L
A
R
G
E
T
N
I
S
U
L
U
K
L
A
K
h e l O R .BennyWahyuadi ,S.T. ,M M.. ,MBA. I N D : 4N 0 41 01 06 20I
D
U
T
S
M
A
R
G
O
R
P
T
E
K
N
I
K
I
N
F
O
R
M
A
T
I
K
A
N
A
S
U
R
U
J
T
E
K
N
I
K
I
N
F
O
R
M
A
T
I
K
A
S A T L U K A F TEKNIK A P S A T I S R E V I N U MULANG I R A U N A J 02 11R A T N A G N E P A T A K Puj idan syukur senantiasapenu ils panjatkan kehadira tAllah SWT . a i n u r a k n a d t a m h a r n a h a p m il s a t a -Nya ,sholawa tdan salamsenantiasa a y n a g r a u l e k n a d W A S h a ll u l u s a R s a t a h a r u c r e t sehingga ditengah -s a t i n i t u r n a d n a k u b i s e k h a g n e t penu ils serta dengan segala k e k urangannya , dapa tdisusun modu lsederhana yang diharapkan . l a r g e t n I s u l u k l a K i r a j a l e p m e m m a l a d a w s i s a h a m u t n a b m e m t a p a d Modu l in i dimaksudkan untuk memberikan beka l kepada a w s i s a h a m Jurusan Teknik Informatika Fakultas Teknik Universitas g n a l u m a P yang sedang mengikut iperku ilahan Kalkulus .Kekurangan s il u n e p ” n a t u t n u t ‘ i d a j n e m i n i l u d o m a y n a n r u p m e s m u l e b n a d n a u h a t e g n e p k a y n a b a m i r e n e m a w s i s a h a m a y n s u r a h e s g n a y a g g n i h e s g n a t n e t Kalkulus Integra l dar i modu l in i belum dapa t terwujud u r u l e s hnya . Terselesaikannya penu ilsan modu l in i tentu tidak terlepas dar i n a k e r n a u t n a b -rekan seprofes id iUnivers tias Pa um lang ,lebih-lebih a r e g e s k u t n u s il u n e p i s a v i t o m i d a j n e m g n a y a w s i s a h a m n a k i a s e l e y n e m modu lsederhanaini .Terima kasih teruntuk rist i ku L ,ia a g u j n a d ibuku yang juga telah memberikan dorongan dan inspiras i . i n i l u d o m n a t a u b m e p a m a l e s g n a j n a p Semoga bahan ajar yang telah dituangkan dalam modu lini ,akan a n a s i d n a f a li h k e k n a d n a g n a r u k e K . a w s i s a h a m i g a b a n u g r e b t a g n a s i n i s Insyaallah diperbaik idikemudianhar.i Pamulang, 3Januar i2011 Penu ils, R .BennyWahyuadi
I S I R A T F A D n a m a l a H l u p m a S n a m a l a H .. .. .. .... .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .... 1 .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . r a t n a g n e P a t a K . 2 .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. i s I r a t f a D .... .. .... .. .... .. 3 I b a B PENDAHULUAN 1 . 1 Turunan . ... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .... .. 4 .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . n a n u r u t it n A 2 . 1 . .. .... .. .... .. .... .. .. .... 9 .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. u t n e t r e T l a r g e t n I 3 . 1 ... .. .. .... .. .. 17 I I b a B TEKNIKI NTEGRAL 2 .1TeknikSubstitus i. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .... .. 28 2.2I ntegra lFungs iTrigonometri .. .. ... .. .... .. .... .. .. .... .. .. 34 2 .3TeknikSubstitus iFungs iTrigonometri .. .. .... .. .. .... 45 2.4I ntegra lParsial .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... 5 7 2.5I ntegra lFungs iRasional . .... .. .... .. .... .. .. .... ... .. .. .... .. 16 2 .6Integra lFungs iRasiona lyangMemua tFungs i i r t e m o n o g i r T ... . .. .... .. .. .... .. .. .... .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... 73 I b a B I I INTEGRALTIDAKWAJAR 3 . 1 Pengertian . .. .. .... .. .. ... .... .. .. .... .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. 79 3. 2 Integra lTidakWajardengan BatasDiskontinu . .. 8 1 3 . 3 Integra lTidakWajardengan BatasTak Hingga .. 