ii Noviana Purwanti, 2015
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG PIKEUN ALTERNATIF BAHAN PANGAJARAN DI KELAS XII SMK Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG PIKEUN
ALTERNATIF BAHAN PANGAJARAN DI KELAS XII SMK
(tilikan struktural jeung étnopédagogik) ¹
(Noviana Purwanti) ²
novianapurwanti@yahoo.com
ABSTRAK
Kasang tukang ieu panalungtikan nya éta lantaran wawacan geus jarang dipikawanoh, wawacan geus jarang dibaca masarakat. Nu ngarang wawacan ogé geus jarang kitu deui buku-buku wawacan geus hésé kapanggihna. Tujuan ieu panalungtikan nya éta medar ngeunaan wawacan. Anapon anu dianalisis ngawengku: (1) struktur formal Wawacan Panji Wulung,(2) struktur naratif Wawacan
Panji Wulung, (3) unsur étnopédagogik Wawacan Panji Wulung (4) jeung bahan pangajaran di kelas XII SMK. Pukeun ngahontal tujuan di luhur, ieu panalungtikan ngagunakeun pamarekan kualitatif, métode déskriptif analisis, kalawan téhnik anu digunakeun nya éta study pustaka. Dumasar hasil panalungtikan ngeunaan struktur jeung étnopédagogik bisa dicindekkeun yén téma anu kapanggih dina Wawacan Panji Wulung nya éta rata-rata téma kemanusaan. Palaku utamana nya éta Radén Panji Lembu Wulung sarta anu marenganna lolobana protagonis. Alur anu tiheula pandeuri atawa campuran. Latar tempat anu kapanggih nya éta di karajaan saperti di Sokadana, Cempa jeung Gilingwesi. Puseur implengan dina Wawacan Panji Wulung nya éta pangarang jadi jalma katilu teu kawatesanan sabab pangarang jadi palaku utama sarta jadi palaku kadua. gaya basana basajan sarta loba maké paribasa. Struktur atikan karakter anu kapanggih aya 13, diantarana nya éta, sumanget kabangsaan, jjur, ngahargaan préstasi, réligi, toléransi, disiplin, kerja keras, démokrasi, rasa ingin tahu, mandiri, paduli sosial, komunikasi/bersahabat jeung tanggung jawab. Sabada dianalisis Wawacan Panji Wulung téh cocog pikeun alternatif bahan pangajaran di Kelas XII SMK lantaran bisa jadi picontoeun jeung pienteungeun dina kahirupan.
Kata kunci: Wawacan Panji Wulung, struktur jeung étnopédagogik.
1. Tesis ini dibimbing oleh Dr.Ruhaliah, M.Hum.
iii Noviana Purwanti, 2015
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG UNTUK
ALTERNATIF BAHAN PEMBELAJARAN DI KELAS XII SMK
(kajian struktural dan etnopedagogik) ¹
(Noviana Purwanti) ²
novianapurwanti@yahoo.com
ABSTRAK
Penelitian ini dilatarbelakangi oleh wawacan yang tidak dikenal dan jarang dibaca, dilihat di masyarakat serta pengarang dan buku-buku wawacan yang sudah jarang ditemukan. Oleh sebab itu penulis meneliti mengenai wawacan. Adapun tujuan penelitian ini adalah: (1) mendeskripsikan struktur naratif Wawacan Panji Wulung, (2) mendeskripsikan struktur formal Wawacan Panji Wulung, (3) mendeskripsikan unsur etnopedagogik, (4) dan mendeskripsikan bahan pembelajaran untuk di kelas XII SMK. Untuk mencapai tujuan tersebut, penulis meneliti menggunakan pendekatan kualitatif, metode deskriptif dan tehnik yang digunakan adalah studi pustaka. Berdasarkan hasil penelitian, analisis struktur dan etnopedagogik yang ditemukan adalah: tema dalam Wawacan Panji Wulung ini adalah tema kemanusiaan yaitu tema yang menjunjung tinggi martabat manusia dan pepatah orang tua kepada anaknya. Tokoh utama dalam Wawacan Panji Wulung adalah Raden Panji Lembu Wulung dan tokoh keduanya banyak didukung oleh tokoh protagonis seperti Andayaningrat, Tunjungsari, Patih Sokadana, Dewakeswari, Daeng Bramani, Janggala dan Janggali. Alur yang digunakan dalam cerita Wawacan Panji Wulung adalah alur campuran. Latar tempat yang dijelaskan dalam cerita diantarananya Kerajaan Sokadana, Kerajaan Cempa, dan Kerajaan Gilingwesi. Sudut pandang dalam cerita ini adalah orang ketiga tak terbatas, karena pengarang disini berperan menjadi beberapa tokoh seperti menjadi Panji Wulung dan Andayaningrat. Gaya bahasa yang dipakai basajan atau sederhana, dan banyak mempergunakan peribasa Sunda dalam cerita. Terdapat 13 pendidikan karakter yang ada dalam wawacan. Adapun pendidikan karakter dalam cerita ini adalah semangat kebangsaan, jujur, menghargai préstasi, religi, toleransi, disiplin, kerja keras, demokrasi, rasa ingin tahu, mandiri, peduli sosial, komunikasi/bersahabat, dan tanggung jawab. Setelah dianalisis Wawacan Panji Wulung dapat dijadikan salah satu alternatif bahan pembelajaran di Kelas XII SMK dan dapat menjadi contoh dan cerminan dalam kehidupan sehari hari.
