KAPITULLI I
[HYRJE NË MAKROEKONOMI]
MAKROEKONOMI II
PhD.Cand.Artur HADROJ
PhD.Cand.Artur HADROJ | 1 Tabela e Përmbajtjes
Tabela e Përmbajtjes ... 1
NJË VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI MAKROEKONOMINË ... 2
1. Të ardhurat dhe shpenzimet e ekonomisë. ... 3
1.1. PRODUKTI I BRËNDSHËM BRUTO ... 5
1.2. INFLACIONI ... 8
1.3. RRITJA EKONOMIKE ... 9
1.3.1. Komponentët e GDP ... 9
1.3.2. GDP real dhe GDP nominal ... 11
1.3.3. Shëmbull numerik ... 11
1.3.4. Deflatori i GDP ... 13
1.3.5. GDP dhe mirëqenia sociale ... 14
Përmbledhje ... 17
Pyetje për përsëritje ... 18
PhD.Cand.Artur HADROJ | 2
KAPITULLI I
NJË VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI MAKROEKONOMINË
Pasi të përfundoni studimet dhe të jeni diplomuar, do të kërkoni një punë me kohë të plotë apo të pjesshme. Në një masë të madhe, suksesi i kërkimit të një vendi pune do të kushtëzohet nga konjuktura ekonomike. Ka vite në të cilat ndërmarrjet e të gjithë sektorëve rrisin prodhimin, duke rritur punësimin dhe gjetjen e një vendi pune, ka situata të tjera në të cilat prodhimi pakësohet, duke shkaktuar rënien e punësimit dhe gjetjen e një vendi pune. Për një të diplomuar, është më mirë të hyjë në tregun e punës në fazën e ekspansionit ekonomik ose rritjes ekonomike sesa në përiudhën e reçensionit ose rënies ekonomike.
Konjuktura ekonomike kushtëzon thellësisht jetën tonë. Mjetet e informimit i kushtojnë shumë hapësirë ndryshimeve konjukturore, është e vështirë të hapësh një gazetë apo revistë pa u ndeshur me komentin e disa të dhënave statistikore mbi ekonominë. Kryesorët prej tyre masin të ardhurën totale të ekonomisë (GDP), rritjen e nivelit të përgjithshëm të çmimeve (inflacioni) nivelin e papunësisë (papunësinë), shpenzimet për konsum, bilancin e tregtarë midis vëndit dhe pjesës tjetër të botës (defiçitin apo tepricën e bilancit tregetar). Të gjitha këto janë të dhëna makroekonomike: nuk i referohen një familje apo ndërmarrje të veçantë
por sistemit ekonomik në tërësinë e vet.
Shkenca ekonomike ndahet në dy degë: mikroekonomia, domethënë studimi i proçeseve vendimmarrëse të familjeve, ndërmarrjeve dhe shtetit, veprimit të tyre në tregje dhe makroekonomia, që merret me sistemin ekonomik në tërësi. Objektivi i makroekonomisë
është të shpjegoj ndryshimet ekonomike që kushtëzojnë njëkohësisht familjet, ndërmarrjet, shtetin dhe tregjet. Makroekonomia përpiqet të shpjegojë pse e ardhura mesatare për frymë në disa vënde është e lartë dhe në disa të tjera modeste, përse çmimet në disa periudha rriten me shpejtësi ndërsa në të tjerat janë relativisht të stabilizuar, përse prodhimi dhe punësimi në disa vite zgjerohen dhe në disa vite të tjera t’kurren. Këto çështje i përkasin funksionimit të sistemit ekonomik në tërësi, kështu që janë objekt i makroekonomisë.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 3 Ekonomia në tërësinë e vet nuk është gjë tjetër veçse shumatorja e një numri ndërmarrjesh dhe individësh që ndërveprojnë në një shumicë tregjesh, kështu mikroekonomia dhe makroekonomia janë të lidhura ngusht me njëra-tjetrën. Për shëmbull, kërkesa dhe oferta kanë një rol qëndror si në mikroekonomi ashtu edhe në makroekonomi. Por studimi i makroekonomisë shtron edhe disa pyetje të reja dhe interesante.
Në vijim do të merremi me të dhënat që ekonomistët dhe politikanët përdorin për të mbajtur nën kontroll evoluimin e sistemit ekonomik, bëhet fjalë për të dhëna që pasqyrojnë ato ndryshime që synon të shpjegojë makroekonomia. Më poshtë do të merremi me produktin e brendshëm bruto, shkurt GDP, matja e të ardhurës totale të një vendi por edhe
treguesi më i besueshëm i mirëqenies ekonomike dhe më i studiuar nga statistikat ekonomike.