8 5 b a B VI RUMUS-RUMUSI NTEGRAL .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .... .. .. .... 9 1 V b a B TRANSFORMAS ILAPLACE 5 .1De ifnis iTransforms iLaplace .. .... .. .... .. .. .... .. ... .. .... 1 01 . 5 2Syara tCukupTransformas iLaplaceAda ... .. ... .... .. 61 0 5 .3MetodeTransformas iLaplace . .... .. .... .. .. .... .. .. .... .. 61 0 5 .4Sfiat-s fia tTransformas iLaplace .. .... .. .. .... .. .. .... .. .. 1 08 A K A T S U P R A T F A D .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .. .... .. .... .. .... .. .. .. 1 22
I B A B N A N U R U T I T N A 1 . 1 Turunan t g n a t n e t n a s a h a b m e P urunan tidak dapa t dipisahkan dar i , i s g n u f g n a t n e t n a it r e g n e p baik f ungs ieksp ilsi tmaupun f ungsii mp ilsit . i s g n u f h a l a d a t i s il p s k e i s g n u F yang secara umum penuilsannya h a l a d a t i s il p m i i s g n u f n a k g n a d e s , ) x ( f = y k u t n e b m a l a d n a k a t a y n i d i s g n u f yang secara umum penu ilsannya dinyatakan dalam bentuk . 0 = ) y , x ( f . i n i h a w a b i d i s g n u f h o t n o c a p a r e b e b n a k i t a h r e P . 1 y=2- 2 3x . 2 y=3x2 4x3 . 3 y= x x x . 4 x2 y+ 2 – 25=0 . 5 yx 2 x+ 2y – 2=0 . 6 x2 – 2x+y2 +4y– 5=0 , t i s il p s k e i s g n u f h a l a d a 3 n a d , 2 , 1 o n i s g n u f , s a t a i d h o t n o c a d a P g n a y i s g n u f a u m e S . ti s il p m i i s g n u f h a l a d a 6 n a d , 5 , 4 h o t n o c n a k g n a d e s m a l a d a y n n a s il u n e p h a b u i d t a p a d t i s il p s k e k u t n e b m a l a d s il u t i d d g n a y i s g n u f a u m e s k a d it i p a t e t n a k a , t i s il p m i k u t n e b ituils dalam n a k i t a h r e P . t i s il p s k e k u t n e b m a l a d h a b u i d t a p a d t i s il p m i k u t n e b i s g n u f i r a d a y n t u j n a l e S . s a t a i d 5 h o t n o c -fungs i tersebut , dapa t . a y n n a n u r u t n a k u t n e t i d i s i n if e D n a g n e d n a k i s a t o n i d g n a y n i a l i s g n u f h a l a d a ) x ( f = y i s g n u f n a n u r u T d i d n a d ) x ( ’f e ifnisikanoleh
= ) x ( ’f x x f x x f x ' ' o ' ) ( ) ( m il 0 ,asalkan ilmitnyaada. + x ( l a s i M 'x)= t ,maka 'x = – x t a n e r a K 'xo0maka t ox n i a l k u t n e b m a l a d n a k a t a y n i d t a p a d s a t a i d n a n u r u t i s i n if e d a g g n i h e S = ) x ( ’f x t x f t f x t o ) ( ) ( m il ,asalkan ilmitnyaada. n a g n e d n a k a t a y n i d ) x ( f = y n a n u r u t k u t n u n i a l i s a t o N ,D f(x) x d y d x ,dfd(xx) . , t i s il p m i k u t n e b m a l a d n a k a t a y n i d i u h a t e k i d g n a y i s g n u f a k i J h a d i a k n a k a n u g g n e m n a g n e d n a k u k a li d t a p a d a y n n a n u r u t a k a m g n i s a m n a k l a i s n e r e fi d n e m a r a c n a g n e d u t i a y l a i s n e r e ff i d -masing . t u b e s r e t i s g u f m a l a d l e b a i r a v Beriku tin idiberikan beberapa contoh n e n e m tukant urunanf ungs ieksp ilsi tdani mp ilsit . h o t n o C n a k u t n e T x d y d fungsi-fungs iberiku.t . 1 y= x C+ Berdasarkan de ifnis id iatasdiperoleh x x f x x f x d y d x ' ' o ' ) ( ) ( m il 0 = x x x x x ' ' o 'ilm0 = x x x x x ' ' o 'ilm0 . x x x x x x ' ' = 0 m il o 'x { } ) ( ) ( x x x x x x x ' ' ' =
^
`