Kata kunci : Wawacan Panji Wulung, struktur, dan etnopedagogik
1. Tesis ini dibimbing oleh Dr.Ruhaliah, M.Hum.
iiii Noviana Purwanti, 2015
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG PIKEUN ALTERNATIF BAHAN PANGAJARAN DI KELAS XII SMK Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
AN ANALYSIS OF WAWACAN PANJI WULUNG AS AN ALTERNATIVE OF TEACHING MATERIAL IN GRADE XII SMK
(Structural and ethnopedagogical study)
Noviana Purwanti novianapurwanti@yahoo.com
ABSTRACT
This research is motivated by study were the presence of wawacan that was unknown, rarely read in society and also authoers and wawacan books that were rarely found. That was why the writer researched about wawacan. Then the purposes of this study were (1) to describe narrative structure of Wawacan Panji Wulung, (2) to describe formal structure of Wawacan Panji Wulung, (3) to describe of ethnopedagogical substance, (4) and to describe learning material for students in grade XII SMK. The writer used qualitative approach, descriptive method, and literary survey as the technique to achieve the purposes of this study. According to the results of this study, structure analysis and ethnopedagogical that found was: theme of Wawacan Panji Wulung was humanity that upheld humanity prestige and advice from parents to their children. The main character of wawacan Panji Wulung was Raden Panji Lembu Wulung, and supported by some protagonist characters such as Andayaningrat, Tunjungsari, Patih Sokadana, Dewakeswari Daeng Bramani Janggala and Janggali. Plot of story that used in Wawacan Panji Wulung was combination progressive and flash back. Then setting of places that explained in this story were Sokadana kingdom, Cempa kingdom, and Gilingwesi kingdom. This story used unlimited third-person point of view because the authoer play some characters such us Panji Wulung and Andayaningrat. Style of language used in this story was basajan or simple, and used many Sundanese proverbs. There were 13 characters education in this wawacan. They were nationality spirit, honesty, appreciate achievement, religious, tolerance, disipline, hardwork, democracy, curiosity, stand alone, social care, comunication /friendly, and responsibility. After having analyzed Wawacan Panji Wulung, it could be used as one of alternative learning materials for students in grade xii SMK and also could be a model and reflection in our daily life.
Key word : Wawacan Panji Wulung, Structure, and Ethnopedagogical.
1. Tesis ini dibimbing oleh Dr.Ruhaliah, M.Hum.
111 BAB V
PANUTUP
5.1 Kacindekan
Dumasar pedaran panalungtikan dina bab opat, di handap mangrupa
kacindekan hasil panalungtikan anu ngawengku ulikan struktur jeung
étnopédagogik.
a. Buku anu dianalisis nya éta buku Wawacan Panji Wulung karya R.H.
Muhammad Musa wedalan Cupumanik citakan ka tilu taun 2009.
b. Pupuh anu dipaké nya éta asmarandana, dangdanggula, durma, kinanti,
magatru, maskumambang, mijil, pangkur, pucung, jeung sinom. Pupuh
pangkur jeung magatru anu réa kasalahanna. Padalisan kadua guru
wilanganna béda. Dina pangkur, guru wilanganna anu kuduna 12 jadi 11,
dina magatru guru wilanganna anu kuduna 8 jadi 7.
c. Wawacan Panji Wulung kabagi kana 28 bagian, téma anu kapanggih dina
Wawacan Panji Wulung nya éta téma kemanusaan.