1. Të ardhurat dhe shpenzimet e ekonomisë.
Nëse do të duhet të gjykoni kushtet ekonomike të një personi, në rradhë të parë do të verifikonit të ardhurat e tij. Ai që ka të ardhura të larta mund t’i plotësojë më lehtësisht nevojat e tij dhe t’i lejoj vetes lukset që dëshiron, kush ka të ardhura të larta ka edhe një nivel
jetese të lartë (një shtëpi më të mirë, një shërbim shëndetsor më të plotë, automobil më të mirë, pushime më të kushtueshme, etj). Po kjo logjikë vlen edhe për ekonominë në tërësinë e
vet, për të parë nëse një sistem ekonomik po shkon mirë apo keq, është e natyrshme të shikosh shumën e të ardhurave të fituara nga të gjithë komponentët e shoqërisë, pra të produktit të brendshëm bruto (GDP).
PhD.Cand.Artur HADROJ | 4 shpenzimet e ekonomisë prandaj GDP, e matur si në kuptimin e të ardhurave ashtu edhe në kuptimin e shpenzimeve u rrit me 100 Euro.
Barazinë ndërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve mund ta demonstrojmë edhe me grafikun e fluksit qarkullues, si ai në figurën 1.1.
Ky grafik përshkruan transaksionet ndërmjet individëve dhe ndërmarrjeve në një sistem ekonomik të thjeshtëzuar, në këtë sistem individët blejnë të mira dhe shërbime nga ndërmarrjet, këto shpenzime kalojnë nëpërmjet tregut të mallrave dhe shërbimeve, ndërmarrjet nga ana e tyre, i përdorin paratë e marra për të paguar punën, kapitalin dhe tokën
që atyre u janë furnizuar nga individët, e ardhura kalon nëpërmjet tregut të faktorëve të prodhimit. Në këtë model paraja vazhdon të qarkullojë nga individët te ndërmarrjet dhe nga
ndërmarrjet te individët.
Individët blejn të mira dhe shërbime të ndërmarrjeve dhe ndërmarrjet i përdorin të ardhurat e tyre nga shitjet për të paguar pagat e puntorëve, rentën e tokës dhe fitimin e pronarëve të kapitalit. GDP është shuma e shpenzimeve të individëve në tregun e të mirave dhe shërbimeve. Është gjithshtu shuma e pagave, të rentave dhe fitimeve të paguara nga ndërmarrjet në tregun e faktorëve të prodhimit.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 5 në formën e tatimeve dhe taksave, një pjesë e kursejnë për konsum të mëvonshëm që i investojnë në institucionet e kursimeve. Nga ana tjetër, të gjitha të mirat dhe shërbimet që prodhohen nga ekonomia nuk i blejnë vetëm individët, disa nga këto blihen nga Shteti, të tjera nga ndërmarrjet që i përdorin për prodhim. Por, pavarësisht nga fakti që një e mirë ose një shërbim blihet nga Shteti, nga një individ apo nga një ndërmarrje, çdo transaksion ka kurdoherë një blerës dhe një shitës dhe prandaj, në nivelin e sitemit ekonomik, të ardhurat dhe shpenzimet janë gjithmonë të barabarta.
1.1. PRODUKTI I BRËNDSHËM BRUTO
Tani le të shikojmë në hollësi matjen e GDP-së. Për këtë qëllim është e nevojshme të analizojmë dhe të saktësojmë të gjithë komponentët përbërës, duke u nisur nga vet përkufizimi i tij:
Produkti i brëndshëm bruto (GDP) është vlera e tregut e të gjitha të mirave dhe
shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një vënd për një përiudhë kohe të dhënë.
Ky përkufizim duket mjaft i thjeshtë, por në realitet, evidenton kompleksitetin e llogaritjes të produktit të brendshëm bruto. Le ta analizojm më në detaje.
“GDP është vlera e tregut…”
Që në klasën e parë fillore kemi mësuar se “nuk mund të mblidhen mollët dhe portokallet”. Por GDP pikërisht këtë: bën mbledhjen në një vlerë të vetme të llojeve të ndryshme të produkteve të aktivitetit ekonomik. Për këtë qëllim i referohet çmimeve të
tregut. Duke mbledhur se sa janë të gatshëm të paguajn individët për të mirat dhe shërbimet, çmimet e tregut pasqyrojnë vlerën e këtyre të mirave, nëse çmimi një molle është dyfishi i atij të një portokalli, një mollë jep në GDP dyfishin e kontributit të një portokalli.
“…e të gjitha…”
GDP duhet të jetë gjithpërfshirës, domethënë duhet të përfshijë të gjitha të mirat e prodhuara në ekonomi dhe të shitura ligjërisht. GDP nuk përfshin vetëm vlerën e mollëve dhe të portokalleve, por edhe të dardhave dhe lakrave, të librave dhe filmave dhe të kujdesit shëndetsor, etj.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 6 GDP vlerësohet vlera e tregut e shtëpive të banuara nga pronari dhe në këtë rast supozohet një vlerë që pronari i paguan vetvetes dhe që hyn si në shpenzimet ashtu edhe në të ardhurat e tij.
Për shkak të vështirësisë së vlerësimit disa produkte përjashtohen nga llogaritja e GDP: bëhet fjalë për produktet e prodhuara dhe të shitura ilegalisht, si lëndët narkotike; të mirat e prodhuara për konsum vetjak që nuk hyjnë kurrë në treg (në GDP përfshihen zarzavatet e shitura në treg, por jo ato të kultivuara në baçe dhe të konsumuara nga vet pronari).
