PROGRAM PENSISWAZAHAN GURU (PPG)

(1)

MODUL BAHASA MELAYU PENDIDIKAN RENDAH

PROGRAM PENSISWAZAHAN GURU

(PPG)

MOD PENGAJIAN JARAK JAUH

BMM3093

MORFOLOGI

BAHASA

MELAYU

INSTITUT PENDIDIKAN GURU _{KEMENTERIAN PELAJARAN MALAYSIA}

ARAS 1, ENTERPRISE BUILDING 3, BLOK 2200, JALAN PERSIARAN APEC, CYBER 6, 63000 CYBERJAYA

Berkuat kuasa pada Jun 2012 ( Edisi September 2014)

(2)

ii Edisi September 2014

Institut Pendidikan Guru

Kementerian Pendidikan Malaysia

MODUL PEMBELAJARAN INI DIEDARKAN UNTUK KEGUNAAN PELAJAR-PELAJAR YANG BERDAFTAR DENGAN INSTITUT PENDIDIKAN GURU, KEMENTERIAN PELAJARAN MALAYSIA BAGI MENGIKUTI PROGRAM PENSISWAZAHAN GURU (PPG) IJAZAH SARJANA MUDA PERGURUAN.

MODUL PEMBELAJARAN INI HANYA DIGUNAKAN SEBAGAI BAHAN PENGAJARAN DAN PEMBELAJARAN BAGI PROGRAM-PROGRAM TERSEBUT.

(3)

i

Falsafah Pendidikan Kebangsaan

Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi, dan jasmani berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan. Usaha ini adalah bagi melahirkan rakyat Malaysia yang berilmu pengetahuan, berketrampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab, dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberi sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat, dan negara.

Falsafah Pendidikan Guru

Guru yang berpekerti mulia, berpandangan progresif dan saintifik, bersedia menjunjung aspirasi negara serta menyanjung warisan kebudayaan negara, menjamin perkembangan individu, dan memelihara suatu masyarakat yang bersatu padu, demokratik, progresif dan berdisiplin.

Edisi September 2014 Kementerian Pendidikan Malaysia

Hak cipta terpelihara. Kecuali untuk tujuan pendidikan yang tidak ada kepentingan komersial, tidak dibenarkan sesiapa mengeluarkan atau mengulang mana-mana bahagian artikel, ilustrasi dan kandungan buku ini dalam apa-apa juga bentuk dan dengan apa-apa cara pun, sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman atau cara lain sebelum mendapat izin bertulis daripada Rektor Institut Pendidikan Guru, Kementerian Pendidikan Malaysia.

(4)

(5)

Falsafah Pendidikan Kebangsaan i

Falsafah Pendidikan Guru i

Kata-Alu-aluan Rektor v

Panduan Pelajar vi

Pengenalan viii

Agihan Tajuk (Interaksi dan Modul) ix

Tajuk Pembelajaran xi

INTERAKSI 1

Tajuk 1 : Imbuhan dalam Bahasa Melayu

Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu Sinopsis Konsep Morfologi Hasil Pembelajaran Kerangka Tajuk 1.0 Kandungan Isi 1.1 Definisi Imbuhan 1.2 Jenis-Jenis Imbuhan

1.2.1 Imbuhan-Imbuhan Asli Bahasa Melayu 1.2.1.1 Awalan 1.2.1.2 Akhiran 1.2.1.3 Apitan 1.2.1.4 Sisipan 1.2.1.5 Morfem Kosong 1.2.1.6 Fleksi

1.2.2 Imbuhan Pinjaman Bahasa Melayu 1.2.2.1 Sanskrit

1.2.2.2 Arab Parsi

1.2.2.3 Yunani – Latin - Inggeris 1.1.3 Morfem kosong dan Bentuk Fleksi

KANDUNGAN

(6)

1.3 Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

1.3.1 Pengimbuhan 1.3.2 Pemajmukan

1.3.2.1 Pengimbuhan Kata Majmuk

1.3.2.2 Penggandaan Kata Majmuk 1.3.3 Penggandaan

1.3.3.1 Pengandaan Penuh

1.3.3.2 Penggandaan Separa 1.3.3.3 Penggandaan Berentak

1.4 Akronim

1.4.1 Ditulis Dengan Huruf Besar Seluruhnya 1.4.2 Ditulis Dengan Huruf Kecil

1.4.3 Ditulis Bermula Dengan Huruf Besar

Tajuk 2 Perkataan dan Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

Sinopsis 20 Hasil Pembelajaran

Kerangka Tajuk-Tajuk

2.0 Kandungan Isi 21

2.1 Perkataan dan Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

2.1.1 Kata Tunggal dan Bentuk Kata Tunggal

2.1.2 Kata Terbitan dan Bentuk Kata Terbitan 22

2.1.3 Kata Majmuk dan Bentuk Kata Majmuk 24

2.1.4 Kata Ganda dan Bentuk Kata Ganda 25

2.2 Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

2.2.1 Golongan Kata Tunggal

(7)

Tajuk 3 Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu Sinopsis 30 Hasil Pembelajaran Kerangka Tajuk-Tajuk 3.0 Kandungan Isi 31 3.1 Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

3.1.1 Kata Tunggal 33

3.1.2 Kata Terbitan 38

Tajuk 4 Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

Kerangka Tajuk-Tajuk

4.0 Kandungan Isi 47

4.1 Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

4.1.1 Kata Majmuk

4.1.2 Kata Ganda 50

Tajuk 5 Golongan Kata Bahasa Melayu

Sinopsis 55 Hasil Pembelajaran 56

Kerangka Tajuk-Tajuk 5.0 Kandungan Isi

5.1 Golongan Kata Bahasa Melayu 57

5.1.1 Kata Nama 59

5.1.2 Kata Kerja

(8)

Kerangka Tajuk-Tajuk 67 6.0 Kandungan Isi

6.1 Golongan Kata Bahasa Melayu

6.1.1 Kata Adjektif 69

6.1.2 Kata Tugas 73

(9)

(10)

(11)

vi

Modul ini disediakan untuk membantu anda menguruskan pembelajaran anda agar anda boleh belajar dengan lebih berkesan. Anda mungkin kembali semula untuk belajar secara formal selepas beberapa tahun meninggalkannya. Anda juga mungkin tidak biasa dengan mod pembelajaran arah kendiri ini. Modul ini memberi peluang kepada anda untuk menguruskan corak pembelajaran, sumber-sumber pembelajaran, dan masa anda.

Pembelajaran arah kendiri memerlukan anda membuat keputusan tentang

pembelajaran anda. Anda perlu memahami corak dan gaya pembelajaran anda. Adalah lebih berkesan jika anda menentukan sasaran pembelajaran kendiri dan aras pencapaian anda. Dengan cara begini anda akan dapat melalui kursus ini dengan mudah. Memohon bantuan apabila diperlukan hendaklah dipertimbangkan sebagai peluang baru untuk pembelajaran dan ia bukannya tanda kelemahan diri.

Modul ini ditulis dalam susunan tajuk. Jangka masa untuk melalui sesuatu tajuk bergantung kepada gaya pembelajaran dan sasaran pembelajaran kendiri anda.

Latihan-latihan disediakan dalam setiap tajuk untuk membantu anda mengingat

semula apa yang anda telah pelajari atau membuatkan anda memikirkan tentang apa yang anda telah baca. Ada di antara latihan ini mempunyai cadangan jawapan. Bagi latihan-latihan yang tiada mempunyai cadangan jawapan adalah lebih membantu jika anda berbincang dengan orang lain seperti rakan anda atau menyediakan sesuatu nota untuk dibincangkan semasa sesi tutorial.

Modul ini akan menggantikan satu kredit bersamaan dengan lima belas jam interaksi bersemuka dalam bilik kuliah. Tiada kuliah atau tutorial diadakan untuk tajuk-tajuk dalam modul ini. Walau bagaimanapun, anda boleh berbincang dengan pensyarah, tutor atau rakan anda melalui email jika terdapat masalah berhubung dengan modul ini.

Anda akan mendapati bahawa ikon digunakan untuk menarik perhatian anda agar pada sekali imbas anda akan tahu apa yang harus dibuat. Lampiran A menerangkan kepada anda makna-makna ikon tersebut.

Anda juga diperlukan untuk menduduki peperiksaan bertulis pada akhir kursus. Tarikh dan masa peperiksaan akan diberitahu apabila anda mendaftar. Peperiksaan bertulis ini akan dilaksanakan di tempat yang akan dikenal pasti.

Tip untuk membantu anda melalui kursus ini.

1. Cari sudut pembelajaran yang sunyi agar anda boleh meletakkan buku dan diri anda untuk belajar. Buat perkara yang sama apabila anda pergi ke perpustakaan.