x x x x x x ' ' ' o 'ilm0 = x x x xo ' ' 1 m il 0= x 2 1 . 2 y= ) 1 ( 3 x Berdasarkande ifnis id iatasdiperoleh x x f x x f x d y d x ' ' o ' ) ( ) ( m il 0 = x x x x x ' ' o ' 1 3 ) 1 ( 3 m il 0 = } ) 1 ( ) 1 ( { ) 1 ( 3 ) 1 ( 3 m il 0 x x x x x x x x ' ' ' o ' = ) 1 ( ) 1 1 ( 3 m il 0 x x x ' o ' = 2 ) 1 ( 3 x i s g n u F -fungs iyang mempunya iturunan sebagaimana d jielaskan fi d g n a y i s g n u f t u b e s i d s a t a i d h o t n o c a d a p ferensiable (dapa t . ) n a k n u r u t i d x = y a k ij , a m a s g n a y a r a c n a g n e D n makat urunannyaditentukan oleh : x x f x x f x d y d x ' ' o ' ) ( ) ( m il 0 = x x x x m i L n n x ' ' o ' ) ( 0 = x x x x x n n n x x n n x x n xn n n n n n x ' ' ' ' ' o ' ) ( .. . ) ( ! 3 ) 2 ( ) 1 ( ) ( ! 2 ) 1 ( m il 3 3 2 2 1 0 = x x x x n n n x x n n x x n n n n n x ' ' ' ' ' o ' ) ( .. .. ) ( ! 3 ) 2 ( ) 1 ( ) ( ! 2 ) 1 ( m il 3 3 2 2 1 0 = ( ) .... ( ) ] ! 3 ) 2 ( ) 1 ( ) ( ! 2 ) 1 ( [ m il 1 2 3 2 1 0 o ' ' ' ' n n n n x x x x n n n x x n n x n = nxn1
. 3 x2y225 0 g n i s a m n a k l a i s n e r e fi d n e m n a g n e D -masingvariabel ,diperoleh: x ( d 2) +d(y2) - d(25)=d(0) 0 2 2 xdx ydy x+y x d y d = 0 y x x d y d . 4 Tentukan x d y d dari x2y+xy2– 2=0 d(x2y)+d(xy2) – d(2) =d(0) (x2dy+2xydx)+(2xydy+y2dx)=0 (2xy+y2)dx+(2xy +x2)dy=0 x d y d = - 2 2 2 2 x y x y y x ) x ( w = w n a d , ) x ( v = v , ) x ( u = u l a s i m , m u m u a r a c e S adalah g n a y i s g n u f masing-masing dapa tditurunkandan csebarangb liangan n a n u r u t i s i n if e d n a k a n u g g n e m n a g n e d a k a m , l a e r dapa tditentukan . t u k i r e b i a g a b e s i s g n u f n a n u r u t m u m u s u m u r a p a r e b e b . 1 x d d (c)=0 . 2 x d d (x)=1 . 3 x d d x ( n)=nxn-1 . 4 x d d (un)=nun- 1 x d d ( u) . 5 x d d (u+v)= x d d (u)+ x d d ( v) . 6 x d d ( - u v)= x d d (u)- x d d ( v)
. 7 x d d (u rv r w r .. .)= x d d (u) r x d d (v) r x d d (w) r ... . 8 x d d (cu)=c x d d ( u) . 9 x d d u = ) v u ( x d d v + ) v ( x d d ) u ( . 0 1 x d d (uvw)=uv x d d (w)+uw x d d (v)+vw x d d ( u) . 1 1 x d d ( v u)= 2 v dx v d u x d u d v t a fi s i t k u B -s fia t d i atas diserahkan kepada pembaca sebaga i . n a h i t a l Selanjutnya ,denganmenggunakande ifnisit urunan x d y d = x x f x x f x ' ' o ' ) ( ) ( m il 0 ,dapa tditunjukkan beberapa turunan fungs i .i n i h a w a b i d i r t e m o e g y =cosx ,maka x d y d = x x f x x f x ' ' o ' ) ( ) ( m il 0 = x x x x x ' ' o ' s o c ) ( s o c m il 0 = x x x x x x x x ' ' ' o ' 2 ) ( n i s 2 ) ( n i s 2 m il 0 = 2 n i s 2 ) 2 ( n i s 2 m il 0 x x x x x ' ' ' o ' = - sinx. : n i a l g n a y i r t e m o n o g i r t i s g n u f n a n u r u t h e l o r e p i d , g o l a n A . 1 x d d (sinx)=cosx . 2 x d d (cosx)=-sinx
. 3 x d d (tan x)=sec2x . 4 x d d (co tx)=- ccs 2x . 5 x d d x n a t x c e s = ) x c e s ( . 6 x d d (cscx)=-cscxco tx n a n u r u t i t n A 2 . 1 n a n u r u t i t n A merupakan bailkan dar iturunan , sehingga untuk . i s g n u f n a n u r u t n a g n e d n a k t i a k i d s u r a h a y n i r a j a l e p m e m = y a k ij , n a n u r u t i s i n if e d t u r u n e M x maka x x d y d 2 1 . h e l o r e p i d , a m a s g n a y a r a c n a g n e D . 1 Jikay= x+3maka x x d y d 2 1 . . 2 Jikay= x - 3maka x x d y d 2 1 . . 3 Jikay= x - 100maka x x d y d 2 1 . 4 Jikay= x + 7 1 maka x x dy d 2 1 ,danseterusnya . = y k u t n u , n i a l a t a k n a g n e D x +C ,CR maka x x d y d 2 1 . n a s il u n e p a k a m , n a n u r u t i r a d n a k il a b n a k a p u r e m n a n u r u t i t n a a n e r a K A n a g n e d n a k a n a h r e d e s i d t a p a d s a t a i d k u t n e b x ¸¸ ¹ · ¨¨ © § x 2 1 = x C . = y i s g n u f a w h a b i t r a r e b i n i l a H x C ,dengan C Rmempunya i n a n u r u t x x d y d 2 1 .