Këto përjashtime në llogaritjen e GDP ndonjëherë mund të na çojnë në rezultate
paradoksale: Për shëmbull, nëse X i paguan Y për të korrur barin e kopshtit, transaksioni hyn në llogaritjen e GDP. Por nëse X martohet me Y, situata ndryshon: edhe nëse Y vazhdon të
korri barin e kopshtit të X, vlera e shërbimit nuk është më objekt transaksioni në treg. Kështu martesa e Y me X bën të paksohet GDP.
“… të mirave dhe shërbimeve...”
GDP përfshin si të mirat e prekshme (ushqimet, veshjet, veturat) ashtu edhe shërbimet e pa prekshme ( prerjen e flokëve, pastrimin e shtëpive, vizitat mjekësore). Kur blini një CD të grupit tuaj muzikor të preferuar, blini një të mirë vlera e cila përfshihet në GDP, nëse blini një biletë për një koncert të të njëjtit grup, blini një shërbim vlera e të cilit, po ashtu përfshihet në GDP.
“...përfundimtare…”
Letra e prodhuar nga një fabrikë dhe e blerë nga një shtypshkronjë për të prodhuar kartolina urimi apo libra është një e mirë ndërmjetëse. Kartolinat e urimit janë të mira përfundimtare. Në llogaritjen e GDP janë përfshirë vetëm vlera e kartolinave dhe librave,
sepse vlera e të mirës së ndërmjetme (letrës) është e përfshirë në vlerën e të mirës përfundimtare (kartolinës): të shtosh vlerën e letrës në llogaritjen e GDP, do të thot të dyfishosh vlerën e GDP.
Nga ky parim bëjnë përjashtim të mirat që nuk përdoret menjëherë për prodhimin e një të mire tjetër, por lihen në magazinë dhe përdoren apo rishiten në një moment të dytë, në këtë rast vlera e tyre përbën një investim në rezerva dhe merret parasysh në llogaritjen e GDP-së.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 7 “…të prodhuara…”
GDP përfshin të mirat dhe shërbimet e prodhuara aktualisht dhe jo ato të prodhuara në të kaluarën. Nëse Ford prodhon dhe shet një veturë të re, vlera e saj përfshihet në GDP; përkundrazi, shitja e një veture të përdorur nuk hyn në llogaritjen e GDP.
“… në një vënd…”
GDP mat vlerën e prodhimit në kuadrin e kufijve gjeografik të një vëndi. Nëse një qytetar Shqiptar punon përkohësisht në Itali, ajo që prodhon përfshihet në GDP-në Italiane. Nëse një qytetar Italian ka një fabrikë në Shqipëri, prodhimi i kësaj fabrike nuk përfshihet në GDP
Italiane, por në atë të Shqipërisë. Pra, një e mirë apo shërbim përfshihet në llogaritjen e GDP-së nëse janë prodhuar brenda kufijve të një vendi, pavarësisht nga kombësia e
prodhuesit.
“… në një periudh kohe të dhënë…”
GDP mat vlerën e prodhimit që realizohet në një periudhë kohe të dhënë. Zakonisht ky interval kohor i korrespondon një viti diellor (kalendarik) ose tremujor. GDP mat fluksin e të ardhurave dhe të shpenzimeve që rezultojnë në periudhën e dhënë.
Nga ana tjetër, të dhënat tremujore janë subjekt i përpunimit që kryhet nëpërmjet një proçedure të quajtur korrektim sezonal. Të shënat e papërpunuara tregojnë me qartësi se ekonomia prodhon një sasi më të madhe të mirash dhe shërbimesh në periudha të caktuara të vitit (sikurse mund të jetë sezoni i blerjeve të Krishtlindjeve që mund të përfaqësoj pikun e blerjeve). Të dhënat e GDP-së që publikohen nëpër gazeta janë gjithmonë të zhveshura nga sezonaliteti.
Veç GDP-së, llogariten edhe tregues të tjerë të të ardhurave në nivel makroekonomik, që ndryshojnë nga GDP për faktin se përfshijnë ose përjashtojnë zëra të tjerë:
Produkti Kombëtar Bruto (GNP-Gross National Product) është e ardhura totale e fituar nga ata që banojnë në mënyrë të përhershme në vend. Dallon nga GDP sepse përfshin të ardhurat që qytetarët fitojnë jashtë vendit dhe përjashton atë të fituar nga të huajt në territorin e vendit të marrë në analizë. Për shëmbull, nëse një qytetar Shqiptar punon përkohësisht në Itali, ajo që prodhon bën pjesë në GDP, por jo në GNP (është pjesë e GNP Shqipëtare). Për pjesën më të madhe të vëndeve, përfshirë edhe SHBA, rezidentët janë përgjegjës për pjesën më të madhe të
PhD.Cand.Artur HADROJ | 8
Produkti Kombëtar Neto (NNP-Net National Product) është e ardhura totale e rezidentëve të një vendi, neto nga amortizimi. Amortizimet janë një masë kontabile e konsumit dhe e përdorimit të të mirave kapitale dhe të strukturave të pranishme në ekonomi.