2. Peruntukkan satu masa setiap hari untuk memulakan dan mengakhiri pembelajaran anda. Patuhi waktu yang diperuntukkan itu. Setelah membaca modul ini teruskan membaca buku-buku dan bahan-bahan rujukan lain yang dicadangkan.

(12)

vii

3. Luangkan sebanyak masa yang mungkin untuk tugasan tanpa mengira sasaran pembelajaran anda.

4. Semak dan ulangkaji pembacaan anda. Ambil masa untuk memahami pembacaan anda.

5. Rujuk sumber-sumber lain daripada apa yang telah diberikan kepada anda. Teliti maklumat yang diterima.

6. Mulakan dengan sistem fail agar anda tahu di mana anda menyimpan bahan-bahan yang bermakna.

(13)

vii

Pengenalan

Kursus Morfologi Bahasa Melayu (BMM 3093) merupakan sebahagian daripada kursus dalam Program Pensiswazahan Guru Sekolah Rendah.

Para pelajar akan mempelajari tajuk-tajuk berkenaan dalam modul ini yang meliputi:-

 Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu  Perkataan dan Bentuk Perkataan Bahasa Melayu  Golongan Kata Bahasa Melayu

 Golongan Kata Bahasa Melayu

Sepanjang mengikuti modul ini, para pelajar akan melaksanakan latihan dan aktiviti bagi setiap tajuk dan diakhirnya pula para pelajar akan melaksanakan 2 latihan utama modul ini sebagai memenuhi aspek penilaian dalam proses pelengkap modul akses kendiri ini.

(14)

Nama Kursus : Morfologi Bahasa Melayu

Kod

:

BMM3093

Kandungan modul ini dibahagi kepada 15 tajuk/topik. Jadual di bawah menjelaskan agihan tajuk-tajuk untuk interaksi pembelajaran melalui modul.

INTERAKSI TAJUK / TOPIK KANDUNGAN

JUMLAH JAM MENGIKUT PRO FORMA KURSUS 1 Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu   Konsep Morfologi  Jenis-Jenis Imbuhan  Bentuk-bentuk Imbuhan  2 Perkataan dan Bentuk

Perkataan Bahasa Melayu Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

 Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

 Proses Pengimbuhan  Proses Penggandaan  Akronim

2

Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

 Bentuk Kata Majmuk  Bentuk Yang Telah Mantap  Penggandaan Kata Majmuk

2 Golongan Kata Bahasa

Melayu

 Pengimbuhan Kata Majmuk  Bentuk Kata Ganda

Golongan Kata Bahasa Melayu

 Konsep Golongan Kata Bahasa Melayu

 Golongan Kata Nama

 Golongan Kata Kerja

 Golongan Kata Adjektf  Golongan Kata Tugas

3

Kata Nama Bahasa Melayu

 Kata Nama dan Penggolongannya

2 Pembentukan Kata

Nama Bahasa Melayu

 Pembentukan Kata Nama  Pembentukan Nama Terbitan  Pembentukan kata nama

majmuk

 Pembentukan Kata Nama Ganda

Penggolongan Kata  Kata Kerja Tak Transitif

(15)

Kerja Bahasa Melayu  Kata Kerja Intarasitif

4

Pembentukan Kata Kerja Bahasa Melayu

 Pembentukan kata kerja tunggal

 pembentukan kata kerja terbbitan

 pembentukan kata kerja majmuk

 pembentukan kata kerja ganda

2

Jenis-Jenis Kata Adjektif

Bahasa Melayu  Pembentukan kata adjektif Pembentukan Kata

Adjektif Bahasa Melayu  Pembentukan kata adjektif

5

Kata Tugas Bahasa Melayu

 Kata Penyambung Ayat Kelompok dasar Kata Tugas  Kata Praklausa  Kata Prafrasa  Kata Pascakata 2 Pembentukan Perkataan Baharu Bahasa Melayu

 Bunyi bahasa Melayu  Pembentukan kata

 Pembaharuan dalam bentuk kata

 Sistem ejaan perkataan baharu

(16)

BMM 3093 MORFOLOGI BAHASA MELAYU

1

INTERAKSI

1

TAJUK 1 Imbuhan dalam Bahasa Melayu

Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu TAJUK 2 Perkataan dan Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

TAJUK 3 Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

Sinopsis

Tajuk ini akan membolehkan anda mengetahui perkara-perkara berikut:  Konsep Morfologi

 Imbuhan dalam Bahasa Melayu

 Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

Konsep Morfologi

Nik Safiah Karim (1996) : Morfologi ialah satu bidang ilmu yang mengkaji bentuk

perkataan, struktur kata dan penggolongan kata. Dengan struktur kata dimaksudkan susunan bentuk bunyi ujaran atau lambang (tulisan) yang menjadi unit tatabahasa yang bermakna. Bentuk kata pula ialah rupa unit tatabahasa, sama ada bentuk tunggal atau hasil daripada proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan. Penggolongan

TAJUK 1

Imbuhan dalam Bahasa Melayu

 Awalan dan Akhiran  Sisipan dan Apitan

 Morfem kosong dan Bentuk Fleksi

Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

 Pengimbuhan  Penggandaan  Pemajmukan  Akronim

(17)

2 Perubahan Maksud Kata

Perubahan Golongan Kata

Perubahan Struktur Kata Contoh :

beri – pemberian

Contoh :

cari – pencarian

Contoh :

tupai – tupai-tupai

kata ialah proses menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan bentuk dan fungsi dengan anggota lain dalam kumpulan yang sama. Kesimpulannya, morfologi bahasa Melayu ialah bidang yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata dalam bahasa Melayu.

Abdullah Hassan (2006) : Morfologi ialah satu bidang ilmu yang mengkaji bentuk

perkataan. Istilah ini dipinjam daripada biologi yang bermaksud kajian tentang bentuk tubuh haiwan dan tumbuhan. Konsep bentuk ini diterapkan kepada bentuk perkataan bahasa manusia.

Raminah Hj. Sabran dan Rahim Syam (1985) : Morfologi ialah satu bidang dalam

kajian bahasa yang mengkaji tentang perkataan dan cara-cara pembentukkannya. Unit-unit tatabahasa yang menjadi unsur perkataan disebut morfem. Morfem ialah Unit-unit yang terkecil dalam bahasa yang berfungsi gramatis atau yang menjalankan tugas nahu. Perkataan ialah bentuk bahasa yang terkecil juga tetapi mengandungi makna yang lengkap dan dapat berdiri sendiri.

Rajah 1.1 : Huraian tentang morfologi mengikut Tatabahasa Bahasa Dewan

Hasil Pembelajaran

(18)

3 Pada akhir unit ini, anda seharusnya dapat:

1. menjelaskan konsep Imbuhan. 2. menjelaskan jenis-jenis Imbuhan.

3. menjelaskan konsep Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

Kerangka Tajuk

Rajah 1.2 Kerangka Tajuk

1.0 KANDUNGAN ISI

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang konsep menjelaskan konsep Imbuhan, menjelaskan jenis-jenis Imbuhan dan menjelaskan konsep Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

1.1 Definisi Imbuhan

Apakah yang dimaksudkan dengan imbuhan?

Tatabahasa Dewan (2004) : Perkataan-perkataan dalam sesuatu bahasa boleh terdiri

daripada bentuk dasar iaitu bentuk kata terkecil yang tidak menerima sebarang imbuhan atau bentuk terbitan, bentuk yang dihasilkan daripada proses memperluas

IMBUHAN Konsep Imbuhan Jenis-Jenis Imbuhan Konsep Pembentukan Kata

(19)

4 bentuk dasar tadi melalui berbagai-bagai cara pembentukan kata. Imbuhan yang dimaksudkan ialah unit-unit bahasa tertentu yang ditambah pada bentuk-bentuk lain yang menyebabkan perubahan makna nahunya. Tercakup dalam imbuhan ialah bentuk-bentuk berikut : awalan, akhiran, sisipan, apitan, morfem kosong dan bentuk fleksi.

Abdullah Hassan (2004) : Pengimbuhan ialah proses yang menggandingkan imbuhan

pada kata dasar untuk membentuk kata terbitan. Terdapat empat jenis imbuhan, iaitu awalan, akhiran, apitan, dan sisipan. Imbuhan-imbuhan ini, apabila digandingkan dengan kata dasar membentuk kata terbitan daripada pelbaagai golongan, kata iaitu kata kerja, dan kata adjektif.

Nik Safiah Karim dan rakan (1996) : Proses pembentukan kata dalam sesuatu bahasa

merupakan proses penyusunan morfem menurut peraturan sistem morfologi bahasa itu. Dalam kebanyakan bahasa, proses pembentukan perkataan melibatkan pengimbuhan.