= ) x ( f i r a d n a n u r u t i t n a u a t a ¸¸ ¹ · ¨¨ © § x 2 1 adalahF(x)= x +C ,CR . i s g n u F -fungs iyangdapa tditentukanantiturunannyadisebuti ntegrable . ) n a k l a r g e t n i r e t ( A k u t n e b , m u m u h i b e l g n a y l a h m a l a D x ¸¸ ¹ · ¨¨ © § x 2 1 = x C . n a g n e d n a k a t a y n i d
³
¸¸ ¹ · ¨¨ © § x 2 1 dx= x C . a y n n a n u r u t i t n a n a d ) x ( f = y l a s i m , i d a J adalahF(x)+C ,maka³
f(x)dx =F(x)+C ,C Real . Bentuk³
f(x) dx = F(x) + C ,f(x) disebu tintegran dan F(x) + C . n a n u r u t i t n a t u b e s i d . 1 a m e r o e T a k i J rsebarangbliangan rasiona lkecual i-1, maka:³
C r x x d xr r 1 1 . a k ij a y n t a b i k A r = -1maka³
xrdx³
x1dx =³
dx x 1 =l n x C i t k u B k u t n e b r e b g n a y l i s a h u t a u s n a k g n a b m e g n e m k u t n U³
f(x)dx =F(x)+C ,C Rea.l a w h a b n a k k u j n u n e m p u k u c a t i K ) ( ] ) ( [F x C f x Dx s a t a i d s u s a k m a l a D r r r x rx C r n x x D «¬ª »¼º » ¼ º « ¬ ª ) 1 ( 1 1 1 12 a m e r o e T i s g n u f ) x ( g n a d ) x ( f l a s i M -fungs iyang integrable dan C sebarang : a k a m a t n a t s n o k . 1
³
Cf(x)dx =C³
f )(x dx, . 2³
[f(x)g(x)]dx³
f(x)dx³
g(x)dx, . 3³
[f(x)g(x)]dx³
f(x)dx³
g(x)dx, i t k u B n a g n e d p u k u c , s a t a i d a m e r o e t n a k i t k u b m e m k u t n U h e l o r e p m e m a t i k a w h a b i t a m a n a d n a n a k s a u r n a k l a i s n e r e f e d n e m .i r i k s a u r i r a d n a r g e t n i . 1 Dx {C³
f )(x dx }=CDx {³
f )(x dx} =Cf(x) . 2 Dx{³
f(x)dx³
g(x)dx }=Dx³
f(x)dxDx³
g(x)dx =f (x)+g(x) . 3 Dx{³
f(x)dx³
g(x)dx }=Dx³
f(x)dxDx³
g(x)dx =f (x)- g(x) h o t n o C . s a t a i d l a r g e t n i t a fi s n a k r a s a d r e b t u k i r e b l a r g e t n i n a k u t n e T . 1³
x2 xdx b a w a J³
x2xdx=³
x2dx³
xdx = 13x3C121x2 C2 = x3 x2 C 2 1 3 1. 2 dx x x2 1 2
³
¨¨©§ ¸¸¹· b a w a J dx x x2 1 2³
¨¨©§ ¹·¸¸ =³
x 2xx 1dx 2 4 =³
³
³
dx x x d x x x d x x4 2 2 1 =³
x7/2dx2³
x3/2dx³
x1/2dx . 3 dx x x x³
3 2 ) 1 ( b a w a J x d x x x³
3 2 ) 1 ( =³
3 2 2 1) ( x x x x d x = dx x x x d x x x d x x³
³
³
3 3 2 3 2 3 =³
x8/3dx2³
x5/3dx³
x2/3dx = x11/3 x8/3 x5/3C 5 3 4 3 1 1 3 3 a m e r o e T³
sinxdx=- cosx+C ,C Real³
cos xdx=sinx+C ,c Real i t k u B n a k k u j n u n e m n a g n e d p u k u c s a t a i d a m e r o e t n a k i t k u b m e m k u t n U a w h a b Dx(cosx) sinx dan Dx(sinx) cosx. 4 a m e r o e T g n a y l a n o i s a R n a g n a li b n n a d e l b a i s n e r e ff i d g n a y i s g n u f ) x ( f n a k i a d n A n a k u b -1 ,maka:>
@
>
@
³
, 1 ) ( ) (' ) ( 1 C r x f x d x f x f r r C Real . h o t n o C . 1³
3x 4x2 11dx b a w a J Karena D (4x211) x =6xdx ,sehinggaberdasarkan t eoremad iatas³
3x 4x2 11dx =³
4 11 2 1 x2 d(6x) = x C 2 / 3 ) 1 1 4 ( 2 1 2 3/2 = (4 2 11)3/2 3 1 x +C. . 2³
dy y y 5 2 3 2 Jawab KarenaDx(2y25) =4ydy ,maka³
dy y y 5 2 3 2 =³
ydy y 5) 3 2 ( 2 1/2 =³
y 4ydy 4 3 ) 5 2 ( 2 1/2 =³
(2y 5) .4ydy 4 3 2 1/2 = y C 2 / 1 ) 5 2 ( . 4 3 2 1/2 = 2y 5C 2 3 2 . 3³
3sin(6x2)dx Jawab Misal U=6x+2 dU=6dxatau3dx= 2 U d ,sehingga³
3sin(6x2)dx =³
2 n i s U dU= (cosU ) C 2 1 = cos(6x2)C 2 1 . 4
³
1cosx nsi xdx Jawab Misa lA= 1cosx A2 1cosx 2AdA=(-sinx)dx ,sehingga:³
1cosx nsi xdx =³
A(.2A)dA = - 2³
A2dA = A 3 C 3 2 = (1cosA )3 C 3 2 . u t n e t k a t l a r g e t n i r a s a d s u m u r a p a r e b e B . 1³
dx=x+C ,C Real . 2³
f(x)dx=F(x)+C ,C Real . 1 xr dx= 1 1 r x r+1+C ,C Real ,r z- 1 . 2³
(u+v)dx=³
udx+³
vdx . 3³
audu= a³
udu . 4 x 1 dx=l n |x| +C= elog│x│+C ,C Real . 5³
audu= a a n l +C ,C Real . 6³
eu du=eu+C ,C Real . 7³
tanxdx=l n|secx|+C ,C Real . 8³
secxdx=l n|secx +t anx|+C ,C Real³