d. Palaku utamana nya éta Radén Panji Lembu Wulung sarta palaku anu
marenganna lolobana protagonis, di antarana Andayaningrat, Prabu
Déwakéswari, Prabu Sepuh, Janggala Janggali, Daéng Bramani jeung Ki
Juru Tani, antagonis dina carita nya éta Andakasura, jeung pawarang Raja.
e. Galur tina carita di luhur nya éta tiheula pandeuri atawa campuran sabab di
awal dicaritakeun ngeunaan Tunjungsari anu kakandungan sarta dipitnah
ku praméswari, terus dicaritakeun ngeunaan lahirna Radén Panji. Tuluy
nyaritakeun lalampahan Radén Panji. Nalika lalampahan panggih jeung
rampog. Rampog cacarita ngeunaan dukun anu lepus anu mitnah
Tunjungsari. Sanggeus kitu balik deui kana carita lalampahan Radén Panji.
f. Judul buku anu di analisis nya éta wawacan panji wulung. Dumasar hasil
analisis, judul panalungtikan ieu téh luyu jeung eusi anu dianalisis nya éta
112
Noviana Purwanti, 2015
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG PIKEUN ALTERNATIF BAHAN PANGAJARAN DI KELAS XII SMK Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
g. Puseur implengan anu kapendak dina carita Wawacan Panji Wulung jalma
katilu teu kawatesanan.
h. Simbol anu kapanggih dina Wawacan Panji Wulung nya éta: duit, lontar,
tandu joli, lawé ronték, inten, makuta, mariem, bedil, jeung babancongan.
i. Atikan karakter anu kapanggih dina Wawacan Panji Wulung aya 13
karakter, nya éta semangat kebangsaan, jujur, menghargai préstasi, religi,
toleransi, disiplin, kerja keras, demokrasi, rasa ingin tahu, mandiri, peduli
sosial, komunikasi/bersahabat, jeung tanggung jawab.
j. Wawacan Panji Wulung bisa dijadikeun alternatif bahan pangajaran di
Kelas XII SMK lantaran dina eusi wawacan ieu loba ajén-ajén atikan.
Picontoeun jeung pieunteungeunna ogé loba kapanggih dina wawacan boh
keur masarakat boh keur para rumaja. Ieu hasil analisis bisa jadi
picontoeun sarta pieunteungeun urang boh dina atikan formal.
5.2 Saran/ Rékomendasi
Dumasar anu geus dipedar di luhur aya sababaraha saran pikeun
ngeuyeuban jeung ngamekarkeun panalungtikan ngeunaan sastra Sunda.
a. Mudah-mudahan ieu hasil panalungtikan bisa leuwih dimekarkeun deui
ngagunakeun tilikan séjén.
b. Référénsi pikeun di baca ku sadaya pihak.
113
Noviana Purwanti, 2015
DAFTAR PUSTAKA
Alwasilah, Chaedar Spk. (2009). Étnopedagogi. Bandung: PT Kiblat Buku Utama.
Aminudin. (2010). Pengantar apresiasi karya sastra. Bandung: Sinar Baru Algensindo.
Arikunto, Suharsimi. (2010). Prosedur penelitian satu pendekatan praktis. Jakarta: PT. Rineka Cipta.
Danadibrata, R.A. (2006). Kamus basa Sunda. Bandung: CV. Kiblat.
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. (2014). Pamekar diajar basa Sunda pikeun murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII kurikulum 2013. Dinas Propinsi Jawa Barat.
Faturohman, Taufik. (1983). Ulikan sastra (pangajaran sastra Sunda pikeun murid SMTP). Bandung. Djatnika.
Iskandarwassid. (2003). “Kamus istilah sastra”. Bandung: Geger Sunten.
Koswara, Dedi. (2010). Sastra Sunda buhun. Bandung: CV. Wahan Grafika.
Koswara, Dedi. (2011). Racikan sastra. pangdeudeul bahan pangajaran sastra Sunda (Diktat). Bandung. JPBD FPBS UPI.
LBSS. (1995). Kamus umum basa Sunda. Bandung: Tarate.
Maryati. (2013). Carita buhun Bujang Pangalasan (ulikan struktural semiotik jeung étnopédagogik (Tésis). Sekolah Pascasarjana, Universitas Penididkan Indonesia, Bandung.
Nurgiyantoro, Burhan. (2010). Teori pengkajian fiksi. Yogyakarta: UGM.