Raminah Hj. Sabran dan Rahim Syam (1985) : Morfem yang tidak boleh berdiri

dengan sendiri. Di dalam pemakaiannya, imbuhan mestilah dirangkaikan dengan perkataan. Proses pengimbuhan ialah satu proses membentuk perkataan dengan cara mengimbuhkan sesuatu perkataan dengan imbuhan-imbuhan tertentu supaya dengan demikian akan timbullah satu perkataan yang membawa konsep yang baharu.

1.2 Jenis-Jenis Imbuhan

Imbuhan-imbuhan dalam bahasa Melayu dapat dibahagikan kepada dua unsur yang besar iaitu imbuhan-imbuhan yang asli dalam bahasa Melayu dan imbuhan-imbuhan yang dipinjam daripada bahasa asing.

(20)

5 Imbuhan-imbuhan yang telah sedia ada dalam bahasa Melayu dapat dipecahkan pula kepada empat jenis iaitu awalan, akhiran, sisipan dan apitan.

Rajah 1.3 : Bentuk-Bentuk Imbuhan Bahasa Melayu Mengikut Tatabahasa Bahasa Dewan

Bentuk-Bentuk Imbuhan Awalan  Kata Nama  Kata Adjektif

Akhiran  Kata Nama

 Kata Kerja Sisipan Apitan Morfem kosong Fleksi  Kata Nama  Kata Kerja  Kata Adjektif Tidak Wujud dalam BM Tidak Wujud dalam BM  Kata Nama  Kata Kerja  Kata Adjektif

(21)

6

1.2.1.1 Awalan

Imbuhan yang diletakkan di awal perkataan (sebelum kata dasar) dalam pemakaiannya. Misalnya ter-, ber-, me-, men-, mem-, meng-, meny, pe-, per-, di-, se-, ke-, dan lain-lain. Misalnya ber- dalam ber+jalan dan di- dalam di+ambil,

1.2.1.2 Akhiran

Imbuhan yang ditambah pada bahagian belakang kata dasar (sesudah kata dasar) dalam pemakaian. Misalnya –kan dalam jalan + kan dan -i dalam akhir + i.

1.2.1.3 Apitan

Imbuhan, yang hadir secara mengepit kata dasar, iaitu dua bahagian imbuhan

hadir serentak di awal dan diakhir kata dasar, misalnya ke-...-an dalam ke+cantik+an dan di-...-i dalam di+ikut+i.

1.2.1.4 Sisipan

Imbuhan yang hadir di celahan kata dasar. Sisipan terbahagi kepada empat iaitu

er-, el-, em- dan in-. Misalnya –el- dalam t+el+unjuk, -in- dalam s+in+ambung,-er- dalam s+er+uling dan –em-, dalam g+em+uruh.

1.2.1.5 Morfem Kosong

Tidak Wujud dalam bahasa Melayu.

1.2.1.5 Fleksi

(22)

7

1.2.2 Imbuhan-imbuhan Pinjaman dalam bahasa Melayu

Umumnya, dapat dibahagikan unsur-unsur imbuhan asing ini kepada tiga kumpulan mengikut asal imbuhan-imbuhan tersebut. tiga kumpulan ini ialah :

1.2.2.1 Imbuhan Sanskrit

Imbuhan yang berasal daripada bahasa Sanskrit ialah jenis imbuhan yang telah lama ke dalam sistem tatabahasa bahasa Melayu. Penggunaan imbuhan ini amat produktif dan telah menjadi sebati dengan perkataan-perkataan dasar dalam bahasa Melayu. Namun, terdapat dua jenis imbuhan pinjaman daripada bahasa Sanskrit iaitu awalan dan akhiran.

Awalan Akhiran

maha maharaja man seniman

tata tatabahasa man budiman

pra prakata wan angkawan

swa swadaya wan jelitawan

tuna tunabusana wati olahragawati

eka ekabahasa wati seniwati

dwi dwitahunan nita karyanita

tri tribulan nita biduanita

panca pancaindera

1.2.2.2 Imbuhan Arab Parsi

Pengaruh bahasa Arab-Parsi terhadap bahasa Melayu bermula sejak kedatangan Islam ke alam Melayu kira-kira abad ke-13 masihi. Sebagai bahasa rasmi agama Islam, bahasa Arab telah mendapat tempat dalam kalangan orang Melayu dan ini memudahkan proses asimilasi unsur-unsur bahasa Arab ke dalam bahasa Melayu,

(23)

8 terutamanya dari segi pengambilan bentuk-bentuk katanya. Namun demikian, terdapat dua jenis imbuhan pinjaman daripada bahasa Arab-Parsi iaitu awalan dan akhiran.

bi- biadap -wi duniawi

bilazim -i abadi

binormal -iah lahiriah

-in hadirin munafikin -at hadirat munafikat -ah qariah solehah

1.2.2.3 Imbuhan Yunani – Latin - Inggeris

Imbuhan asing yang paling banyak dibawa masuk ke dalam bahasa Melayu berasal daripada imbuhan bahasa Yunani – Latin – Inggeris. Tetapi umumnya tersebut tidak berfungsi sebagai imbuhan dalam bahasa Melayu kecuali beberapa imbuhan awalan seperti pro-,anti-, mono-, poli-, auto- dan supra-.

pro- probarat -isme sosialisme

(24)

9

poli- poliklinik -ik prolifik

auto- autograf -ik saintifik

sub- subbidang -si sensasi

supra- supranasional -si revolusi

hetero- heterograf -al praktikal

heksa- heksagon -al klinikal

hidro- hidrolisis -is potensi

homo- homogen -is praktis

hiper- hiperbola

kilo- kilometer

makro- makrolinguistik infra- intrajabatan

inter- intervokal

Rajah 1.4 : Bentuk-Bentuk Imbuhan Pinjaman dalam Bahasa Melayu Mengikut Tatabahasa Dewan

(25)

10

1.3 Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

Dalam bahasa Melayu terdapat empat bentuk kata, iaitu kata tunggal, kata terbitan, kata majmuk, dan kata ganda. Kata tunggal tidak melibatkan apa-apa proses pembentukan, tetapi tiga bentuk kata lain melibatkan proses-proses tertentu. Proses-proses ini ialah pengimbuhan. pemajmukan, penggandaan dan akronim.

Rajah 1.5 : Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu Mengikut Tatabahasa Dewan

1.3.1 Proses Pengimbuhan

Proses pengimbuhan ialah proses yang menggandingkan imbuhan pada kata

dasar untuk membentuk kata terbitan. Terdapat empat jenis imbuhan, iaitu awalan, akhiran, apitan, dan sisipan. Imbuhan-imbuhan ini, apabila digandingkan dengan kata dasar membentuk kata terbitan daripada pelbagai golongan kata iaitu kata kerja, dan kata adjektif. Berikut diperlihatkan beberapa contoh proses pengimbuhan.

Imbuhan (Awalan) Kata dasar Kata terbitan

Pem- bawa pembawa

Memper- kuat memperkuat

-isme nasional nasionalisme

-i dekat dekati

Proses Pembentukan

Kata

(26)

11

Peng-...-an isytihar pengisytiharan

Men-...-i ikut mengikuti

Ke-...-an sihat kesihatan

Ber-....-an lari berlarian

-er- gigi gerigi

-em- gilang gemilang

Proses pengimbuhan boleh berlaku pada pelbagai tahap. Pengimbuhan boleh berlaku

pada sejumlah kecil kata akar, misalnya ber- + tapa ( bertapa ), ke- + tawa ( ketawa ) dan ke- + mudi ( kemudi ).

Sebahagian besar proses pengimbuhan berlaku pada kata dasar, yang menghasilkan kata terbitan. Kata terbitan yang dihasilkan oleh proses pengimbuhan boleh menjadi kata dasar bagi proses pengimbuhan kali kedua. Daripada kata dasar karang, misalnya, dapat dilahirkan pengarang melalui imbuhan peN-. Pengarang pula dapat menerima apitan ke-...-an, menerbitkan kepengarangan. Berikut ialah beberapa contoh lain :

1.3.2 Proses Pemajmukan

Proses pemajmukan ialah proses yang merangkaikan dua kata dasar atau lebih

dan bentuk yang terhasil membawa makna tertentu. Sebagai contoh, kerusi dan malas masing-masing mempunyai makna tersendiri, tetapi apabila dirangkaikan membentuk kata majmuk kerusi malas. Tidak dapat diselitkan apa-apa unsur antara dua kata dasar

Kata Dasar Imbuhan Kata Terbitan

libat terlibat keterlibatan

lanjur terlanjur keterlanjuran

balik terbalik menterbalikkan

(27)

12 ini; maksudnya, dalam bahasa Melayu tidak terdapat ungkapan * kerusi yang malas atau * kerusi dan malas atau * kerusi untuk malas.