³
. 9
³
co txdx=l n|sinx|+C ,C Real . 0 1³
cssxdx=l n|cscx– co tx|+C ,C Real . 1 1³
sec2xdx=t anx +C ,C Real . 2 1³
csc2xdx=- co tx+C ,C Real . 3 1³
secxt anxdx=secx +C ,C Real . 4 1³
cscxco txdx=-cscx+C ,C Real . 5 1³
cosmxdx= n n nx x n sin 1 s o c 1³
cos m-2xdx . 6 1³
sinmxdx= n n n x x n cos 1 n i s 1³
sinm-2xdx . 7 1³
udv=uv-³
vdu . 8 1³
2 2 a x x d = 2a 1 ln a x a x C , C + Real . 9 1³
2 2 x a x d = 2a 1 ln a x a x C , C + Real . 0 2³
2 2 x a x d =arcsin a x + C . 1 2³
2 2 a x x d = a 1 arct gn a x + C . 2 2³
2 2 a x x x d = a 1 arcsec a x +C . 3 2³
x 2 a2 dx= 2 1u x 2 a2 + 2 1a2Ln(u+ x 2 u2 )+C . 4 2³
x 2 a2 dx= 2 1u x 2 a2 - 2 1a2Ln(u+ x 2 u2 )+C . 5 2³
x 2 a2 dx= 2 1u x 2 a2 + 2 1a2Ln(u+ x 2 u2 )+C . 0 3³
2 2 a x x d h n i s c r a = a x C +. 1 3
³
2 2 a x x d =arccosh a x+C . 2 3³
umeaudu= m au³
umeau a m e u a 1 1 d u l a o S -soa l .t u k i r e b l a r g e t n i n a k u t n e T 1³
(x 23)3 2dx 2³
(Sx3 1)43Sx2dx 3³
(5x21)(5x3 3x8)6dx 4³
(5x21) 5x3 3x8dx 5 x x dx x x 2 1) 1 2 ( 2³
6 dx x x x x 5 2 3 ) 5 2 ( 2 2 / 3 3³
7³
x d x x x 1 1 4 2 4 8³
dx x 3 s o c 1 2 9³
sin3[(x2 1)4]cos[(x2 1)4(x21)3xdx 0 1 Andaikan u=sin{(x21)4} 1 1 Tentukan³
sin2xdx 2 1³
6sin[3(x2)]dx 3 1³
¸ ¹ · ¨ © §x dx 6 n i s 3 4 1³
(x2cos2xxsin2x)dx3 . 1 INTEGRALTERTENTU : i s i n i f e D f l a s i M (x)suatufungs iyangdide ifnisikanpada[a,b] ,selanjutnyaf( x) n a k l a r g e t n i r e t n a k a t a k i d (integrable)pada [a,b] a k ij
¦
o ' n i i i Pilm0 1f(x ) x aad . Selanjutnya b³
a f )(x dx f ) n n a m e i R l a r g e t n I ( u t n e T l a r g e t n I t u b e s i d ( x) n a k i s i n if e d i d n a d , b e k a i r a d³
b a f )(x dx =¦
o ' n i i i Pilm0 1f(x ) x .³
b af )(x dx a v r u k a r a t n a i d p u k a c r e t g n a y h a r e a d s a u l n a k a t a y n e m a k ij , ] b , a [ g n a l e s m a l a d x u b m u s n a d ) x ( f = y b³
a f )(x dxbertandanegati f . x u b m u s h a w a b i d a d a r e b g n a y h a r e a d s a u l n a k a t a y n e m a k a m : i s i n i f e D . 1 a³
a f )(x dx 0= . 2 b³
a f )(x dx = - a³
b f )(x dx b > a ,s u l u k l a K r a s a D a m e r o e T a m e r o e T dasarKalkulusmemberikan kemudahanuntukmenghitung : t u b e s r e t a m e r o e t t u k i r e b , u t n e T l a r g e t n I f l a s i M ( x) kontinupada[a,b]danF( x) sebarangantit urunanf (x) , a k a m b
³
a f )(x dx ) b ( F = – F(a) ) b ( F s il u t i d a y n t u j n a l e S – F(a)= [F ](x) ba : h o t n o C . 1 Per ilhatkanbahwa ijkar Qdanrz -1 ,maka 1 1 1 1³
x dx brr arr b a r : b a w a J = ) x ( F a n e r a K 1 1 r xr x = ) x ( f i r a d n a n u r u t i t n a u t a u s r ,makamenurut s u l u k l a K r a s a d a m e r o e t 1 1 ) ( ) ( 1 1³
x dx F b F a brr arr b a r : t a fi s r e b u t i a y , r a e n il r o t a r e p o i a g a b e s u t n e t l a r g e t n I g n a d ) x ( f l a s i M ( x) terintegralkanpada[a,b]danksuatukonstanta , : a k a m . 1 b³
akf(x)dx k³
b af )
(
x
d
x
. 2f
x
g
x
d
x
b a³
[
(
)
(
)
]
=³
b af )
(
x
d
x
+ b³
ag )(x dx: h o t n o C g n u t i H 2(4x 6x )dx 1 2
³
: b a w a J x d x x d x x d x x³
³
³
2 1 2 2 1 2 1 2) 4 6 6 4 ( 4= 2 1 3 2 1 2 3 6 2 »»¼ º « « ¬ ª » » ¼ º « « ¬ ªx x = 4 ¸ ¹ · ¨ © § ¸ ¹ · ¨ © § 3 1 3 8 6 2 1 2 4 = 21 t a f i S -Sifa tIntegra lTentu . 1 Sfia tPenambahan Selang : a m e r o e T f a k i J ( x) terintegralkan padasuatuselangyangmemua ttigat i itka , a k a m , c n a d b x d x f c a³
( ) = b f xdx a³
( ) + c f x dx b³
( ) . c n a d b , a n a t u r u n u p a n a m i a g a b : h o t n o C . 1³
x dx³
x dx2³
x dx 1 2 1 0 2 2 0 2 2.³
x dx³
x dx2³
x dx 3 2 3 0 2 2 0 2 . 3³