E Ardhura Kombëtare është totali i të ardhurave të prodhuara nga qytetarët e një vëndi në prodhimin e të mirave dhe shërbimeve. Dallon nga NNP sepse nuk përfshin taksat indirekte. NNP dhe e ardhura kombetare dallojnë edhe për shkak të “mospërputhjeve statistikore” që dalin në mbledhjen e të dhënave.
E Ardhura Personale është e ardhura e marrë nga individët dhe nga shoqëritë e vogla private, ndryshe nga GDP dhe nga NNP, e ardhura e personale nuk përfshin atë pjesë të të ardhurave të shoqërisë nga kapitali, që nuk shpërndajnë ndërmjet anëtarëve në formë dividenti. Po ashtu, ndryshe nga GDP dhe NNP, e ardhura e personale përfshin interesat që individët marrin nga letrat me vlerë, si asistencë sociale dhe programet e asistencës.
E Ardhura e Disponushme është e ardhura që individët dhe shoqëritë e vogla private mund të disponojnë neto mbas pagimit të taksave.
Ndonse këta tregues dallojnë pak nga njëri-tjetri, që të gjithë kanë pak a shumë të njëjtin funksion dhe përshkruajnë me njëfarë saktësie kushtet ekonomike të vendit. Nëse GDP rritet shpejt, edhe këta treguesit alternativ kanë indekse rritje të ndjeshme, nëse GDP zvogëlohet , edhe ata zvogëlohen. Për të vrojtuar fluktuacionet (luhatjet) e sistemit ekonomik, çdo njëra prej këtyre variablave vlen po aq sa të tjerat.
1.2. INFLACIONI
Inflacioni përfaqëson rritjen e vazhdueshme të nivelit të përgjithshëm të çmimeve.
Norma e inflacionit shpreh ritmin e rritjes, në përqindje, të nivelit të çmimeve gjatë një
PhD.Cand.Artur HADROJ | 9 1.3. RRITJA EKONOMIKE
1.3.1. Komponentët e GDP
Në një sistem ekonomik shpenzimet marrin forma të ndryshme. Në çdo moment ka një familje që ha darkë në restorant, një fabrikë që ndërton një impiant të ri prodhues, një marinë ushtarake që blen një nëndetëse, një qytetar që blen një apartament, etj. GDP përfshin të gjitha këto forma shpenzimesh për të mira dhe shërbime të prodhuara përfundimisht.
Për të kuptuar se si i përdor ekonomia burimet e veta të kufizuara, duhet të studiojmë shpërndarjen e GDP ndërmjet zërave të ndryshme të shpenzimeve. Për ta bërë këtë, GDP ( që simbolikisht do ta quajmë Y) përbëhet nga katër element: konsumi (C), investimet (I), shpenzimet qeveritare (G), dhe eksportet neto (NX):
Y= C+I+G+NX
Kjo shprehje algjebrike është një identitet: duke qenë të dhënë variablat që e përbëjnë, është pa tjetër e vërtetë. Në këtë rast, meqenëse çdo Euro e shpenzuar përfshihet në GDP dhe i përket për definicion njërës nga këto katër kategori, shuma e tyre nuk mund të jetë veçse e barabartë me GDP. Le të shqyrtojmë të katër komponentët veç e veç.
Konsumi (C) është ai që individët shpenzojnë për të blerë të mira dhe shërbime. Në kategorinë “të mira” veç të mirave të konsumit si ushqimet dhe veshjet, përfshihen edhe të mira me përdorim afatgjat si automobilat, paisjet elektroshtëpiake dhe mobiljet. Në kategorinë “shërbime” përfshihen edhe shërbimet jo materiale si kurat mjekësore, parukeria, etj. Në zërin e konsumit përfshihen edhe shpenzimet e individëve për arsimim.
Investimet (I) janë blerje e të mirave dhe shërbimeve që do të përdoren në të ardhmen
për të prodhuar të mira dhe shërbime të tjera. Këtu hyjnë shuma e blerjeve të të mirave kapitale, rezervave dhe ndërtimeve. Investimet në ndërtime përfshijnë pasurit e patundshme të ndërtimeve të reja edhe për qëllim banimi. Për simbolikë, blerja e një shtëpie të re është një formë shpenzimi individual që hyn në zërin e investimeve.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 10 ekonomisë në një periudhë të dhënë, dhe të mirat e shtuara të rezervës pjesërisht janë pjesë e prodhimit të periudhës.
Shpenzimet qeveritare (G) përfshijnë blerjet e të mirave dhe shërbimeve nga ana e
administratës shtetërore dhe administratës lokale. Në këtë rubrikë përfshihen pagat e nëpunësve publik dhe shpenzimet për veprat publike.
