PInam Minli f^uci VS t/Otdc khdng gian.
| | m [ VETO CHU'C KHONG GIAN SINH HOAT 1 ^ VACAC MOI QUAN HE GIA DINH, X A H O I TRUYEN
@ THONG TRONG NGOI NHANGU'CJI DAO A O D A I
6^ ..rfjiZi T I N H H A GIANG
H
gff^ Dao Ao Dai (cdn gpi la Dao Chim, Dao Lin Tin, Dao Len Tiln, Dao Binh Diu...) li mpt trong nhffng phan nhdm cOa ngffdi Dao dVilt Nam'. Nhdm tdc ngffdi niy sinh song chd ylu d cic tinh vung cao phfa Bac, nhff Ha Giang,TuylnQuang, Lao Cai, Lai Chau..., nhffng tip trung ddng nhit d tinh Hi Giang. Vin de nha d cOa hp mac du da 6upc d l cap trong eudn Vdn hda truyin thong ngUdi Dao d Hd Giang (Pham Quang Hoan - HOng Dinh Quy (chO biln), 1999), Cdc ddn tpc d Hd Giang (Ll Duy Dai - Trieu Dffe Thanh (chu biln), 2003), nhffng, cd 11 do gicri han khudn kho cda ei 2 eudn sich, nin vin de mdi ehi de cip din d mffe dd khii quit bffdc diu. Vi vay, viec tilp tye nghiin cffu sau hdn nhffng khia eanh van hda - xi hdi liln quan din nha d cOa nhdm Dao Ao Dii Ii vile lam cin thilt.Tuy nhiln, ed mdt dilm ein lffu y d diy li, khic vdi cie nginh xiy dffng, kiln true nghien cffu kien tmc din gian cua dc tpe thiln v l gde dp vit chit vi ky, my thuit thi ddi vdi nganh dan tdc hpe/nhin hpe vi cie nginh khoa hpc xa hdi khic khi nghiin cffu nhi d din gian, bin eanh vile d l cap din nhuTig 'eii tao nin ngdi nhi" thi ehung tdi chii y nhilu hdn din nhffng 'eii thudc v l ngdi nhi". Dd chfnh li Idi sdng, nhffng cich thffc td chffc khdng gian sinh hoat nhCfng moi quan hlxa hdi va nhffng phong tyc tip quan dffpc chO thi van hda thffc hanh trong qui trinh dffng nha vi ci trong qua trinh sinh sdng trong ngdi nha dd. Cich tilp can nay dffdc the hiln rd trong cae cdng trinh nghiin cffu nhin hpc v l vin hda d, trong dd tiiu bilu la 2 tap sich: Nhd d co truyin cac ddn tpc Viet Nam
* Bio ting Dan tpc hpc Viet Nam
PH6MMINHPHl5(?
(Nguyen Khlc Tung, 1994 vi 1996).
Bing ldi tilp can dan tdc hpe trong nghiin cffu vl nha d nhff di ndi d tren, chung tdi chi xin de cap den van de td chffc khdng gian sinh hoat vi cic moi quan he gia dinh truyin thdng trong ngdi nha cua ngffdi Dao Ao Dai tinh Ha Giang.
I- To chffc khdng gian sinh hoat trong ngoi nhi
Hiln nay, ngffdi Dao Ao Dii dtlnh Hi Giang tdn tai 2 loai hinh nha, d d c huyen vimg eao phfa Ble li nhi dat trinh tffdng mii ldp cd gianh (gin day lap ngdi mdc, ngdi mang, tam ldp phibrd xi-ming), d cic huyen vung thip vi vung cao phia Tay la nhi sin mai Ipp c6 gianh, ta cp (gin diy Ipp ngdi moc hole tim lop phibrd xi-mang). Chfnh vl sinh sdng trong cae toai hinh nha khae nhau nin vile td chffc khdng gian sinh hoat trong ngdi nha cOa ngffdi Dao Ao Dii giffa cic vung ed sff khie nhau, the hiln tinh da dang van hda trong nhdm tpc ngffdi nay.