x dx³
x dx³
x dx 2 1 2 1 0 2 2 0 2 . 2 Sfia tSimetri f a k i J (x) f ungs igenap ,yaitusuatuf ungs iyangmemenuh is fia t ( f -x)=f (x) ,maka: x d x f a a³
( ) 2 = a³
f x dx 0 ( ) nd af a k i J (x) fungs iganj li ,yatiusuatuf ungs iyangmemenuh isfia t ( f -x)=- f(x), maka x d x f a a
³
( ) . 0 = : h o t n o C . 1³
³
¸ ¹ · ¨ © § ¸ ¹ · ¨ © § S S Scos 4 20cos 4 dx x x d x 4 2 4 1 . 4 s o c 8 0³
¸¹ · ¨ © § S x d x . 2 dx x x³
5 5 2 5 4 0= , m u m u h i b e l a r a c e S s fiat-s fiati ntegralt ertentu adalah: a d a p u n i t n o k ) x ( g n a d ) x ( f a k i J interva l[a,b]dank Rea ldanf (x) ,g(x) : a k a m , t u b e s r e t l a v r e t n i a d a p n a k l a r g e t n i r e t . 1³
ab³
b a x d x f k x d x f k ( ) ( ) . 2 f x g x dx f x dx bg xdx a b a b a³
³
³
[ ( ) ( )] ( ) ( ) . 3 [f(x) g(x)]dx f(x)dx bg(x)dx, a b a b a³
³
³
. 4³
a ( ) 0 a x d x f . 5³
³
a b b a x d x f x d x f( ) ( ) ,ijkab<a . 6³
b a x d x f )(³
³
b c c a x d x f x d x f( ) ( ) ,c( ba, ) . 7³
( ) 0, a a x f ijkaf (-x)=-f(x) . 8³
a a x d x f )( =2³
a f x dx 0 ) ( ,ijkaf (-x)=f (x). 9 JikaF(u)=
³
b a x d x f )( ,maka F(u) f(u) u d d . 0 1³
b a x d x f )( =(b- )a f(xo) untukpailngsediki tx=xo antaraadanb . . 1 1³
d³
b a b a x d x g x d x f( ) ( ) ijkadanhanya ijkaf (x) d g(x) untukse itap x . ] b , a [ . 2 1 D x f(t)dt f(x) a x » ¼ º « ¬ ª³
h o t n o C l a r g e t n i li s a h n a k u t n e T . 1³
2 xdx 0 ) 2 ( b a w a J³
2 xdx 0 ) 2 ( = 2 0 2 2 2 » ¼ º « ¬ ª x x = » ¼ º « ¬ ª » ¼ º « ¬ ª 2 0 0 . 2 2 2 2 . 2 2 2 =(4+2)– (0+0)= 6 . 2³
2 0 3 2(x 1)dx x b a w a J n l a s i M ya u=(x31) du=3x2d x du x2dx 3 : a g g n i h e s , 9 = u a k a m 2 = x k u t n u n a d 1 = u a k a m 0 = x k u t n U³
2 0 3 2(x 1)dx x =³
9 1 3 u d u= 9 1 2 6 »¼ º « ¬ ªu = «¬ª »¼º 6 1 6 1 9 = 6 0 9 . 3
³
4 1 ) 1 ( u udu b a w a J = p l a s i M u p2 u= 2pdp=du 1 = p a k a m 1 = u k u t n U : a g g n i h e s , 2 = p a k a m 4 = u k u t n U . 4³
4 1 ) 1 ( u udu =³
2 1 2) .2 1 ( p p pdp =³
2 1 3 2 2 ) 2 ( p p dp = 2 1 4 3 4 2 3 2 »¼ º «¬ ª p p = ª«¬ 3 4º»¼ª«¬ 3 (1)4º»¼ 4 2 ) 1 ( 3 2 ) 2 ( 4 2 ) 2 ( 3 2 = «¬ª »¼º«¬ª »¼º 4 2 3 2 8 3 6 1 = 4 0 3 3 4 1 = 4 1 3 . 5³
8 4 x2 15 x d x b a w a J= A l a s i M x215 A2 x215 2AdA=2xdx 1 = A a k a m 4 = x k u t n U a g g n i h e s , 7 = A a k a m 8 = x k u t n U
³
8 4 x2 15 x d x =³
7 1 A A d A =³
7 1 A d = [A] 7 1 = – 1 7 = 6 . 6³
0 1 625 x2 x d = 10 6 5 5 n l 5 . 2 1 x x = 5 6 5 6 n l 0 1 1 5 0 1 5 0 1 n l 0 1 1 = ln11 0 1 1 3 n l 0 1 1 . 7 Tentukan³
b a x d x f )( = ) x ( f n a g n e d ° ¯ ° ® ! d d d 2 , 2 1 , 2 1 0 , 2 x k u t n u x x k u t n u x k u t n u x a k i a s e l e s i d t a p a d s a t a i d l a o S n denganmenggunakans fia t³
b a x d x f )(³
³
b c c a x d x f x d x f( ) ( ) ,c( ba, ) sehingga:³
b a x d x f )(³
³
2³
1 5 2 1 0 2 2xdx dx xdx=
> @
2 10> @
12 52 2 2 «¬ª »¼º x x x = -(1 0)+(4-2)+>
5/21@
1 = 2 9 . 8³
3 3 x xd Menuru tdeifnisif ungs ihargamutlak ,bentukd iatasdapa t n a g n e d n a k a t a y n i d³
3 3 x dx=³
3 0 x dx +³
0 3 x d x. = 0 3 2 3 0 2 2 2 »¼ º « ¬ ª » ¼ º « ¬ ªx x = (8/3– 0 – ) ( – 0 8/3) = 3 6 1 i s g n u f n a l a r g e t n i g n e p l i s a h n a k u t n e t , s a t a i d h o t n o c n a k r a s a d r e B -:i n i t u k i r e b i s g n u f . 1³
8 1 3 1 xdx . 2³
x(1 x)2dx =³
x>
12 xx@
dx =³
(x2x xx2)dx ,dengans fiati ntegra ldiperoleh =³
xdx -³
2x x dx+³
x2dx = 2 2 3 3 5 1 2 3 1 ) 5 2 ( 2 2 1x C x C x C = 2 3 1 2 3 5 2 3 1 ) 5 2 ( 2 2 1x x x C C C= x2 x25 x3C 3 1 ) 5 2 ( 2 2 1 h a m u r i d n a h i t a L . 2 dz z z
³
( 21)2 . 3³
ds s s s 3 2 ) 1 ( . 4³
(x 2x)3dx . 3³
