o f = a n t Diseases. Vol. 11. CRC P r e s s , I n c . F l o r i d a . 198p.Situmorang, A. dan A. Budiman. 1984. C o r v n e s o o r a . ~ a 8 s ~ -
OJ& (Berk. & C u r t . ) Wei Penyebab P e n y a k i t Gugur Daun pada Karet. Kumoulan Makalah Lokakarva Karet PN/PT perkebunan liby& I dan P4TM. ~ e d a n , l o p .
Skidmore, A. M. 1976. d . n t e r a o . t i o n s i n R e l a t i o n t o Bie- l o g i c a l C o n t r o l o f P l a n t Pathogens. I n C. H. M c k l n - son and T. F. P r e e c e ( e d s .
1.
~ i c r o b i x o g y of A e r i a l P l a n t Surfaces. Academic P r e s s . London and New York and San F r a n s i s c o . 4 8 7 ~ .and C. H. Dickinson. 1976. Colony I n t e r - a c t i o n s and Hyphal I n t e r f e r e n c e Between S e ~ t o r i a
=-
dou
and P h y l l o p l a n e Fungi. Trans. Br. Hycol. Soc.ZfiY
: 57-64.Tabel Lampiran 1. Kecepatan R a t a - r a t a Pertum- buhan Fungi yang Mduga Antagonis, M u k u r pada Wak- t u Kedua Fungi ,yang Diu j i
Bersentuhan
J e n i s
f u n g i
K e c e p a t p r a t a - i a t a(cm
/ h a r i )A
2.87
B
2-77
C
3.38
Aazzaua
8P. P e n i c u sp.C u r v u l a r u sp.
4.43
Fusarium sp.
[image:37.567.97.519.71.540.2]'Gambar Lampiran 1. Koloni (a) F u n g i A, (b) F u n g i B, ( c ) Fungi C , ( d )
F u n g i D, ( e ) Fungi E, (f) Fungi F, ( g ) Fungi G, (h)
A e r s r i l l u s s (i)
m-
li
m
s.
Curvula-Gambar
U
j i Antagonisme a n t a r a C. c a s s i i c o l-
a dan &g&-c i l l i u m sp.
(a.
C.
~ a s s i i c o l ~ & &g&-c
11
urn sp. pada Umur B i -A a r i , b. P e n i c i -
s p . , C.
C.
c a s s i i - c o l a & P e n i c i l l i u m sp.-
p a d a Umur Biakan
30
H a r i )Gambar Lampiran
3 .
U j i Antagonisme a n t a r aC. c a s s i i c o l a dan Phomop-
-
sis s p .c.
c a s s i i c o l a & Pho--
mo sis sp.,b.
FhomopsisGambar Lampiran
4.
U j i Antagonisme a n t a r aB e r s u k a c i t a l a h dalam pengharapan B e r s a b a r l a h dalam k e s e s a k a n
B e r t e k u n l a h dalam doa
Kupersernbahkan kepada Apak dan Mama y a n g t e l a h berdoa u n t u k k e k u a t a n d a n semangatku
d a n kepada kakak-kakakku
ANTAGONISME ANTARA FUNGI PERMUKAAN DAUN
DENGAN Corynespora cassiicola
--(
Berk.
&
C u r t . ) W e i
PENY EBAB PENYAKIT FUGUR DAUM
PADA TANAMAN KARET
(
-.Hevea brasiliensis M u e l l . Arg.
... . .. --)
JURUSAN HAMA D A N P E N Y A K I T TUMBUHAN
F A K U L T A S PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANlAN BOQOR
RINGKASAN
A N D R I Y A N I HEI7MINASARI. Antagonis~ne a n t a r a F u n g i Permukaan Daun dengan Corynespora c a s s i i c o l a (Eerk. & C u r t . ) Wei, Penyebab P e n y a k i t Gugur Daun p a d a Tanaman K a r e t
(m
b r a s i l i e n s i s Muell. k g . )( M
bawah bimbingan SIENTJE MANDANG SUMARAW dan IYI WDO).