Kuptimi i shpenzimeve publike kërkon disa saktësime të mëtejshme. Pagat që Shteti i paguan një ushtaraku të karrierës është pjesë e shpenzimeve publike, por nuk mund të thuhet e njëjta gjë për pensionet që marrin të moshuarit. Shpenzimet për pensione, si shumë zëra të
tjera, quhen transferim, sepse nuk nuk janë rezultat i ndonjë akti shit-blerje të produktit apo shërbimeve për periudhën në fjalë. Nga pikpamja e kuptimit të ngushtë thjeshtë
makroekonomik, trensferimet barazohen me një taksë negative, ashtu sikurse taksat edhe transferimet ndryshojnë të ardhurat e individëve, por nuk ndryshojnë produktin e ekonomisë. Duke qenë se GDP mat të ardhurat që rrjedhin nga – ose shpenzimet për – prodhimin aktual të të mirave dhe shërbimeve, transferimet nuk mund të hyjnë në llogaritjen e shpenzimeve publike.
Eksportet neto (Nx) janë të barabarta me vlerën e të mirave të prodhimit të brendshëm
që u shiten të huajve (eksporti) dhe atë të të mirave të prodhimit të jashtëm të blerë në vënd (importi).
Mbiemri “neto” që i bashkangjitet “eksportit” përdoret për të theksuar se vlera e importit zbritet nga ajo e eskportit, kjo zbritje duhet të bëhet sepse të mirat dhe shërbimet e importuara janë përfshirë më parë në tre komponentët e tjerë të GDP-së. Për shëmbull, supozojmë që një qytetar Shqipëtar blen një makinë Mercedez të prodhimit Gjerman për 30.000 Euro, ky transaksion, duke qënë pjesë e shpenzimeve të konsumatorit, rrit zërin “konsum” të GDP për 30.000 Euro, nga ana tjetër redukton eksportet neto me 30.000 Euro, sepse makina është importuar. Me fjalë të tjera, në eksportet neto, të mirat dhe shërbimeve e blera nga rezidentët dhe të prodhuara jashtë (importet) kanë shenjë negative, sepse këto tashmë janë përfshirë në zërin “konsum”, “investime” apo “shpenzime publike”. Pra , blerja e një të mire të prodhuar jashtë nga ana e një konsumatori, nga një ndërmarrje apo nga Shteti
PhD.Cand.Artur HADROJ | 11 1.3.2. GDP real dhe GDP nominal
GDP mat totalin e shpenzimeve për të mira dhe shërbime në të gjitha tregjet e një ekonomie. Nëse nga një vit në tjetrin shpenzimet rriten, arsyeja mund të jetë sepse:
(1) është rritur prodhimi i të mirave dhe shërbimeve; ose (2) janë rritur çmimet.
Për të analizuar ecurinë e ekonomisë në kohë, është e nevojshme të veçohen dy efektet e mësiperme. Në veçanti, duke dashur të masim sasinë totale të të mirave dhe shërbimeve të prodhuara nga ekonomia është e nevojshme që të dhënat të zhvishen nga efekti i rritjes së çmimeve.
Për këtë qëllim përdoret një tregues i quajtur GDP real. GDP real i përgjigjet një pyetjeje hipotetike: cila do të ishte vlera e të mirave dhe shërbimeve të prodhuara këtë vit nëse do t’i vlerësonim me çmimet e një viti të caktuar? Duke përcaktuar vlerën reale të prodhimit aktual me çmime fikse, GDP real tregon se sa ka ndryshuar efektivisht në kohë prodhimi total i të mirave dhe shërbimeve të ekonomisë.
Për lloraritjen me saktësi më të madhe të GDP real, i referohemi një shëmbulli.
1.3.3. Shëmbull numerik
Tabela 1.1 rendit disa të dhëna të një ekonomie që prodhon vetëm dy të mira: piceta dhe
panine. Tabela tregon sasitë e prodhuara të dy të mirave dhe çmimin përkatës për vitët 2010, 2011, 2012.
Tabela 1.1 GDP rel dhe GDP nominal
PhD.Cand.Artur HADROJ | 12 Llogaritja e GDP real ( viti bazë 2010)
2010 (1 € për picet x 100 piceta) + (2 € për panine x 50 panine) = 200 €
2011 (1 € për picet x 150 piceta) + (2 € për panine x 100 panine) = 350 €
2012 (1 € për picet x 200 piceta) + (2 € për panine x 150 panine) = 500 €
Llogaritja e deflatorit të GDP
2010 (200€/200€) x 100 = 100
2011 (600€/350€) x 100 = 171
2012 (1200€/500€) x100 = 240
Për të llogaritur shpenzimin total në sistem, duhet të shumëzojmë sasinë e picetave dhe të panineve me çmimet përkatëse. Në vitin 2010 u shitën 100 piceta me 1 Euro secila, me shpenzim 100 Euro. Në të njëjtin vit u shitën 50 panine me 2 Euro secila, me shpenzim 100 Euro. Shpenzimi total është pra 200 Euro. Kjo vlerë, korrespondonuese me prodhimin e të mirave dhe shërbimeve me çmimet korente quhet GDP nominal.