1 1 2 2 4 x dx x 2 = 1 2 2 0 4 x x³
xd l a s i M 4 x 2 u= 4-x2=u2 ataux2 = - u4 2 -2xdx=2uduataudx= du x u . 4³
2 2 2 4 x dx . 5³
3 0 1 x x d . 6³
4 2 2 6 1 dx x x . 7³
7 2 8 x x1/3 x d . 8³
S 2 0 2 n i s xdx. 9
³
/3 0 2sin3 S x d x x . 0 1³
2 / 0 3 cos2 S x x d . 1 1 1³
1 3 3 2x dx . 2 1³
9 41 1 x x d x . 3 1 x ex dx³
2 0 3 2 . 4 1³
/4 6 / sin2 S S x x d . 5 1³
2 1 x2 2x 2 x d . 6 1³
2 1 2( 1) ) 1 ( dx x x x . 7 1³
2 1 ( 2)2 ) 2 ( x x x d x . 8 1³
2 1 2 1) ( n l x x dx . 9 1³
4 / 0 2 sin S x x d . 0 2³
1 2 2 4 3 ) 1 ( dx x x x . 1 2³
4 0 1 2x dx x . 2 2³
3 1 3 2 3 1 xd x x x . 3 2³
a a x d x a 8 3 3 / 1 3 / 1. 4 2
³
/2 0 23 sin3 s o c S x d x x . 5 2 /2sin 3xcos3xdx 0 2³
S . 6 2 Hitunglah³
b a x d x f )( , ijka: . a f(x)= ¯ ® d d d 2 1 , 2 ) 1 ( 2 1 0 , 2 x k u t n u x x k u t n u x . b f(x)= °¯ ° ® d d d d 2 1 , 1 1 0 , 1 2 x k u t n u x x k u t n u x . c f(x)= °¯ ° ® d d d 2 0 , 2 2 0 2 , 1 2 x k u t n u x x k u t n u x . d f(x)= x2 untuk -4dxd4 . e f(x)= x> @
x ,untuk-1dxd2 .f f(x)=(x-> @
x )2 . g f(x)=x2> @
x ,untuk-1d xd2I I B A B L A R G E T N I K I N K E T k u t n u n a k a n u g i d n a l a r g r e t n i g n e p k i n k e t m a c a m a p a r e b e B n a n u r u t i t n a n a k u t n e n e m suatu fungsi . Ha l in i bertujuan untuk g n a y i s g n u f l a r g e t n i n a i a s e l e s n a k u t n e n e m m a l a d n a k h a d u m e m h e l o i m a h a p i d h a d u m n a l a r g e t g n i g n e p k i n k e t r a g A . n a k u t n e t i d n a l a r g e t n i g n e p k i n k e t n a k i c n i r i d i n i b a b m a l a d a k a m , a c a b m e p t a r a y s n a g n e d d u s k a m i d -syara t yang ditentukan . Teknik-teknik : h a l a d a t u b e s r e t l a r g e t n i Teknik Substitusi , Integra l Fungs i , i r t e m o n o g i r T Teknik Substitus iFungs iTrigonometri ,Integra lParsial , l a r g e t n I Fungs iRasional ,dan Integra lFungs iRasiona lyang memua t .i r e t m o n o g i r T i s g n u f k i n k e t n a s a l e j n e p i n i t u k i r e B -teknikdalampengintegralan . 1 . 2 TeknikSubstitus i k i n k e t k u t n u n i a l h a li t s I substitus i adalah pemisalan . Teknik p i s u ti t s b u s ada umumnya digunakan untuk memudahkan selesaian ; u t i a y , u t n e t k a t l a r g e t n i s u m u r r a s a d s u m u r k u t n e b e k l a r g e t n i . a
³
xndx= 1 1 n xn n n a k l a s a , C + z -1atau . b>
f(x)@
nf ('x)dx³
=>
@
1 ) ( 1 n x f n n n a k l a s a , C + z - 1 m u m u n a m o d e p h a l a d a s a t a i d s u m u r a n e r a K . makai ntegrannya . s a t a i d s u m u r n a g n e d n a k i a u s e y n e m Jika belum sesua i atau h a b u i d n i k g n u m t a p a d e s a k a m s a t a i d k u t n e b i r a d g n a p m i y n e m n a g n e D . u l u h a d h i b e l r e t demikian setelah integran sesua i dengan n a k i s a k il p a g n e m n a g n e d n a k u k a li d t a p a d a y n l a r g e t n i u k a b k u t n e b u t n e t k a d it l a r g e t n i r a s a d s u m u r . Akhirnya selesaiannya dapa t . i s u t it s b u s e d o t e m n a g n e d n a k u k a li d: t u k i r e b h o t n o c a p a r e b e b n a k i t a h r e P . 1
³
1x xd = u l a s i M 1x x u 2 1 ) 1 ( ) (u2 d x d x d u d u 2 e k r i h k a r e t k u t n e b i s u t i t s b u S³
1x dx ,diperoleh³
u(2u)du= -2³
u2du t a p a d i d r a s a d s u m u r n a g n e D³
1x d x = -2³
u2du = -2 u » C ¼ º « ¬ ª 3 3 = - (1x )3 C 3 2 . 2³
(3x12)11dx A l a s i M =3x+12 d(A) =d(3x+12) d A =3dx d x = 3 A d a g g n i h e S³
(3x12)11dx =³
3 1 1 dA A =³
A11dA 3 1 = A ) C 2 1 ( 3 1 12 = A 12 C 6 3 1 = x C 6 3 ) 2 1 3 ( 12. 3