1.3.2.1Pengimbuhan Kata Majmuk

Kata majmuk boleh menerima imbuhan seperti kata dasar lain. Cara pengimbuhan kata majmuk terdapat dalam dua bentuk, iaitu :

a) Apabila kata majmuk menerima awalan atau akhiran, ejaannya tetap terpisah.

Contohnya :

urus niaga - berurus niaga cari gali - mencari gali reka bentuk - direka bentuk daya serap - daya serapan

b) Apabila kata majmuk menerima apitan, ejaannya menjadi bercantum. Contohnya :

lipat ganda - melipatgandakan surat khabar - persuratkhabaran urus niaga - diurusniagakan

ibu bapa - keibubapaan

1.3.2.2 Penggandaan Kata Majmuk

Kata majmuk boleh mengalami proses penggandaan. Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama sahaja.

Contohnya :

rumah sakit - rumah-rumah sakit

guru besar - guru-guru besar

(28)

13 Timbalan Naib Canselor - Timbalan-timbalan Naib Canselor

Satu kekecualian ialah penggandaan yang melibatkan perkataan yang telah mantap. Dalam hal ini, penggandaan berlaku kepada keseluruhan perkataan.

Contohnya : setiausaha - setiausaha-setiausaha jawatankuasa - jawatankuasa-jawatankuasa tanggungjawab - tanggungjawab-tanggungjawab 1.3.3 Proses Penggandaan

Proses penggandaan ialah proses yang mengulangi kata dasar, sama ada

secara penuh, separa atau berentak iaitu berdasarkan rentak bunyi tertentu. Dengan kata lain, terdapat tiga jenis penggandaan, iaitu ;

1. Penggandaan penuh, 2. Penggandaan separa, dan 3. Penggandaan berentak.

1.3.3.1 Penggandaan penuh

Penggandaan penuh ialah proses yang mengulangi seluruh kata dasar. Terdapat dua jenis penggandaan penuh, iaitu :

 Yang melibatkan kata dasar yang tidak menerima apa-apa imbuhan. Contohnya : sekolah  sekolah-sekolah makan  makan-makan besar  besar-besar baju  baju-baju

(29)

14  Yang melibatkan kata dasar yang menerima imbuhan.

Contohnya :

1.3.3.2 Penggandaan separa

Penggandaan separa ialah proses yang mengulangi sebahagian kata dasar

sahaja. Penggandaan separa berlaku pada dua jenis kata dasar, iaitu :

 pada kata dasar tunggal dan lazimnya melibatkan pengulangan suku kata pertamanya serta letak pengulangan itu pada bahagian hadapan kata dasar. Vokal dalam bentuk gandaan ini mengalami proses pelemahan, menjadikannya vokal e pepet. Proses ini dapat digambarkan seperti yang berikut :

jari jejari jejari siku sisiku sesiku sungut susungut sesungut pohon popohon pepohon

pelari  pelari-pelari

perbualan  perbualan-perbualan

kekasih  kekasih-kekasih

(30)

15 laki lalaki lelaki

 berimbuhan. Penggandaan separa yang berlaku hanya mengulangi kata dasar dan tidak melibatkan imbuhan. Penggandaan ini berlaku pada kata kerja dan kata adjektif, dan boleh terletak di bahagian belakang kata dasar atau di bahagian hadapan kata dasar.

1.3.3.3 Penggandaan Berentak

Penggandaan berentak ialah proses yang mengulangi kata dasar mengikut rentak bunyi tertentu dalam kata dasar itu. Dalam penggandaan berentak, seluruh kata dasar digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah. Berdasarkan perubahan dan pengulangan bunyi demikian, penggandaan berentak terbahagi kepada tiga jenis, iaitu :

1. Penggandaan Berentak Pengulangan Vokal 2. Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan 3. Penggandaan Berentak Bebas

a) Penggandaan Berentak Pengulangan Bebas

Kata Dasar Berimbuhan Imbuhan

tersenyum tersenyum-senyum bercakap bercakap-cakap setinggi setinggi-tinggi membantu bantu-membantu mencuit cuit-mencuit menari tari-menari mengejar kejar-mengejar

(31)

16 Dalam penggandaan ini, bunyi yang diulang ialah vokal, iaitu yang mempunyai ciri-ciri keharmonian vokal,

Contohnya :

sayur - sayur-mayur

ramah - ramah-tamah

cerai - cerai-berai

b) Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan

Dalam penggandaan ini, penggandaan berlaku pada persamaan bunyi-bunyi konsonan tertentu.

Contohnya :

kayu - kayu-kayan

tanah - tanah-tanih

simpang - simpang-siur

Perhatian:

Kata ganda mesti dieja dengan sempang. Salah, misalnya, jika ditulis * ipar duai.

1.4 Akronim

Mengikut Tatabahasa Dewan, turut tergolong ke dalam bentuk kata tunggal ialah

kata akronim. Kata akronim ialah kata singkatan yang terbentuk dengan

menggabungkan huruf awal suku kata atau gabungan huruf awal dan suku kata daripada satu rangkai kata dan ditulis serta dilafazkan sebagai kata yang wajar.

Contohnya :

ABIM - Angkatan Belia Islam Malaysia Bernama - Berita Nasional Malaysia

(32)

17 Kugiran - kumpulan gitar rancak

Cara Menulis Kata Akronim

Terdapat tiga cara menulis kata akronim dalam bahasa Melayu, bergantung pada cara pembentukkannya.

1.4.1 Ditulis Dengan Huruf Besar Seluruhnya

Akronim yang terbentuk daripada gabungan beberapa huruf awal rangkai kata yang disingkatkan, keseluruhannya ditulis dengan huruf besar, jika kata nama khas. Contohnya :

ABIM - Angkatan Belia Islam Malaysia

UMNO - United Malay National Organisation

1.4.2 Ditulis Dengan Huruf Kecil Seluruhnya

Akronim yang terbentuk daripada gabungan huruf awal dan / atau suku kata ditulis dengan huruf kecil keseluruhannya, jika bukan kata nama khas.

Contohnya :

tabika - taman bimbingan kanak-kanak purata - pukul rata

kugiran - kumpulan gitar rancak

1.4.3 Ditulis Bermula Dengan Huruf Besar

Jika akronim yang terbentuk daripada gabungan huruf awal dan / atau suku katanya itu menjadi kata nama khas, kata akronim itu ditulis bermula dengan huruf besar.

Contohnya :

Bernama - Berita Nasional Malaysia

Intan - Institut Tadbir Awam Negara

(33)

18 # Perhatian: Lazimnya kata akronim terbentuk untuk kata nama khas dan

pembentukannya agak longgar serta tidak berdasarkan prinsip yang jelas. Oleh itu, proses pembentukan kata seperti ini tidak digalakan sebagai satu kaedah pembentukan kata bagi membentuk perkataan baharu atau kata istilah dalam bahasa Melayu.

LATIHAN

1. Secara individu anda dikehendaki melayari internet untuk mengetahui tiga pendapat tokoh tentang definisi morfologi bahasa Melayu.

2. Selain itu, anda juga dikehendaki mengumpul maklumat tentang Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu mengikut klasifikasi tokoh tersebut.

Nik Safiah dan rakan-rakan. (2006). Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Abdullah Hassan. (2006). Morfologi Bahasa Melayu. Kuala Lumpur : PTS Profesional.

Raminah Hj. Sabran dan Rahim Sham. (1985). Kajian Bahasa Untuk Pelatih Maktab Perguruan. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn Bhd.

(34)

(35)

20

Sinopsis

Tajuk ini membincangkan kata dan bentuk tunggal, kata dan bentuk terbitan, kata dan bentuk majmuk dan kata dan bentuk ganda. Selain itu, tumpuan juga diberi untuk mengenal pasti golongan kata tunggal dan kata terbitan.

Pada akhir tajuk ini, para pelajar akan dapat :

(i) konsep kata tunggal dan bentuk kata tunggal (ii) konsep kata tunggal dan bentuk kata terbitan (iii) konsep kata majmuk dan bentuk kata majmuk (iv) konsep kata ganda dan bentuk kata ganda (v) konsep golongan kata tunggal

(vi) konsep golongan kata terbitan

TAJUK 2

Perkataan dan Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

 Kata Tunggal dan Bentuk Kata Tunggal  Kata Terbitan dan Bentuk Kata Terbitan  Kata Majmuk dan Bentuk Kata Majmuk  Kata Ganda dan Bentuk Kata Ganda

Bentuk Perkataan Bahasa Melayu

 Golongan Kata Tunggal



Golongan Kata Terbitan

(36)

21

Kerangka Konsep

Rajah 2.1 : Kerangka Tajuk 2.0 KANDUNGAN ISI

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang mengenal pasti kata tunggal dan bentuk kata tunggal, mengenal pasti kata tunggal dan bentuk kata terbitan, mengenal pasti kata majmuk dan bentuk kata majmuk, mengenal pasti kata ganda dan bentuk kata ganda, mengenal pasti golongan kata tunggal dan mengenal pasti golongan kata terbitan.