Tabela tregon vlerën e GDP nominal për tre vjet: shpenzimi total rritet nga 200 € në vitin 2010 në 600 € në 2011 duke arritur në 1200 € në vitin 2012. Një pjesë e kësaj rritjeje i atribuohet rritjes së sasisë së prodhuar të picetave dhe panineve, kurse një pjesë i atribuohet rritjes së çmimeve.
Për të përftuar vlerën e produktit të pastruar nga rritja e çmimit, llogarisim GDP real, ose vlerën e prodhimit me çmime konstante. Për të llogaritur GDP real, para së gjithash duhet të zgjedhim një vit bazë dhe për të llogaritur vlerën e të dy të mirave në të gjitha vitet, përdorim çmimet e picetave dhe të panineve në këtë vit. Me fjalë të tjera, çmimet e vitit bazë janë guri i themelit për sasinë e prodhuar në vite të ndryshme.
Zgjedhim vitin 2010 si vit bazë, dhe për të llogaritur vlerën e dy të mirave për të gjitha vitet e tjera përdorim çmimet e picetave dhe panineve të këtij viti. Tabela 1.1 na jep rezultatet. Për të llogaritur GDP real të vitit 2010, shumëzojmë sasitë e dy të mirave me çmimet përkatëse të po këtij viti, që u zgjodh edhe si vit bazë, GDP nominal dhe ai real janë
PhD.Cand.Artur HADROJ | 13 Si përfundim, GDP nominal përdor çmimet korente për të përcaktuar vlerën e prodhimit të të mirave dhë shërbimeve të ralizuara nga ekonomia, GDP real vlerëson prodhimin me
çmime konstante në krahasim me një vit bazë. Vlera e GDP real është e pavarur nga dinamika
e çmimeve, kështu ndryshimet e tij reflektojnë ekskluzivisht ndryshimet e prodhimit. Pra, GDP real është një matës i prodhimit të të mirave dhe shërbimeve.
Objektivi i llogaritjes së GDP është vleresimi i gjëndjes së ekonomisë në tërësinë e sajë. Meqenëse GDP real mat prodhimin e të mirave dhe shërbimeve të realizuara në sistem, pasqyron aftësinë e ekonomisë për të kënaqur nevojat dhe dëshirat e individëve dhe pra,
përbën një tregues më të mirë të mirqënies ekonomike se sa GDP nominal. Zakonisht, nëse një ekonomist i referohet GDP pa specifikime të tjera, mund të jemi të sigurt se i referohet
GDP real, dhe jo atij nominal. Dhe nëse flet për rritje të ekonomisë, zakonisht mat rritjen në kuptimin e ndryshimit në përqindje të GDP real në krahasim me periudhën e mëparshme.
1.3.4. Deflatori i GDP
Sikurse pamë, GDP nominal pasqyron si çmimet ashtu edhe sasinë e të mirave dhe shërbimeve të prodhuara në një sistem ekonomik. Përkundrazi, duke i mbajtur konstante çmimet në nivelin e vitit bazë, GDP real pasqyron vetëm sasitë e prodhuara. Nga këto të dhëna statistikore mund të nxjerrim një tregues të tretë, të quajturin deflator i GDP-së, që pasqyron çmimet e të mirave dhe shërbimeve, por jo sasitë e prodhuara. Deflatori i GDP llogaritet si vijon:
GDP nominal
Deflatori i GDP = --- x 100
GDP real
Meqënse GDP real dhe GDP nominal janë identik në vitin bazë, në këtë vit deflatori është gjithmon i barabart me 100. Deflatori i GDP në vitet pasardhëse mat ndryshimin e GDP nominal nga viti bazë.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 14 këtë hipotezë të dytë GDP nominal rritet ndërsa GDP real mbetet i pa ndryshuar dhe kështu deflatori i GDP rritet në të njejtën masë në të cilën rritet GDP nominal, duke rëflektuar kështu atë që ndodh me çmimet.
Duke u kthyer në tabelën 1.1 vlera e deflatorit të GDP është llogaritur në rreshtat e fundit. Në vitin 2010 GDP nimonal dhe GDP real janë të njëjtë, kështu deflatori ka vlerën 100. Në 2011 GDP nonimal është 600 euro, ndërsa ai real është 350 euro, kështu deflatori i GDP ka vlerën 171. Duke qënë se deflatori i GDP është rritur në një vit nga 100 ne 171, mund të themi se niveli i çmimeve është rritur 71%
Deflatori i GDP është një nga treguesit ekonomik që përdoret për të vlerësuar nivelin mesatar të çmimeve në ekonomi.
1.3.5. GDP dhe mirëqenia sociale
Në faqet e mëparshme GDP, është përcaktuar si treguesi më i besushëm i mirëqenies ekonomike: tani le të shikojmë nëse ky pohim i përgjigjet realitetit.