P e n y a k i t gugur daun c o r y n e s p o r a muncul pada t a h u n
1980
s e b a g a i s a l a h s a t u p e n y a k i t yang cukup s e r i u s p a d a tanaman k a r e t d i I n d o n e s i a . P e n e l i t i a n p e n g e n d a l i a n pe- n y a k i t i n i s e c a r abiologi
belum banyak d i l a k u k a n . Oleh k a r e n a i t u d i l a k v k a n p e n e l i t i a n y a n g b e r t u j u a n u n t u k meng- i n v e ~ : t a r i s a s i f u n g i y a n g mungkln b e r s l f a t a n t a g o n i s t e r h a - dapG.
c a s s i i c o l a pada permukaan daun k a r e t .I s o l a s i f u n g i d a r i permukaan daun k a r e t s e h a t dan daun k a r e t yang hanya t e r s e r a n g
C.
c a s s i i c o l a d i l a k u k a n dengan metode p e n c u c i a n y a i t u dengan memasukkan p o t o n g a n daun k a r e t ke dalam a i r s t e r i l dan menumbuhkan s u s p e n s i t e r s e b u t p a d a medium PDA. F u n g i y a n g tumbuh kemudian d i -u j i kemungkinan antagonismenya dengan metode b i a k a n r a n g -
kap. Peubah yang d i a m a t i i a l a h pertumbuhan k o l o n i p a t o g e n dan k o l o n i f u n g i yang d i d u g a a n t a g o n i s dengan mengukur l u a s pertumbuhannya s e t i a p h a r i dan p e r s e n t a s e penghambat- a n l u a s a n pertumbuhan p a t o g e n
d i u j i b e r s e n t u h a n .
, "-
D a r i h a s i l i s o l a s i d i p e r o l e h dua b e l a s macam i s o l a t f u n g i . Lima d a r i f u n g i t e r s e b u t t e l a h b e r h a s i l d i i d e n t i - f i k a s i y a i t u A s p e r g i l l u s sp., P e n i c i l l i u m s p . , C u r v u l a - - .
s p . , Fusarium sp. dan P h o m o ~ s i s s p . , sedangkan s i s a n y a d i b e r i Bode d a r i A sampai G. Dari kedua b e l a s i s o l a t f u - n g i t e r s e b u t t i g a d i a n t a r a n y a mempunyai e f e k antagonisme yang cukup t i n g g i y a i t u P e n i c i l l i u m s p . , Phomopsis sp. dan f u n g i F.
P e r s e n t a s e penghambatan P g n i c i l l i u m s p . , P h o m o ~ s i S sp. dan f u n g i F t e r h a d a p
C.
c a s s i i c o l a b e r t u r u t - t u r u t y a i t u 34.82%,
21.42%
dan18.13
%.
A k t i f i t a s antagonisme yang d i l a k u k a n P e n i c i l l i u m s p . i a l a h a n t i b i o s i s , sedangkan y a n g d i l a k u k a n Phomowsig sp. dan f u n g iF
i a l a h k o m p e t i s i . I n - t e r a k s i k o l o n i P e n i c i l l i u n l sp. dans.
c a s s i i c o l a t e r j a d i dengan pembentukan zone penghambatan dan "ouergrowth". Bentuk i n t e r a k s i b a i k k o l o n i Phomopsis sp. maupun f u n g iF
ANTAGONISME ANTARA FUNGI PERMUKAAN DAUN
DENGAN
Corynesoora c a s s i i c o l a (Berk. & C u r t . )W e i
PENYEBAB PENYAKIT GUGUR DAUN
PADA TANAMAN KARET
(m
b r a s l l i e n s i s Muell. Arg.)o l e h
ANDRIYANI HERMINASARI
Laporan Masalah Khusus
s e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r S a r j a n a P e r t a n i a n
p a d a
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
JUSUSAN H l W A DAN PENYAKIT TUMBUHAN FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTAkIAN BOGOR
1 9 9 1
J u d u l l a p o r a n : ARTAWNISME ANTARA FUNGI PERMUKAAN DAUN
DENGAN
C o r s n e s ~ o r a c a s s i i c o ~ (Berk. & C u r t . ) Wei PENYEBAB PENYAKIT GUGUR DAUH PADA TANAMAN KARET ((IIevea b r a s i l i e n s i s Muell. Arg. )Nama Mahasiswa : ANDRIYANI HERHINASARI Nornor pokok : A 22.1002
Menyetujui
Ir
Widodo D r Ir S i e n t j e Mandang SumarawDosen Pembimbing I Dosen Pembimbing I1
Mengetahui
Dr
Ir Aunu RaufKomisi P e n d i d i k a n Ketua J u r u s a n
""i
7
MAY
RIWAYAT BIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n pada t a n g g a l
15
Maret 1967 d i Ga- r u t , Jawa B a r a t , s e b a g a i anak keenam d a r i enam b e r s a u d a r a dengan i b u bernama Mariyam dan ayah bernama KO Men P i n .Pada t a h u n 1979 p e n u l i s l u l u s d a r i Sekolah Dssar Kris- t e n Dharma B a k t i , Kabupaten Garut. Kemudian m e l a n j u t k a n k e Sekolah Menengah P e r t a n a Daya S u s i l a , Kabupaten Garut, dan l u l u s pada tahun 1982. S e t e l a h i t u memasuki Sekolah Menengah Atas K r i s t e n BPPK, Kabupaten G a r u t , l u l u s pada t a h u n 1985.
