การบริหารงานในปัจจุบันมีความสลับซับซ้อน เพราะมีภารกิจหลาย ๆ อย่างที่จะต้อง ปฏิบัติไปพร้อม ๆ กัน ดังนั น ผู้บริหารจ้าเป็นต้องแสดงความเป็นผู้น้าในบทบาทต่าง ๆ ได้อย่าง สอดคล้องและเหมาะสมกับสถานการณ์ในช่วงเวลาเดียวกัน ดังที่ Stephen J. Knezevich (มหาวิทยาลัยสุโขทัย ธรรมาธิราช, 2540, หน้า 62) ได้เสนอบทบาทในการบริหารงานไว้ดังนี
1. บทบาทเป็นผู้ก้าหนดทิศทางการปฏิบัติงาน (Direction Setter) ผู้บริหารจะต้องช่วย ให้หน่วยงานบรรลุเป้าหมายได้ ดังนั นจึงจ้าเป็นต้องมีความสามารถในการชี แจงท้าความเข้าใจเขียน วัตถุประสงค์ของหน่วยงาน จะต้องมีความรู้และทักษะในระบบการจัดสรรงบประมาณแบบ โครงการ (PPBS) และการบริหารงานโดยยึดวัตถุประสงค์และผลงาน (MBO/R)
2. บทบาทเป็นผู้กระตุ้นความเป็นผู้น้า (Leader - Catalyst) ผู้บริหารจ้าเป็นจะต้องมี
ความสามารถในการจูงใจ กระตุ้น และมีอิทธิพลต่อพฤติกรรมของมนุษย์ในองค์การมีทักษะใน กระบวนการกลุ่ม
3. บทบาทเป็นนักวางแผน (Planner) ผู้บริหารจะต้องมีความสามารถในการคาดคะเน เหตุการณ์ในอนาคต เตรียมบุคลากรให้พร้อมในการรับมือกับสิ่งใหม่ ๆ ที่จะเกิดขึ น จะต้องมีความรู้
ความเข้าใจในการวางแผน
4. บทบาทเป็นผู้ตัดสินใจ (Decision Maker) ผู้บริหารจะต้องมีความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับ ทฤษฎีต่าง ๆ ของการตัดสินใจ และมีความสามารถในการตัดสินใจ
5. บทบาทเป็นผู้จัดองค์การ (Organizer) ผู้บริหารจ้าเป็นต้องออกแบบขยายงานและก้าหนด โครงสร้างขององค์การขึ นใหม่ ดังนั นจึงจ้าเป็นจะต้องเข้าใจพลวัตขององค์การและพฤติกรรมของ องค์การด้วย
6. บทบาทเป็นผู้เปลี่ยนแปลง (Change Manager) ผู้บริหารจะต้องเป็นผู้น้าการเปลี่ยนแปลง มาสู่สถาบัน เพื่อเพิ่มพูนคุณภาพของสถาบัน รู้ว่าจะเปลี่ยนอะไร เปลี่ยนอย่างไรและควรจะเปลี่ยน ในสถานการณ์ใด
7. บทบาทเป็นผู้ประสานงาน (Coordinator) ผู้บริหารจะต้องมีความเข้าใจถึงรูปแบบ การปฏิสัมพันธ์ของมนุษย์ เข้าใจเครือข่ายของการสื่อสาร รู้จักวิธีนิเทศงานที่พึงปรารถนา เข้าใจ ระบบการรายงานที่ดี จึงจะสามารถประสานกิจกรรมต่าง ๆ ได้อย่างมีประสิทธิภาพ
8. บทบาทเป็นผู้สื่อสาร (Communicator) ผู้บริหารจะต้องมีความสามารถในการสื่อสาร ทั งทักษะการพูดและการเขียน รู้จักใช้สื่อต่าง ๆ เพื่อการสื่อสาร และควรมีความสามารถในการ ประชาสัมพันธ์