Sikuse kemi parë, GDP mat të ardhurën totale të ekonomisë, që i korrespondon edhe shpenzimeve totale për të mira dhë shërbime. GDP për frymë tregon të ardhurat ( dhe shpenzimet) e anëtarit të vetëm të sistemit ekonomik. Meqenëse pjesa më e madhe e individëve preferon të ketë të ardhura sa më të mëdha dhe një aftësi më të madhe për shpenzime, GDP për frymë duket si një tregues natyror i mirëqenies ekonomike individuale. Megjithatë ky pohim nuk ka karakter absolut. Senatori Robert Kennedy, kur ishte
kandidat për zgjedhjet presidencaile në 1968, kritikoj ata që i atribuojnë një peshë të tepëruar këtyre treguesve ekonomik duke theksuar se :
"GDP nuk merr parasysh shëndetin e femijëve tanë, kualitetin e arsimimit të tyre, gëzimin
e lodrave të tyre. Nuk e konsideron të rëndësishme bukurin e poezisë sonë ose forcën e
martesave tona, inteligjencën e debatit politik ose integritetin e funksionarëve publik. Nuk
mat as kurajon, as shpresat, as besimin në vëndin tonë. Mat gjithçka, përveç asaj që e bën
jetën të denjë për t’u jetuar; mund të thotë gjithçka për Amerikën, përveç arsyes për të
PhD.Cand.Artur HADROJ | 15 Shumë nga këto që pohoj atëhere Robert Kennedy janë të vertëta. Atëherë, përse na intereson kaq shumë GDP?
Përgjigja është se një GDP e lartë ndihmon efektivisht për të rritur nivelin e jetesës. GDP nuk mat shëndetin e femijve tanë, por vëndet me të ardhura më të larta mund t’u ofrojnë fëmijëve asistencë mjekësore më të mirë; nuk mat kualitetin e arsimimit të tyre, por kombet që kanë nivel më të lartë të ardhurash mund ndërtojnë një sistem arsimor më efiçent; nuk mat bukurin e poezisë, por kombet më të pasura mund t’i lejojnë vetes që qytetarët e tyre të dinë të lexojnë dhe të vlerësojnë poezinë; nuk mat kurajon, shpresat, besimin, inteligjencën
dhe integritetin e një populli, por të gjitha këto cilësi të çmuara mund të inkurajohen më lehtësisht nëse individët nuk duhet të mendojnë vetëm për të mbijetuar. Shkurt, GDP nuk
është një matës direkt i asaj që kontribuon në nivelin e jetesës, por është masa e mundësisë për të patur mjetet e nevojshme për një jetë të denjë për t’u jetuar.
Sidoqoftë, GDP nuk është një matës perfekt i mirëqenies ekonomike dhe nuk përfshin disa nga gjërat që kontribuojnë në cilësinë e jetës: një nga këto është koha e lirë. Supozojmë se papritur, të gjithë anëtarët e një sistemi ekonomik, në vënd që të gëzojnë pushimin e fundjavës, i vihen punës shtatë ditë në shtatë ditë të javës. Do të prodhoheshin më shumë të mira dhe shërbime dhe GDP do të rritej; dhe mëgjithatë me gjithë rritjen e GDP, nuk mund të themi se mirëqenia kolektive është rritur. Të ardhurat e fituara nga rritja e prodhimit dhe e konsumit të të mirave dhe shërbimeve, për shkak të pakësimit të kohës së lirë,do të neutralizoheshin nga një mirëqenie më të ulët
GDP përdor çmimet e tregut për të vlerësuar të mirat dhe shërbimet, kështu nuk mund të përfshijë vlerën e të gjitha aktiviteteve që vijnë nga jashtë tregut. Në veçanti, GDP nuk merr parasysh të gjitha të mirat dhe shërbimet e realizuara në shtëpi, për konsum vetjak. Nëse një guzhinier profesionist gatuan në një restorant, vlera e pjatave që përgatit është përfshirë në GDP, por nëse gatuan për familjen e tij, vlera e punës së tij nuk llogaritet. Në mënyrë analoge, kujdesi për fëmijët e vegjel në një kopësht femijësh llogaritet, ndërsa kujdesi që prinderit i kushtojnë femijve nuk llogaritet. Aktivitetet e vullnetarizmit kontribuojnë në mirëqenien e anëtarëve të shoqërisë, por GDP nuk arrin t’a pasqyroj këtë kontribut.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 16 GDP nuk thot asgjë për shpërndarjen e të ardhurave. Nëse 100 individ bëjnë pjesë në një shoqeri dhe secili prej tyre fiton 50.000 Euro në vit, GDP është 5 milion Euro dhe GDP për frymë 50.000 Euro. E njejta gjë mund të thuhet edhe për një shoqeri në të cilën 10 veta fitojnë nga 500.000 Euro dhe 90 të tjerë vdesin urije. Dhe mëgjithatë, janë të pakt personat që janë të gatshëm t’i quajnë të barabarta të dy situatat. GDP për frymë jep informacione mbi qytetarin mesatar, por mesataret mund të fshehin realitete krejt të ndryshme.
Së fundi, mund të konkludojmë se GDP është një matës i mirë i mirëqenies ekonomike në shumë aspekte, por jo për të gjitha. Për këtë qëllim është shumë e rëndësishme që
PhD.Cand.Artur HADROJ | 17 Përmbledhje
Meqenëse për çdo transaksion ka një blerës dhe një shitës, shpenzimi total i ekonomisë duhet të jetë i barabartë me të ardhurën totale.