Pradopo, Rachmat Djoko. (1995). Beberapa teori sastra, metode kritik, dan penerapannya. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
______. (2003). Metodologi penelitian sastra. Yogyakarta: PT. Hanindita Graha Widya.v
Ratna, S.U, Nyoman Kutha. (2004). Teori, metode, dan tehnik penelitian sastra. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Ruhaliah. (1999). Wawacan Barjah: Sebuah kajian filologi. (Tesis). Sekolah Pascasarjana, Universitas Padjadjaran: Bandung.
114
Noviana Purwanti, 2015
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG PIKEUN ALTERNATIF BAHAN PANGAJARAN DI KELAS XII SMK Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Ruhaliah. (2010). ”Wawacan sebuah genre sastra Sunda” (Diktat). Bandung :JPBD.
_______. (2015). Pendidikan karakter dalam budaya Sunda dan Jepang sebuah kajian perbandingan. Bandung: UPI bekerja sama dengan Nanzan University.
Rusyana.Yus. (1982). Metode penelitian sastra. Bandung: Gunung Larang.
___________. (1984). Panyungsi sastra. Bandung: Gunung larang.
Tamsyah, Budi R, Spk. (1996). Pangajaran sastra Sunda pikeun siswa SD, SLTP, SMU, jeung Umum. Bandung: Pustaka Setia.
Semi, Atar. (1989). Kritik sastra. Bandung: Angkasa
Stanton, R. (2007). Teori kajian fiksi Robert Stanton. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Sudaryat, Yayat. (2015). Wawasan kasundaan. Bandung: JPBD.UPI.
Sudjiman. (1991). Memahami cerita rekaan. Jakarta :Pustaka Jaya.
Teeuw,A. (1988). Sastra dan ilmu sastra. Bandung: Pustaka Jaya.
Universitas Pendidikan Indonesia. (2014). Pedoman karya ilmiah. Bandung: Universitas Pendidikan Indonesia.
115
Noviana Purwanti, 2015
RIWAYAT HIRUP
Anak kahiji tur panungtung, basa kerénna mah anak
tunggal téa, hiji-hijina ti Bapa Dana sareng Ibu Atin
Srihartini. Ari ngaran mah ti baheula tacan robah-robah, Noviana Purwanti anu
hartina anak mimiti, awéwé, anu lahir dina bulan November, nénéhna Novi baé.
Lahir di Ciamis, dinten Minggu ping 4 Novémber 1990. Alamat maneuh ti Jl.
Siliwangi Rt 12 Rw 03 Dusun Rinduwangi, Desa Mekarwangi, Kecamatan
Sukamantri Kabupatén Ciamis 46265. Mimiti nyuprih élmu pangaweruh di SD
Negeri 1 Mekarwangi, SMP Negeri 1 Sukamantri, diteruskeun ka SMA Negeri 2
Ciamis. Ti taun 2008 nepi ka taun 2012 kuliah di Jurusan Pendidikan Bahasa
Daerah, FPBS UPI, Bandung. 2013 alhamdulillah neruskeun deui di Prodi
Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda UPI tur ngaliwatan béasiswa DIKTI
BPPDN 2013. Di SMP panulis kungsi miluan Pramuka. Di SMA mah panulis
milu sababaraha kagiatan, di antarana: PRAMUKA, OSIS, PASKIBRA, IRMA
jeung , unit protokol Kabupaten Ciamis. Di kampus, panulis pernah ilubiung dina
LISENDA (Lingkung Seni Sunda), jeung ilubiung dina kapangrusan HIMA
PENSATRADA. Panulis di UPI ilubiung di UKM PSTD jeung MENWA. Dina
periode 2011-2012 panulis kaamanahan jadi Ketua PSTD, jeung kepala staf
administrasi. Panulis pernah milu kajuaraan Ajang Ketangkasan Perorangan Bagi
Anggota Resimen Mahasiswa Se-Indonesia (JALAKA PARAGRI) tingkat
Nasional, juara ka II katégori Béla Diri Militér nu di ayakeun di Universitas
Jember, Jawa Timur. Jeung pernah milu seminar Internasional di Jakarta
Convention Center (JCC) anu diayakeun ku Universitas Pertahanan wawakil ti
116
Noviana Purwanti, 2015
ANALISIS WAWACAN PANJI WULUNG PIKEUN ALTERNATIF BAHAN PANGAJARAN DI KELAS XII SMK Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
kagiatan Yudha Manunggal Chakti dina Taun 2012 dina acara ku UPI silaturahmi
IKIP sa-Indonésia. Nalika kuliah di S2 panulis sabari ngajar di SMK YAPARI
Aktripa Bandung, kalayan kapapancénan tugas pikeun ngawalikelasan dina taun