2.1 Perkataan

Tatabahasa Dewan (2004) : Perkataan ialah satu unit ujaran yang bebas dan

mengandungi makna yang terdiri daripada satu atau gabungan beberapa bentuk bunyi bahasa. Perkataan dimulai dan diakhiri oleh sempadan perkataan dan dalam ayat bahasa Melayu.

Contoh :

Pelajar ini bakal menjadi mahasiswa,

pelajar + + itu + + bakal + + menjadi + + mahasiswa +.

Sempadan perkataan ini bersifat abstrak, iaitu hanya wujud dalam fikiran kita, dan tidak ditandai apabila kita menggunakan perkataan, baik dalam tulisan ataupun pertuturan. Daripada contoh yang diberikan di atas, kita dapati bahawa perkataan

BENTUK KATA

Konsep Kata Tunggal Dan Kata

Terbitan

Konsep Kata Majmuk Dan

Kata Ganda

Konsep Golongan Kata Tunggal Dan Terbitan

(37)

22 mengandungi berbagai-bagai bentuk yang dapat dijeniskan sebagai yang berikut : kata tunggal, kata terbitan, kata majmuk, dan kata ganda.

2.2 Kata Tunggal

Tatabahasa Dewan (2004) : Kata tunggal ialah bentuk kata yang terdiri daripada

hanya satu bentuk dasar, yakni yang tidak menerima apa-apa bentuk imbuhan atau kata dasar yang lain. Dalam bahasa Melayu, kata tunggal dapat dibahagikan kepada dua jenis. Jenis pertama, kata tunggal yang merupakan unit yang bebas dan dapat berdiri sendiri sebagai satu ayat. )

Contoh :

Kipas payung gelas

Manakala jenis kedua ialah kata tugas, iaitu unit yang tidak dapat berdiri sendiri tetapi memerlukan sekurang-kurangnya satu unit yang bebas untuk melaksanakan tugas nahunya.

Contoh :

di mana? untuk siapa? ke Johorii)

Kata akronim tergolong juga ke dalam kata tunggal. Kata akronim ialah perkataan yang diterbitkan melalui proses penggabungan singkatan beberapa perkataan dan membentuk satu perkataan yang utuh. Bentuk-bentuk singkatan dapat tendiri danipada suku kata atau huruf-huruf tertentu, seperti contoh yang berikut:

 Mara — Majlis Amanah Rakyat

 pawagam — panggung wayang gantbar  NATO — North Atlantic Treaty Organization  motel — motor hotel

(38)

23

2.3 Kata Terbitan

Tatabahasa Dewan (2004) : Kata terbitan ialah bentuk kata yang mengandungi

kata dasar yang mendapat atau menerima imbuhan, sama ada awalan, sisipan, akhiran atau apitan.

Contoh :

Awalan mendukung - men + dukung

dipukul - di + pukul

akhiran makanan - makan + an

biarkan - biar + kan

Apitan mengakui - meng + aku + i

pertunjukan - per + tunjuk + an

Sisipan gemuruh - g + em + uruh

Seruling - s + er + uling

2.4 Kata Majmuk

Tatabahasa Dewan (2004) : Kata Majmuk ialah kata yang terbentuk dengan

merangkaikan kata dasar atau lebih dan membawa makna yang tertentu (baharu). Proses pembentukan kata majmuk berlaku dalam banyak bahasa. Kata majmuk bertindak sebagai satu unit dan kebanyakkannya dieja terpisah.

Contoh :

air mata sudut tepat

meja makan kata kunci

kerani kanan hati batu bendahari kehormat muka tembok

(39)

24

2.5 Kata Ganda

Tatabahasa Dewan (2004) : Kata ganda ialah bentuk kata yang dihasilkan

dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar sama ada kata ganda tersebut diulang secara keseluruhan atau pada bahagian-bahagian tertentu dan dengan imbuhan atau tanpa imbuhan.

Contoh :

Kanak-kanak lelaki bertubi-tubi

membohong-bohongi memperkecil-kecil

LATIHAN :

Dengan merujuk keratan akhbar, kelompokkan jenis-jenis kata adjektif mengikut jenisnya.

BACAAN TAMBAHAN

Nik Safiah dan rakan-rakan. (2006). Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Abdullah Hassan. (2006). Morfologi Bahasa Melayu. Kuala Lumpur : PTS Profesional.

Raminah Hj. Sabran dan Rahim Sham. (1985). Kajian Bahasa Untuk Pelatih Maktab Perguruan. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn Bhd.

(40)

25

Sinopsis

Tajuk ini akan membincangkan proses pembentukan kata dalam bahasa Melayu yang merangkumi kata tunggal dan kata terbitan.

Pada akhir tajuk ini, para pelajar akan dapat memahami proses pembentukan : (i) Kata Tunggal

(ii) Kata Terbitan

Kerangka Konsep

Rajah 3.1 : Kerangka Tajuk Proses Pembentukan Kata TAJUK 3

Imbuhan dalam Bahasa Melayu

 Awalan dan Akhiran  Sisipan dan Apitan

 Morfem kosong dan Bentuk Fleksi

Proses Pembentukan Kata dalam Bahasa Melayu

 Pengimbuhan  Penggandaan  Pemajmukan  Akronim Proses Pembentukan Kata

(41)

26

3.1 Pendahuluan

Bahasa Melayu mempunyai beberapa cara membentuk perkataannya. Ada bentuk perkataan yang bersifat tunggal, contohnya rumah, tinggal dan putih. Di samping itu terdapat perkataan yang dibentuk hasil proses pengimbuhan, pemajmukan, dan penggandaan.

Bahasa Melayu merupakan salah satu bahasa di dunia yang tergolong ke dalam jenis bahasa aglutinatif atau bahasa yang bersifat derivatif. Jenis bahasa yang sedemikian membentuk kebanyakan perkataannya melalui proses pengimbuhan atau penggabungan morfem kata dasar dengan morfem imbuhan secara rentetan mendatar, iaitu imbuhan digabungkan serentak dengan kata dasar, sama ada imbuhan itu mendahului (awalan), menyisip (sisipan) atau mengikuti (akhiran) kata dasar tersebut.

Proses pembentukan yang bersifat derivatif ini dapat menerbitkan sekian banyak perkataan melalui pencantuman kata dasar dengan pelbagai imbuhan yang terdapat dalam sesuatu bahasa itu. Kaedah pembentukan perkataan seperti yang terdapat dalam bahasa Melayu mi berbeza daripada kaedah pembentukan perkataan dalam bahasa-bahasa yang bersifat fleksi, yang membentuk atau mewujudkan perkataan-perkataannya melalui kejadian perubahan fonem (bunyi bahasa) dalam kata dasar itu sendiri dengan berdasarkan golongan kata atau kasusnya.

Selain proses pembentukan kata yang disebutkan di atas, perkataan dapat juga diterbitkan daripada penggandaan kata dasar, sama ada penggandaan secara menyeluruh atau hanya sebahagian kata dasar tersebut. Penggandaan secara menyeluruh bererti kesemua kata dasar itu diulang tanpa sebarang perubahan.

Satu lagi jenis perkataan yang terdapat dalam bahasa Melayu ialah bentuk yang diterbitkan melalui penggabungan dua kata dasar atau lebih. Proses penyingkatan kata

(42)

27 yang menghasilkan kata tunggal jenis akronim. Setiap proses mi akan dihuraikan dengan Iebih lanjut dalam bahagian-bahagian yang berikut.

3.1 Bentuk Perkataan

Bentuk kata boleh terdiri danipada satu morfem atau susunan beberapa morfem. Proses pembentukan kata menghasilkan bentuk-bentuk yang berikut:

 bentuk kata tunggal  bentuk kata terbitan  bentuk kata majmuk  bentuk kata ganda

3.1.1 Bentuk Kata Tunggal

Tatabahasa Dewan (2004) : Kata Tunggal ialah kata yang tidak mengalami

proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan. Dalam bahasa Melayu, kata tunggal boleh terdiri hanya satu suku kata atau mempunyai lebih daripada satu suku kata. Kata Tunggal terdiri daripada Kata Tunggal Satu Suku Kata, Dua Suku Kata, Tiga Suku Kata, Empat Suku Kata dan Akronim.

Jika dilihat dan segi penyukuan kata, perkataan boleh mengandungi satu suku kata atau beberapa suku kata. Sesuatu suku kata boleh terdiri daripada satu vokal (V) sahaja, satu vokal disertai satu konsonan (K), atau satu vokal dengan beberapa konsonan. Konsonan-konsonan itu hadir di hadapan atau di belakang vokal atau serentak di hadapan dan di belakang. Ada konsonan yang boleh hadir secara bergugus (KK).