Produkti i brëndshëm bruto (GDP) mat shpenzimin total të ekonomisë për të mira dhe shërbime të prodhimit të ri dhe të ardhurat totale të siguruara nga prodhimi i këtyre të
mirave dhe shërbimeve. Më saktë, GDP është vlera e tregut e të gjitha të mirave dhe
shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një vend në një periudhë të caktuar kohe.
GDP përbëhet nga katër komponent shpenzimesh: konsumi, investimet, shpenzimet qeveritare dhe ekspotet neto. Konsumi përfshin shpenzimet e individëve për të mira dhe
shërbime, me të vetmin përjashtim të shpenzimeve për pasuri të patundshme me qëllim
banimi; investimet përfshijnë shpenzimet për paisje dhe ndërtime të reja, përfshirë ato për
pasuri të patunshme për qëllime banimi; shpenzimet publike përfshijnë shpenzimet e
administratës lokale dhe shtetërore për të mira dhe shërbime; eksportet neto janë diferenca
ndërmjet vlerës së të mirave të prodhuara brënda vëndit dhe të shitura jashtë (eksportit) dhe
atyre të mirave të prodhuara jashtë dhe të shitura brenda vendit (importit).
GDP nominal përdor çmimet korrente për t’i vlerësuar të mirat dhe shërbimet të realizuara nga ekonomia; ndërsa GDP real u referohet çmimeve konstante, referuar një viti
bazë. Deflatori i GDP - llogaritur si raport në përqindje ndërmjet GDP nominal dhe atij
real - mat nivelin e çmimeve në ekonomi.
GDP është një matës i mirë, por jo një matës perfekt i mir ëqenies ekonomike, sepse individët preferojnë paga të larta në vend të pagave të ulëta. Për shëmbull, GDP nuk
PhD.Cand.Artur HADROJ | 18 Pyetje për përsëritje
1. Shpjegoni përse të ardhurat e një kombi duhet të jenë të barabarta me shpenzimet.
2. Cili jep një kontribut më të madh në GDP: prodhimi i një automobili luksi apo i një
makine të zakonshme? Përse?
3. Një bujk i shet miell një bukpjekësi me 2 Euro/kg. Ky e përdor këtë miell për të prodhuar bukë, që e shet 3 Euro. Cili është kontributi i këtij proçesi prodhues në GDP?
4. Renditni katër elementët e GDP dhe sillni një shëmbull për secilën kategori.
5. Përse ekonomistët, si matës të mirëqenies ekonomike preferojnë GDP real në vënd të atij nominal?
6. Në vitin 2001 ekonomia prodhon 100 bukë që shiten me 2 Euro secila. Në vitin 2002 prodhimi rritet në 200 bukë , që shiten me 3 Euro secila. Llogaritni GDP nominal, GDP real dhe deflatorin e GDP për çdo vit, duke përdorur vitin 2001 si vit bazë. Sa përqind rritet secila nga këto vlera nga një vit në tjetrin?
7. Përse është e dëshirushme që një vend të këtë një GDP të lartë? Sillni një shëmbull të diçkaje që duke rritur GDP, nuk është e dëshirushme.
PROBLEME DHE ZBATIME
1. Cilët elementë të GDP do të ndryshojnë nga transaksionet e mëposhtme? Përse? (a) Një familje blen një frigorifer të ri.
(b) Tezja blen një shtëpi të re.
(c) Fiat shet një Punto që kishte në magazine. (d) Ju bleni një picë.
(e) Bashkia asfalton një rrugë në gjëndje të vështirë (f) Prindërit tuaj ju dhurojnë një shishe verë.
(g) Honda zgjeron stabilimentin e vet në Itali.
2. “Shpenzimet publike”, si element i GDP, nuk përfshijnë transfertat si ndihmë sociale.
Duke patur parasysh përkufizimin e GDP, shpjegoni arsyen e këtij fakti.
PhD.Cand.Artur HADROJ | 19
(b) Llogarisni përqindjen e ndryshimit të GDP nominal, të GDP real dhe të deflatorit në vitin 2002 dhe 2003 në krahasim me vitin paraardhës. Për secilin vit identifikoni treguesin që nuk ndryshon. Shpjegoni përse përgjigja juaj ka kuptim.
(c) Mirëqenia ekonomike është rritur më shumë në 2002 apo në 2003?
5. Kini parasysh të dhënat e mëposhtme të GDP amerikan:
Viti ndryshimi në përqindje nga njëra periudhë në tjetrën).
(b) Sa është rritur deflatori i GDP në të njëjtën periudhë?
(c) Sa është e ardhura reale në 1999, matur mbi bazën e çmimeve të vitit 1996? (d) Sa është e ardhura reale e vitit 2000, matur mbi bazën e çmimeve të vitit 1996? (e) Sa është rritur deflatori i GDP nga viti 1999 ne vitin 2000?
(f) Rritja e GDP nominal ka qënë më e ulët apo më e lartë se sa GDP real? Shpjegoni arsyen.