Tahun a j a r a n
1985/86,
p e n u l i s d i t e r i m a m e n j a d i maha-KATA PENGANTAR
P u j i dan syukur p e n u l i s panjatkaxt kepada Tuhan Yang Maha Esa, k a r e n a b a r k a t penyertaan dan kasih-Nya p e n u l i s d a p a t menyelesaikan p e n u l i s a n l a p o r a n masalah khusus i n i .
Laporan i n i d i s u s u n untuk memenuhi s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r S a r j a n a P a r t a n i a n pada F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s i n g i n menyampaikan t e r i m a k a s i h kepada Ibu Jh
Ir
S i e n t j e Mandang Sumaraw dan Bapak Ir Widodo, a t a s s a r a n dan bimbingannya se jak awal p e n e l i - t i a n h i n g g a t e r s e l e s a i k a n n y a l a p o r a n i n i . Ucapan t e r i m a k a s i h juga p e n u l i s sampaikan kepada rekan-rekan p e n u l i s a t a s dorongan dan doanya selama p e n u l i s melaksanakan dan m e n u l i s l a p o r a n masalah khusus i n i .Rarapan p e n u l i s semoga l a p o r a n i n i bermanfaat b a g i p i h a k - p i h a k yang membutuhkannya.
Bogor, Mei 1 9 9 1
DAFTAR I S 1
Halzman
DAFTAR TABEL
...
iiiDAFTAR
GAMBAR
...
i v PENDAEIULUAN...
1:T I N J A U A N PUSTAKA
...
4
Tanaman K a r e t
...
4
C o r v n e s ~ o r a
~ a s e i i c o &
( B e r k.
& Curt.) Wei..
5
K l a s i f i k a s i dan M o r f o l o g i
...
5G e j a l a P e n y a k i t dan Kerusakan yang M t i m b u l k a n
...
5
P e n g e n d a l i a n
...
7P e n g e n d a l i a n S e c a r a B i o l o g i
...
7
BAHAN DAN METODE
...
11Tempat dan Waktu
...
11Bahan dan A l a t
...
11Metode P e n e l i t i a n
...
11P e r s i a p a n Bahan
...
11U j i Antagonisme pada Medium Biakan
...
1 2...
BASIL DAN PEMBAHASAN15
KESIMPULANDAN
SARAN...
2 2 Kesinpulan...
22DAFTAR TABEL
Nomor Halaman
Teks
-
1. Fungi yang D i i s o l a s i d a r i Permukaan Daun
Karet
...
15
2. P e r s e n t a s e Penghambatan Luasan
C.
c a s s i i c o l a pada Medium PDA, M u k u r pada Waktu KeduaFungi yang M u j i Bersentuhan
...
1 93.
I n t e r a k s i a n t a r a Fungi yang Diduga A n t a g o n i sdengan
C.
~ a s s i i c o l a...
20 Lampiran1. Kecepatan R a t a - r a t a Pertumbuhan Fungi yang
Mduga Antagonis, Diukur pada Waktu Kedua