9. บทบาทเป็นผู้แก้ไขความขัดแย้ง (Conflict Manager) เนื่องด้วยความขัดแย้งเป็นสิ่ง ที่ไม่สามารถจะหลีกเลี่ยงได้ ผู้บริหารจะต้องเข้าใจสาเหตุของความขัดแย้ง และจะต้องมีความสามารถ ในการต่อรอง ไกล่เกลี่ย จัดการกับความขัดแย้ง และแก้ปัญหาความขัดแย้ง
10. บทบาทเป็นผู้แก้ปัญหา (Problems Manager) เนื่องจากปัญหาทั งหลายนั นไม่จ้าเป็น จะต้องลงเอยด้วยความขัดแย้ง ปัญหาจึงมีความหมายกว้างกว่าความขัดแย้ง ผู้น้าจะต้องมีความสามารถ ในการวินิจฉัยปัญหา แก้ปัญหา
11. บทบาทเป็นผู้จัดระบบ (Systems Manager) ผู้บริหารจ้าเป็นที่จะต้องมีความสามารถ ในการวิเคราะห์ระบบและกระบวนการที่เกี่ยวข้อง จะต้องเข้าใจในการน้าทฤษฎีทางการบริหารไป ใช้ประโยชน์
12. บทบาทเป็นสอนงาน (Instructional Manager) ผู้บริหารจะต้องมีความเข้าใจในระบบ การเรียนรู้ การเจริญและพัฒนาของมนุษย์ รวมถึงต้องเข้าใจเกี่ยวกับเทคโนโลยีเพื่อน้ามาช่วยในการ พัฒนาศักยภาพของบุคคล
13. บทบาทเป็นผู้บริหารบุคคล (Personnel Manager) ผู้บริหารจะต้องมีความสามารถ ในเทคนิคของการเป็นผู้น้า การเจรจาต่อรอง การประเมินผลงาน และการปฏิบัติงานของบุคคล
14. บทบาทเป็นผู้บริหารทรัพยากร (Resource Manager) ผู้บริหารจะต้องมีความสามารถ ในการเงินและงบประมาณ สามารถในการบริหารวัสดุ ครุภัณฑ์ การก่อสร้าง การบ้ารุงรักษา ตลอดจน หาการสนับสนุนจากภายนอก
15. บทบาทเป็นผู้ประเมินผล (Appraiser) ผู้บริหารจะต้องมีความสามารถในการประเมิน ความต้องการ การประเมินระบบ วิธีการทางสถิติ และกระบวนการทางวิทยาศาสตร์
16. บทบาทเป็นนักประชาสัมพันธ์ (Public Relator) ผู้บริหารจะต้องมีทักษะในการสื่อ ความหมาย รู้จักวิธีสร้างภาพพจน์ที่ดี รู้จักพลวัตของกลุ่ม รู้จักและเข้าใจการเผยแพร่ข่าวสารด้วยสื่อ และวิธีการต่าง ๆ
17. บทบาทเป็นประธานในพิธีการ (Ceremonial Head) ถือเป็นบทบาทที่จ้าเป็นยิ่งอย่าง หนึ่งของผู้บริหาร ซึ่งจ้าเป็นจะต้องใช้ความสามารถในบทบาทต่าง ๆ ที่กล่าวมาเพื่อแสดงบทบาทนี
นอกจากนี Thomas J. Sergiovanni (1982, p. 332) ได้เสนอยุทธวิธีและยุทธศาสตร์ส้าหรับ ผู้น้าที่มีคุณภาพเป็นหลัก 10 ประการที่เรียกว่า The 10 – P Model of Quality Leadership โดยกล่าว ผู้น้าที่มีคุณภาพจะต้องมีลักษณะดังนี คือ
1. ความจ้าเป็นพื นฐาน (Prerequisites) คือ ทักษะที่จ้าเป็นของผู้น้าที่จะพัฒนาและคง ความสามารถของการเป็นผู้น้า ซึ่งทักษะเหล่านี มีกล่าวไว้ในทฤษฎีผู้น้ามากมาย เช่น ทักษะในการ แก้ข้อขัดแย้ง รูปแบบการตัดสินใจ การบริหารงานเป็นทีมและกระบวนการกลุ่ม ฯลฯ