³
Cos22x xd A l a s i M =2x d(A)=d(2x) d A =2dx d x = 2 A d x s o C 22³
d x = 2 s o c 2AdA³
=³
Cos2A dA 2 1 =³
cos2AdA 2 1 =³
AdA 2 2 s o c 1 2 1 =³
dA³
cos2AdA 4 1 4 1 = A AC 8 2 n i s 4 = x xC 8 4 n i s 4 2 = x xC 8 4 n i s 2 . 4³
4x2 4x (4x+2)dx Jawab Misal A= 4x24x A2 =4x2 x4 2AdA=(8x+4)dx 2AdA=2(4x+2)dx AdA =(4x+2)dx Sehingga
³
4x24x (4x+2)dx=³
A.AdA =³
A2dA = A 3 C 3 1 = 3 4 2 4 3 1 x x +C . 5³
4 3t t d t b a w a J = P l a s i M 3 t 4 P2=3 t+4 t= 3 4 2 P d(P2)=d(3t+4) 2Pdp=3d td t= Pdp 3 2 ,sehingga³
3ttdt 4 =³
p p d p P ) 3 2 ( ) 3 4 ( 2 =³
(2P 8)dp 9 1 2 . 6³
2 2 6 1 x x d x b a w a J Misa lU= 16x2 U2 =16- x2 x2=16- U2 d(U2) =d(16- x2) 2Udu = -( 2x)dx d x = du x U
³
2 2 6 1 x x d x =³
¸¹ · ¨ © § u x u u ) 6 1 ( 2 u d = du x u³
16 2 = -³
u du x (16 ) 1 2 = 2 3 1 3 6 1 C x u C x u = C x x x x x 3 6 1 ) 6 1 ( 6 1 6 1 2 2 2 = C x x x x 3 ) 6 1 ( ) 6 1 ( 6 1 2 1/2 2 3/2 l a o S -soa l :i n i h a w a b i d n a l a r g e t n i g n e p l i s a h n a k u t n e T . 1³
t(t2)3/2dt b a w a J ) 2 + t ( = M l a s i M 2 3 M2 =(t+2)3 2MdM=3(t+2)2d t³
t(t2)3/2dt =³
2)2 ( 3 2 . . t M d M t M =³
M dM t t2)2 2 ( 3 2 = 3 2 3 1 ) 2 ( 3 2 M t t C+ = 2 9 2( 2) ) 2 ( 9 2 t t t C+ = t t 2 C 5 ) 2 ( 9 2. 2 dx x x
³
sin . 3³
1 2 3 t t d . 4³
dx x x 2 n i s 2 s o c 1 2 . 5³
t d t t t t t 1 3 1 3 n i s ) 1 6 ( 2 2 . 6³
9 2 x x x d . 7³
x(3x2)3/2dx . 8³
dx x x 6 1 2 . 9³
xdx 3 n i s . 0 1³
x x d x 2 s o c 6 1 n i s . 1 1³
cos(2x4)dx . 2 1³
xsin(x21)dx . 3 1³
x2cos(x31)dx . 4 1³
x(x23)12/7dx . 5 1³
dx x x x 1 3 2 2 . 6 1³
dx e e e e x x x x 2 2 2 2 . 7 1 dt e e t t³
6 3 4 . 8 1³
dx x x 4 4 2 . 9 1³
4 4 x x d x. 0 2
³
sinx 12cosxdx 2 . 2 Integra lFungs iTrigonometri a r a c e s i r t e m o n o g i r t i s g n u f l a r g e t n i k i n k e t s a h a b m e m m u l e b e S i r t e m o n o g i r t i s g n u f r a s a d l a r g e t n i n a k i r e b i d i n i t u k i r e b , i c n i r h i b e l n a g n e d n a l a r g e t n i g n e p l i s a h n a k u t n e n e m k u t n u n a u c a i d a j n e m g n a y . i r t e m o n o g i r t i s g n u f k i n k e t Bentukdasart ersebu tadalah : . 1³
sinx d x = - cosx+C . 2³
cosx d x = sinx+C . 3³
tanxdx = l n secx C = - ln cosx C . 4³
cot xdx = - ln cscx C = l n sinx C . 5³
secx d x = l n secxtanxC . 6³
cscxdx = l n cscxcotx C n a k r a s a d r e B bentuk d iatas selanjutnya diberikan beberapa kasus i s g n u f l a r g e t n i k u t n e b trigonometr iyang dibahas pada bagian ini , : h a l a d a a y n a r a t n a i d . A³
sinmxdx, dan³
cosmxdx denganmbliangan gan ij lataugenappos tiip m ( i d a j n e m h a b u i d m a k a m , li j n a g n a d p i ti s o p t a l u b m a k i J -1) + n a g n e d i s u t i t s b u s a y n t u j n a l e S . t a k e d r e t n a k p a n e g i d m u a t a , 1 n a k a n u g g n e m kesamaan i dentitas sin2xcos2x 1 atau sin2x = - s1 co x 2 ataucos2x = 1- nsi 2x. k t a p a d i d t u b e s r e t i s u t i t s b u s n a g n e d a y n r i h k A esamaan antara t a p a d h a d u m n a g n e d a g g n i h e s , a y n i s a r g e t n i a d n a t n a g n e d n a r g e t n i . n a k i a s e l e s i d: h o t n o C . 1
³
sin3xdx Jawab³
sin3xdx =³
sin(31)1xdx =³
sin2x nsi x xd =³
(1cos2x)d(cosx) =³
1d(cosx)³
cos2d(cosx) = -cosx+ cos3x C 3 1 . 2³
cos5xdx Jawab³
cos5xdx =³
cos(51)1xd x =³
cos4x sco xdx =³
(1sin2x)2d(sinx) =³
(12sin2x sin4x)d(sinx) =³
1d(sinx)2³
sin2xd(sinx)³
sin4xd(sinx) =sinx- 3x sin5xC 5 1 n i s 3 2 . 3³
sin5(2x)dx Jawab: Misa lu=2x ,du=2dxataudx= 2 u d Sehingga³
³
2 n i s ) 2 ( n i s 5 x dx 5udu =³
sin5udu 2 1 =³
sin u nsi udu 2 1 4=