Tahukah anda, apa yang dimaksudkan akronim sebagai Kata Tunggal? Akronim sebagai Kata tunggal itu adalah akronim yang berasal daripada kata singkatan yang terbentuk dengan menggabungkan huruf awal suku kata atau gabungan kombinasi

(43)

28 huruf awal dan suku kata daripada satu rangkai kata, dan ditulis serta dilafazkan sebagai kata yang wajar.

Satu Suku Kata KV VK KVK KKVK KVKK KKKV KKKVK

V + KV V + VK

V + KVK VK+KV Dua Suku Kata VK+KVK KV+V

KV+KVK KV+KV+VK KVK+KVK

Kata Tunggal Tiga Suku Kata KV+V+KV KV+V+KVK V+KV+V KV+KV+V KVK+KV+V KV+KV+VK KVK+KV+VK dan lain-lain

Empat Suku Kata KV+KV+VK+KV

dan Lebih KV+KVK+KV+KV

KVK+KV+KV+KV KVK+KV+V+KV

dan lain-lain

Akronim Mara Bernama

Kugiran Tabika ABIM Gapena

(44)

29

Rajah 3.2 : Jenis-Jenis Struktur Kata Tunggal

3.1.1.1 Kata Tunggal Satu Suku Kata

Jumlah kata tunggal dalam bahasa Melayu terhad, iaitu dipercayai kira-kira 500. Sesetengahnya terdiri daripada kata pinjam asing, terutamanya bahasa Arab dan bahasa Inggeris. Berdasarakan rajah 1 di atas, pola gabungan kata tunggal bahasa Melayu adalah seperti berikut :

1. KV Contohnya : yu, ru, ya

2. VK Contohnya : am

3. KVK Contohnya : cat, bah, tin, bin, lap, dan, cap 4. KKVK Contohnya : staf, draf, krim, gred, blok, brek 5. KVKK Contohnya : bank, zink, golf,

6. KKKV Contohnya : skru, skaf,

7. KKKVK Contohnya : Skrip, straw

3.1.1.2 Kata Tunggal Dua Suku Kata

Antara pola-pola Kata Tunggal dengan dua suku kata adalah seperti berikut : 1. V + KV Contohnya : aku, ini, apa, iri

2. V + VK Contohnya : ais, aur, aib, air 3. V + KVK Contohnya : izin, acah, alat, ulat 4. VK + KV Contohnya : undi, asli, unta 5. VK + KVK Contohnya : ambil. Iblis, umpan 6. KV + V Contohnya : dia, bau, ria

(45)

30 8. KV + KV Contohnya : jala, pasu, teko

9. KV + KVK Contohnya : jarum, telur dan hiris 10. KVK + KV Contohnya : lampu, binti, senda 11. KVK + KVK Contohnya : sandar, jemput, sunting

# Perhatian: Sebahagian besar daripada perkataan dalam bahasa Melayu terdiri

daripada dua suku kata. Terdapat 11 pola suku kata bagi kata tunggal dua suku kata.

3.1.1.3 Kata Tunggal Tiga Suku Kata

Jumlah kata tunggal dengan tiga suku kata dalam bahasa Melayu agak kecil, tetapi pola suku katanya agak banyak, iaitu 19. Sebahagian besar daripada perkataan tiga suku kata merupakan kata pinjaman.

1. KV + V + KV Contohnya : cuaca, biasa, biola 2. KV + V + KVK Contohnya : siuman, tualang 3. V + KV + V Contohnya : usia, idea, urea 4. KV + KV + V Contohnya : mulia, barua

5. KV + KV + VK Contohnya : tempua, mentua, seluar 6. KVK + KV + VK Contohnya : sekian, haluan

7. V + KV + VK Contohnya : mendiang, tempias, manfaat 8. V + KV + KV Contohnya : utara, ilahi, asasi

9. V + KV + KVK Contohnya : ijazah, amaran, ibarat 10. VK + KV + KV Contohnya : almari, isteri, umpama 11. KV + KV + KV Contohnya : seteru, budaya. Teruna 12. KVK + KV + KV Contohnya : menteri, misteri, soldadu 13. V + KV + VK Contohnya : ideal, akaun, elaun 14. VK + KV + VK Contohnya : ilmiah, akliah

15. KV + KV + KVK Contohnya : teratak, belukar, hikayat

16. KVK + KV + KVK Contohnya : matlamat, cendawan, sembilan 17. KV + KVK + KV Contohnya : belanja, terumbu keranda 18. KVK + KVK + KV Contohnya : sempurna

(46)

31 19. KV + KVK + KVK Contohnya : belimbing, kelompok

3.1.1.4 Kata Tunggal Empat Suku Kata dan Lebih

Terdapat sebilangan kecil kata tunggal yang terdiri daripada empat suku kata. Kebanyakkan merupakan kata pinjaman. Antaranya seperti berikut :

1. KV + KV + VK + KV Contohnya : keluarga, biduanda 2. KV + KVK + KV + KV Contohnya : belantara, bijaksana 3. KVK + KV + KV + KV Contohnya : laksamana, sandiwara 4. KVK + KV + V + KV Contohnya : sentiasa

5. KV + KV + KV + KV Contohnya : bidadari, sanubari, selesema 6. KV + KV + KV + KVK Contohnya : muzakarah, kelemumur 7. KVK + KV + KV + KVK Contohnya : sentimeter

8. KVK + KVK + KV + KV Contohnya : dispensari, singgahsana 9. KV + KV + V + KVK Contohnya : mesyuarat, nasional 10. V + KV + KVK + KV + KV Contohnya : universiti

11. KVK + KV + KV + KV + KVK Contohnya : kosmopolitan 12. KV + KV + KV + KV + KV + KV Contohnya ; maharajalela

3.1.2 Bentuk Kata Terbitan

Tatabahasa Dewan (2004) : Bentuk Kata Terbitan ialah bentuk perkataan yang

dihasilkan melalui proses pengimbuhan, iaitu proses yang menggandingkan imbuhan pada kata dasar. Pengimbuhan ini melahirkan bentuk perkataan yang disebut kata terbitan. Imbuhan terdiri daripada morfem terikat sementara kata dasar ialah bentuk morfem bebas yang dapat menerima imbuhan. Hanya segelintir kata dasar sahaja merupakan morfem terikat yang disebut akar.

(47)

32 Imbuhan ialah bentuk morfem yang tidak boleh hadir bersendirian dalam ayat, iaitu harus diimbuhkan pada bentuk yang lain yang merupakan kata dasar. Berdasarkan kedudukannya pada kata dasar, imbuhan dapat dibahagikan kepada empat jenis,iaitu:

(i) Awalan - yang hadir sebelum kata dasar (ii) akhiran - yang hadir sesudah kata dasar

(iii) apitan - yang hadir secara mengapit kata dasar, iaitu dua bahagian imbuhan hadir serentak di awal dan akhir kata dasar

(iv) sisipan - yang hadin di celahan kata dasan.

3.1.2.1 Kata Terbitan Berawalan

Awalan dapat wujud dalam kata nama terbitan, kata kerja tenbitan dan kata adjektif terbitan.

3.1.2.1.1 Awalan Kata Nama

pe- pelani, perakus, penyapu pem- pembawa, pembuat, pembuka pen- pendatang, pendua, penderma peng- penggali, penggubal, pengguna penge- pengebom, pengetin, pengelap pel- pelajan

per- perasap, perbara, pertapa pe- pesara, pesakit, petani ke- ketua, kelipat, kelepek

juru- juruukur, juruwang, juruterbang maha- mahasiswa, mahaguru, maharaja tata- atabuku, tatabahasa, tatacara pra- prasejarah, prakata, prasangka sub- subkelas, subsistem, substandard

supra- suprakelas, supranasional, suprasegmental eka- ekabahasa, ekawarna, ekasampmg

(48)

33

3.1.2.1.2 Awalan Kata Kerja

me- melawan, menyikat, merasa

mem- membawa, membilang, memfitnah men- mendaki, mendakwa, mentadbir

meng- menggali, menggiling, mengikut, mengajar menge- mengecat, mengekod, mengetut

memper- memperisteri, memperhamba, memperluas ber- berjalan, berganti, berserta

be- beraja, berasa, berupa bel- be/ajar, be/unjur

ter- terjebak, terbentuk, telierlus di- diatur, ditimbang, disusun

diper- diperisteri, dipercepat, diperoleh

3.1.2.1.3 Awalan Kata Adjektif

ter- terbesar, terputih, terjernih te- teruncing, terendah, teningan Se- secantik, secerah, setebal

3.1.2.2 Kata Terbitan Berakhiran

Akhiran dalam bahasa Melayu hanya dapat wujud dalam kata nama terbitan dan kata kerja terbitan sahaja.