2. การมองการณ์ไกล (Perspective) เป็นความสามารถของผู้น้าที่จะสามารถมองเห็น ความแตกต่างระหว่างยุทธวิธีและยุทธศาสตร์และเข้าใจที่จะน้ามาสัมพันธ์กันได้อย่างดี
3. มีหลักการ (Principle) ผู้บริหารจ้าเป็นที่จะต้องมีแนวคิด หรือหลักการในการปฏิบัติงาน เพื่อก่อให้เกิดความชัดเจนและสามารถอธิบายความเป็นเหตุเป็นผลในการท้างานได้
4. หลักในการท้างาน (Platform) เป็นการน้าเอาหลักการในข้อข้างต้นไปใช้ในการปฏิบัติงาน และวางเกณฑ์หรือมาตรฐานในการท้างาน หลังจากที่ท้าการตัดสินใจแล้ว
5. หลักการปกครอง (Politics) คือ ความสามารถในการใช้อิทธิพลต่อบุคคลเพื่อช่วยให้
งานบรรลุเป้าหมาย
6. ความมุ่งประสงค์ (Purposing) ผู้น้าที่ดีเวลาปฏิบัติงานนั น ควรตั งจุดมุ่งหมายในการ ท้างาน เพราะความมุ่งหมายจะช่วยแสดงให้เห็นถึงทิศทางในการท้างาน และรวมถึงวิธีการ ที่เหมาะสม 7. การวางแผน (Planning) เป็นการเชื่อมโยงความมุ่งหมายและโครงการปฏิบัติงาน ระยะยาวให้ปรากฏเป็นรูปธรรม ดังนั น การวางแผนเป็นสิ่งจ้าเป็นที่ช่วยให้โครงสร้างในภาพรวม ของงานออกมาในรูปของการน้าไปปฏิบัติที่ชัดเจน
8. ความยืนหยัด (Persisting) ผู้น้าที่ดีควรจะมีความยืนหยัดต่อหลักการที่ส้าคัญที่ได้
ก้าหนดไว้เป็นเป้าประสงค์และผลผลิต ผู้น้าจะต้องเข้าใจถึงคุณค่าที่พึงจะได้รับด้วย
9. การบริหารคน (People) เป็นที่ยอมรับโดยทั่วไปว่า ถ้าการท้างานประกอบด้วยความ ปรารถนาดีจากบุคคลอื่นในหน่วยงานแล้ว จะช่วยจูงใจให้การท้างานสามารถประสบผลส้าเร็จได้ใน ระดับสูง
10. ความรักองค์การ (Patriotism) ผู้น้าจะต้องค้านึงถึงเสมอว่า มีวิธีการใดบ้างที่สามารถ ช่วยให้สมาชิกขององค์การเกิดความรู้สึกผูกพัน และแสดงออกถึงความรักองค์การได้อย่างซื่อสัตย์
4. แนวคิดเกี่ยวกับภาวะผู้น าเชิงปฏิรูป
ในการศึกษาวิจัยครั งนี ผู้วิจัยได้ใช้แนวคิดภาวะผู้น้าเชิงปฏิรูป (Transformational Leadership) หรืออาจมีนักวิชาการไทยบางท่านเรียกว่า “ภาวะผู้น้าการเปลี่ยนแปลง” มาเป็น แนวทางหลักในการศึกษาวิจัย เนื่องจากเป็นแนวคิดที่มุ่งเน้นไปที่การใช้ความสามารถในการเปลี่ยน ความเชื่อและทัศนคติของผู้ตาม เพื่อให้ท้างานได้บรรลุเหนือกว่าเป้าหมายที่ต้องการ โดยผู้น้าจะ ถ่ายทอดความคิด ประสบการณ์ และกระตุ้นทางด้านความคิดต่าง ๆ ให้แก่ผู้ตามอย่างต่อเนื่องและ เป็นระบบ ซึ่งผู้วิจัยได้เลือกใช้แนวคิดภาวะผู้น้าเชิงปฏิรูปของ Bernard M. Bass & Ronald E. Riggio (2006, p. 21-25) ที่ได้เสนอองค์ประกอบของภาวะผู้น้าเชิงปฏิรูป 4 องค์ประกอบ โดยใช้ชื่อย่อว่า