3.1.2.2.1 Akhiran Kata Nama

- an pakaian, jahitan, mainan

- wan sasterawan, angkasawan, usahawan - man budiman, seniman

- wati seniwati

(49)

34 - in hadirin, muslimin

- at hadirat, muslimat - ah ustazah, sultanah

3.1.2.2.2 Akhiran Kata Kerja

- kan buatkan, gunakan, besarkan, tinggikan - i turuti, duduki, berkati, dekati

3.1.2.3 Kata Terbitan Berapitan

Apitan wujud dalam kata nama terbitan, kata keija terbitan dan kata adjektif terbitan.

3.1.2.3.1 Apitan Kata Nama

pe-...-an pelaksanaan, perasaan, penyiaran pem-...-an pembuatan, pembinaan, pemfitnahan pen-.. .-an pentaknifan, pendapatan, pencarian

peng-. ..-an penggunaan, pengguguran, pengkhayalan,pengairan penge-.. .-an pengehadan, pengesahan, pengesyoran

pe-.. .-an pesisiran, peperangan, pekarangan

per-.. .-an persalinan, perkuburan, permainan,pergigian pel-...-an pelajaran

ke-. ..-an kelainan, kelebihan, kedukaan

3.1.2.3.2 Apitan Kata Kerja

me-.. .-kan memainkan, melukakan, menakutkan

men-.. .-kan mendermakan, mentaknifkan, menzarahkan mem-.. .-kan membaharukan, membaikkan, memvetokan meng-...-kan menggunakan, menggandakan,menghairankan menge-...-kan mengepinkan, mengecamkan

ber-.. .-kan beralaskan, berlaukkan, berbajukan ber-...-an berlanjutan, bermaafan, berjauhan di-...-kan dibiarkan, digunakan, dibaringkan me-...-i melalui, memasuki, menyedani

(50)

35 men-.. i mencunigai, mendendami, menziarahi

mem-...i membaharui, membohongi, mempercayai meng-.. .-i menganggotai, menggauli, mengairi di-...-i didekati, dimulai, diadili

diper-. ..-kan diperdengarkan, diperlihatkan,diperbahaskan memper-.. .-kan memperdengarkan, memperlihatkan

memper-.. .-i memperingati)

ke-...-an kehujanan, kehausan, kepanasan

3.1.2.3.3 Apitan Kata Adjektif

ke-. ..-an keinggenisan, kearaban, kecinaan

3.1.2.4 Kata Terbitan Bersisipan

Bentuk sisipan tidak produktif lagi dalam pembentukan kata terbitan dengan maksud kata terbitan baharu tidak lagi dibentuk dengan sisipan. Bentuk-bentuk kata sisipan sudah membeku dalam kata terbitan tertentu dan tidak dapat hadir dalam perkataan-perkataan yang lain kecuali dalam beberapa istilah yang baharu dicipta. Sisipan bahasa Melayu dapat wujud dalam kata nama dan kata adjektif

3.1.2.4.1 Sisipan Kata Nama

- el- kelengkeng, telunjuk, ke/abut - en- keruping, seruling, serabut

3.1.2.4.2 Sisipan Kata Adjektif

- el- ke/ebak, selerak, ge/embung - en- serabut, gerigi

- em- gemilang, semerbak, gemerlap - in- sinambung

(51)

BMM3093 MORFOLOGI BAHASA MELAYU

1 INTERAKSI

2

TAJUK 4 Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu TAJUK 5 Golongan Kata Bahasa Melayu

TAJUK 6 Golongan Kata Bahasa Melayu

SINOPSIS

Tajuk ini membincangkan definisi dan jenis-jenis kata majmuk dan kata ganda yang terdapat dalam Bahasa Melayu. Setiap kata majmuk dan kata ganda pula dihuraikan kepada definisi, jenis dan perinciannya.

HASIL PEMBELAJARAN

Pada akhir kursus ini, para pelajar dapat :

(i) Mengenal pasti definisi Kata Majmuk dan Kata Ganda dalam bahasa Melayu. (ii) Menghuraikan jenis-jenis kata majmuk Kata Ganda dalam bahasa Melayu.

KERANGKA TAJUK-TAJUK

TAJUK 4

Proses Pembentukan Kata Bahasa Melayu

 Kata Majmuk  Kata Ganda

(52)

2

Rajah 4.1: Kerangka Tajuk 4

4.1 Bentuk Kata Majmuk

Proses pemajmukan ialah proses yang merangkaikan dua kata dasar atau lebth dan bentuk yang terhasil membawa makna tertentu. Kata majmuk dieja terpisah

dan bertindak sebagai satu unit, iaitu bentuknya tidak boleh menerima

sebarang penyisipan unsur lain. Dalam bahasa Melayu bentuk kata majmuk seperti mi besar jumlahnya. Berdasarkan jenisnya, kata majmuk dapât dipisahkan kepada tiga kelompok seperti yang berikut:

4.1.1 Kata Majmuk Yang Terdiri Daripada Rangkaian Kata Bebas,

contohnya:

gambar rajah biru haut air hujan

jalan raya nasi minyak terima kasih

luar biasa merah muda alat tulis

bandar raya tengah hari jam tangan

meja tulis bom tangan kapal terbang

kuning langsat

Proses

Pembentukan kata

Definisi

dan

(53)

3

Dalam kategori ini juga termasuk bentuk kata yang digunakan sebagai gelaran, Contohnya:

Perdana Menteri Duta Besar Raja

Muda

Setiausaha Politik Penolong Pendaftar Ketua Menteri Naib Canselor Profesor Madya

TimbalanKetua Pustakawan Ketua Setiausaha Negara

4.1.2 Kata Majmuk Yang Berbentuk Istilah Khusus

Contohnya:

model linear telefon dail terus lesung sendi

kanta tangan segi tiga cari

gali

reka bentuk lut sinar garis

pusat

hak milik mata pelajaran pita

suara

darah panas kertas kerja batu

kapur

atur cara kemas kini urus

setia

4.1.3 Kata Majmuk Yang Mendukung Maksud Kiasan, Iaitu Simpulan Bahasa Contohnya:

kaki ayam buah hati duit kopi

makan angin pilih kasih anak emas

buhan madu manis mulut tumbuk

(54)

4 berat tangan

4.1.4 Bentuk Yang Telah Mantap

Ada sebilangan kecil bentuk kata majmuk yang penggunaannya sudah dianggap mantap sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bentuk kata tersebut tennyata mengandungi dua kata dasar. Perkataan yang demikian tetap dieja sebagai satu perkataan. Bentuk-bentuk kata tensebut adalah:

antarabangsa benitahu bumiputera

jawatankuasa kakitangan kerjasama

olahraga matahari setiausaha

sukarela suruhanjaya tandatangan

tanggungjawab warganegara pesuruhjaya

Selain bentuk kata majmuk yang dibmncangkan di atas, terdapat sejumlah perkataan yang tergolong daham golongan kata tertentu yang secara lazimnya dieja bercantum, contohnya:

(i) kata nama : peribadi peribahasa hulubalang dinihari perikemanusiaan

(ii) kata adjektif: sukacita dukacita (iii) kata sendi nama: kepada daripada

(iv) kata hubung: apabila manakala padahal

darihal barangkali kadangkala

apakala walhal

(v) kata tanya: bagaimana

4.2 Penggandaan Kata Majmuk

Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata sahaja.

(55)

5

alat-alat tulis balai-balai raya suku-suku kata

jirim-jirim organik menteri-Menteri Besar gambar-gambar rajah

kapal-kapal terbang garis-ganispusat model-model linear Naib-Naib Canselon Ketua-Ketua Menteri

Penolong-Penolong Pendaftaran

Satu kecualian ialah penggandaan yang telah mantap; penggandaannya unsur.

Contohnya:

pesuruhjaya-pesuruhjaya warganegara-warganegara tandatangan-tandatangan

jawatankuasa-jawatankuasa

setiausaha-setiausaha

4.3 Pengimbuhan Kata Majmuk

Kata majmuk boleh menerima imbuhan untuk menghasilkan kata terbitan. Pengimbuhan kata majmuk terdapat dalam dua bentuk, iaitu:

4.3.1 Apabila kata majmuk menerima imbuhan yang merupakan awalan atau akhiran sahaja, ejaannya tetap terpisah.

Contohnya:

campur aduk — bercampur aduk litar selari — berlitar selari ambil alih — mengambil ahih temu bual — ditemu bual daya serap — daya serapan

(56)

6

4.3.2 Apabila kata majmuk menerima imbuhan yang merupakan apitan, ejaannya

menjadi bencantum.

Contohnya:

campur aduk — mencampuradukkan daya scrap — kedayaserapan ganis pusat — mengganispusatkan satu padu — menyatupadukan urus niaga — diurusniagakan

4.4 Bentuk Kata Ganda

Proses penggandaan dalam bahasa Melayu ialah proses yang menggandakan kata dasar. Dalam proses demikian kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau penggandaan separa. Kata dasar juga boleh digandakan secara berentak, iaitu bendasarkan rentak bunyi tententu. Dalam bahasa Melayu terdapat tiga jenis penggandaan, iaitu:

4.4.1 Penggandaan penuh

Penggandaan penuh ialah proses yang menggandakan keseluruhan kata dasar sama ada kata dasar itu mengandungi imbuhan ataupun tidak. Penggandaan penuh yang terjadi pada kata dasar yang tidak ada imbuhan menggandakan seluruh kata dasar.

Contohnya: pulau-pulau mandi-mandi buku-buku suku-suku cantik-cantik minum-minum tinggi-tinggi mata-mata sungguh-sungguh kura-kura

(57)

7

tiba-tiba labah-labah

Kata nama yang mengandungi imbuhan juga boleh digandakan sepenuhnya, iaitu termasuk imbuhan sekali.

Contohnya:

pemimpin-pemimpin persatuan-persatuan pelatih-pelatih kehendak-kehendak

4.4.2 Penggandaan separa

Penggandaan separa ialah proses yang menggandakan sebahagian kata dasar sahaja. Kata dasar boleh merupakan kata tunggal ataupun kata terbitan. Penggandaan separa boheh berlaku di hadapan atau di belakang kata dasar. Penggandaan separa yang berlaku pada kata dasar tunggal lazimnya melibatkan pengulangan suku kata pertamanya, dan letak gandaannya pada bahagian hadapan kata dasar. Vokal dalam bentuk gandaan itu mengalami proses pelemahan menjadikannya vokal e pepet.

Contohnya:

laki — lalaki — lelaki jari — jajari — jejari siku – sisiku — sesiku rambut — rarambut — rerambut langit — lalangit — lelangit

Penggandaan separa yang berlaku pada kata dasar yang berimbuhan hanya menggandakan kata dasar utama dan tidak melibatkan imbuhannya sekali. Penggandaan separa demikian berlaku terhadap golongan kata kerja dan kata adjektif. Bentuk-bentuk gandaan itu boleh terletak di bahagian belakang kata dasar atau di bahagian hadapan kata dasar untuk jenis kata kerja.

(58)

8

Contoh penggandaan separa yang sedemikian di bahagian belakang kata dasar adalah seperti yang benikut:

berlari-lari terdiri-diri

mencari-cari sepandai-pandai berturut-turut

Contoh penggandaan separa yang sedemikian di bahagian hadapan kata dasar adalah seperti yang berikut:

kasih-mengasihi tolong-menolong cinta-mencintai bantu-membantu kejar-mengejar

4.4.3 Penggandaan Berentak

Penggandaan berentak ialah proses yang menggandakan kata dasar mengikut rentak bunyi tertentu dalam kata dasar itu. Dalam penggandaan berentak, seluruh kata dasar digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah. Berdasarkan perubahan dan pengulangan bunyi-bunyi demikian, maka penggandaan berentak boleh dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu:

(i) penggandaan berentak penguhangan vokal (ii) penggandaan benentak pengulangan konsonan (iii) penggandaan berentak bebas

4.4.3.1 Penggandaan berentak pengulangan vokal

ialah penggandaan yang mempunyai ciri-cmri pensamaan pada bunyibunyi vokal tertentu, iaitu terdapat cini-ciri keharmonian vokal.

Contohnya:

(59)

9

kuih-muih tungkus-lumus selok-belok

hingar-bingar

lauk-pauk hina-dina

gotong-royong hiruk-pikuk

4.4.3.2 Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan

ialah penggandaan yang mempunyai cini-ciri persamaan pada bunyi-bunyi konsonan tertentu. Contohnya: gunung-ganang simpang-siur bukit-bukau mandi-manda mundar-mandir bolak-balik kayu-kayan batu-batan

4.4.3.3 Penggandaan berentak bebas

ialah penggandaan yang tidak mengandungi cini-cini persamaan pada bunyi vokal atau konsonan.

Contohnya:

anak-pinak saudara-mara

(60)

10

Sinopsis

Tajuk ini akan membolehkan anda mengetahui perkara-perkara berikut:  Konsep golongan kata Bahasa Melayu secara umum;

 Konsep golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu;  Ciri-ciri golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu;  Jenis-jenis golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu

Pada akhir unit ini, anda seharusnya dapat:

1. menjelaskan konsep golongan kata bahasa Melayu secara umum;

2. menghuraikan konsep golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu; 3. mengklasifikasikan ciri-ciri golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu; 4. mencerakinkan jenis-jenis golongan kata nama dan kata kerja bahasa Melayu; TAJUK 5

Golongan Kata Bahasa Melayu

 Kata Nama  Kata Kerja

(61)

11

KERANGKA TAJUK-TAJUK

Rajah 5.1: Kerangka Tajuk

5.0 Konsep Golongan Kata Bahasa Melayu

Walaupun Nik Safiah Karim et.al. (1996) menggolongkan perkataan Bahasa Melayu berdasarkan kriteria sintaksis dan kriteria semantik namun, ahli-ahli bahasa lain pula membahagikannya berdasarkan pemahaman masing-masing (Ali Mahmood et.al. 2010) seperti berikut:

a. Golongan Kata Menurut Marsden (1812):

Rajah 5.2 : Golongan Kata Menurut Marsden (1812)

Golongan Kata Bahasa Melayu

Konsep golongan kata Bahasa Melayu

Konsep golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu

Ciri-ciri golongan kata nama dan kata kerja Bahasa Melayu

Jenis-jenis golongan kata nama

dan kata kerja Bahasa Melayu

(62)

12 b. Golongan Kata Menurut Winstedt (1927)

Rajah 5.3: Golongan Kata Menurut Winstedt (1927)

c. Golongan Kata Menurut Asmah (1968):

(63)

13

d. Golongan Kata Menurut Tatabahasa Dewan (1996):

Rajah 5.5: Golongan Kata Menurut Tatabahasa Dewan (1996)

5.1 Golongan Kata Nama

Golongan kata nama, seperti yang telah diterangkan, merangkumi sejumlah perkataan yang boleh menjadi unsur inti pada binaan frasa nama dan lazimnya kata ini menamakan orang, tempat atau benda. Golongan kata nama boleh pula dipecahkan kepada sub-golongan berdasarkan ciri-ciri semantik perkataannya, iaitu seperti yang berikut:

kata nama khas

kata nama kata nama am

(64)

14

Maksud ciri-ciri semantik kata nama ialah makna yang mendukung oleh setiap perkataan yang tergolong dalam kata nama. Dengan berdasarkan makna demikian seluruh kata nama dapat dipecahkan kepada tiga subgolongan, iaitu kata nama khas, kata nama am, dan kata ganti nama.

5.1.1 Kata Nama Khas

Kata nama khas ialah kata nama yang merujuk nama sesuatu benda yang khusus dan ejaannya berpangkalkan huruf besar. Kata nama khas terbahagm kepada dua kumpulan, iaitu kata nama khas hidup dan kata nama khas tak hidup. Kata nama khashidup pula terbahagi kepada dua lagi, iaitu kata nama khas hidup manusia dan kata nama khas hidup bukan manusia. Pembahagian kata nama khas boleh diterangkan melalui rajah yang berikut:

Rajah 5.6: Golongan Kata Nama Khas Menurut Tatabahasa Dewan (1996)

5.1.1.1 Kata Nama Khas Hidup

(a) Manusia

(65)

15

P. Ramlee Hani Jamil Raja Azlan Shah

(b) Bukan Manusia

Tumpuk Si Belang Sang Lamri

Lassie Comel

(C) Kata Nama Khas Tak Hidup

Kuala Lumpur Pasir Mas

Ahli Mangku Negara Gunung Kinabalu Proton Saga

5.1.2 Kata Nama Am

Kata nama am ialah perkataan yang merujuk benda-benda atauperkara-perkara yang umum sifatnya. Kata nama am dapat dibahagikankepada dua jenis, iaitu kata nama am abstrak dan katanama am konkrit.

(66)

16

Rajah 5.7: Golongan Kata Nama Am Menurut Tatabahasa Dewan (1996)

5.1.2.1 Kata Nama Am Abstrak

Kata nama am abstrak ialah jenis kata nama yang membawakonsep mujarad atau bukan kebendaan.

Contohnya:

Kedamaian demokrasi kemerdekaan

Perhimpunan penyalahgunaan

5.1.2.2 Kate Nama Am Konkrit

Kata nama am konkrit ialah jenis kata nama yang membawakonsep kebendaan.