“4 I’s” (Four I’s) มาใช้เป็นชุดของตัวแปรที่ใช้ในการศึกษาวิจัย ซึ่งมีรายละเอียดดังต่อไปนี
1. การสร้างบารมี (Idealized Influence or Charisma Leadership) ลักษณะคือ การที่ผู้น้า ประพฤติตัวเป็นแบบอย่างหรือเป็นโมเดลส้าหรับผู้ตาม ผู้น้าจะเป็นที่ยกย่อง เคารพ นับถือ ศรัทธา ไว้วางใจและท้าให้ผู้ตามเกิดความภาคภูมิใจ เมื่อได้ร่วมงานกันผู้ตามจะพยายามประพฤติปฏิบัติ
เหมือนกับผู้น้าและต้องการเลียนแบบผู้น้าของเขา สิ่งที่ผู้น้าต้องปฏิบัติเพื่อบรรลุถึงคุณลักษณะนี คือ ผู้น้าจะต้องมีวิสัยทัศน์และสามารถถ่ายทอดไปยังผู้ตาม ผู้น้าจะมีความสม่้าเสมอมากกว่าการเอาแต่
อารมณ์สามารถควบคุมอารมณ์ได้ในสถานการณ์วิกฤตผู้น้าเป็นผู้ที่ไว้ใจได้ว่าจะท้าในสิ่งที่ถูกต้อง ผู้น้าจะเป็นผู้ที่มีศีลธรรมและมีจริยธรรมสูง ผู้น้าจะหลีกเลี่ยงที่จะใช้อ้านาจเพื่อผลประโยชน์ส่วนตน แต่จะประพฤติตนเพื่อให้เกิดประโยชน์แก่ผู้อื่นและเพื่อประโยชน์ของกลุ่ม ผู้น้าจะแสดงให้เห็นถึง ความเฉลียวฉลาด ความมีสมรรถภาพ ความตั งใจ การเชื่อมั่นในตนเอง ความแน่วแน่ในอุดมการณ์
ความเชื่อและค่านิยมของเขาผู้น้าจะเสริมความภาคภูมิใจ ความจงรักภักดี และความมั่นใจของผู้ตาม และท้าให้ผู้ตามมีความเป็นพวกเดียวกันกับผู้น้า โดยอาศัยวิสัยทัศน์และการมีจุดประสงค์ร่วมกัน ผู้น้าแสดงความมั่นใจช่วยสร้างความรู้สึกเป็นหนึ่งเดียวกันเพื่อการบรรลุเป้าหมายที่ต้องการ ผู้ตามจะ เลียนแบบผู้น้าและพฤติกรรมของผู้น้าจากการสร้างความมั่นใจในตัวเอง ประสิทธิภาพและเคารพใน ตนเอง ผู้น้าการเปลี่ยนแปลงจึงรักษาอิทธิพลของตนในการบรรลุเป้าหมายและปฏิบัติภาระหน้าที่
ขององค์การ
2. การสร้างแรงบันดาลใจ (Inspiration Motivation) ลักษณะคือ การที่ผู้น้าจะประพฤติ
ในการจูงใจให้เกิดแรงบันดาลใจกับผู้ตาม โดยการสร้างแรงบันดาลใจภายใน การให้ความหมายและ ความท้าทายในงานของผู้ตาม ผู้น้าจะกระตุ้นจิตวิญญาณของทีมให้มีชีวิตชีวา มีการแสดงออกซึ่ง ความกระตือรือร้นโดยการสร้างเจตคติที่ดีและการคิดในแง่บวก ผู้น้าจะแสดงการอุทิศตัวหรือความ ผูกพันต่อเป้าหมายและวิสัยทัศน์ร่วมกัน ผู้น้าจะแสดงความเชื่อมั่นและแสดงให้เห็นความตั งใจ อย่างแน่วแน่ว่าจะสามารถบรรลุเป้าหมายได้ ผู้น้าจะช่วยให้ผู้ตามมองข้ามผลประโยชน์ของตนเพื่อ วิสัยทัศน์และภารกิจขององค์การ ผู้น้าจะช่วยให้ผู้ตามพัฒนาความผูกพันของตนต่อเป้าหมายระยะ ยาว และบ่อยครั งพบว่า การสร้างแรงบันดาลใจนี เกิดขึ นผ่านการค้านึงถึงเป็นปัจเจกบุคคลและ