II- Mat bdng sinh hoat nhd sdn Nhi san truyin thong eiJa ngffdi Dao Ao Dai thffdng cd 3 gian 2 chai hole 5 gian 2 ehii. Cdng ning trong moi ngdi nha sin, neu nhin theo chilu thing dufng, dffpc chia thanh 3 phin: phin dffdi glm sin la ndi nudi, nhdt gia sue gia elm vi dl eae loai eong eu lao dpng, phin trin mat sin li khdng gian cff tru va mat bing sinh hoat chO ylu cua con ngffdi. Trin cOng la gie lOng trin qui giang, li ndi elt trff, bao quin dai han d c toai giong ngu cdc Iffdng thffc thffc pham v.v.
Ve cich thffc td chffc mat bang sinh hoat cOa con ngffdi, d giffa sin nhi, cd mpt thanh go d^i ehay dpe san nhi gpi l i thanh "pung sing". Thanh niy thffc chat khdng ed gia trj v l mat ky thuit bdi nd khdng lien kit bit cff mpt eau kiln nio thupe
56 2 (39) - 2012 - Di sin vM hoa phi vit tiie
phan sin vdi nhau, nhffng lai chia mat san thanh 2 phin hoan toan khic nhau, mi ngffdi Dao Ao Dai goi la "phin trin" vi "phin dffdi' du 2 phin cimg mdt binh do vdi nhau.
Phan trin rpng han, li ndi cd bin thd (gung hom) d gian giffa, sat do ndi 2 cdt quan hole sit vdi vich hiu cua ngdi nha (trffdc day lam bang mpt phen tre hole van go mdng, nay nhilu gia dinh thay bing chile tO thd hoac mat tu ty). Phia trffdc bin thd hay tO thd bao gid eung dat mdt eai bin nhd (dam miy) 6i bay bien ie vat va thip hffdng mdi khi cung le. Sit vach hiu tff hai bin bin thd tda ra tdi 2 gde nha la nc^ ngu, nai de hdm chffa y phye trang sffc vi tiln bac... cOa dc thinh viln trong gia dinh (dffpc hoac khdng dffpc ngin cich vdi nhau bdi nhffng tim phin lilp). Phin dffdi hep han, la phin mat bang cd bIp, chan bat cdi gia gao, sang siyvadddae.
Trong ngdi nhi cOa ngffdi Dao Ao Oii, khdng thiy ed nhffng qui djnh rd ring ve trit tff eho ngd cOa d c thanh viln trong gia dinh nhff trong nha ngffdi Thai dTay Bac, nhung budng con trai, con diu hay ehau trai, chiu dau mdi effdi thffdng dffpc bd trf d ngoii cdng, tffc phan khdng gian d gde ngdi nhi, cing tiln vao gin phfa bin thd la chd ngO cua cie eon gai chffa tly chdng, con trai chffa lay vp, va sit vdi ban thd l i eho ngO cOa cap dng bi vi bo me.
Ngffdi Dao Ao Dii d xi Nam Sdn, Hoang Su Phi cho bilt ngdi nhi - khdng gian che chd cho con ngffdi chfnh li Idioang byng cda mdt con rdng. Hinh inh eon rdng dffpc ho ve trin 'chanh giang", tffc thanh gd d?t hinh chff nhit bin dffdi eiy ddn nde (nhff thffpng Iffdng trong ngdi nhi cOa ngffdi Viet). Vi, hp quan niem "chanh giing" li dffdng, bilu tffpng cho ngffdi eha trong gia dinh, edn 'pffng sing' ti im, bieu tffpng cho ngudi me trong gia dmh. Con rdng tren "chanh giang" dau hUdng v l phia bin trii, dudi hudng sang ben phii cda ngdi nhi. Chinh vi viy, nlu gia dinh cd nhieu thi he, ehi the he cao nhit mdi duac ngO d gian ben trii lien k l vdi ban thd. Ngoii ra, eung d phan trin, nhUng thude phin chii vay cOa mdi ngdi nha, ngudi ta thudng tim mpt thung go to dung thdc dUpc lam tff sit dit vffpt lln khdi mat sin khoing 40cm.
Trong cae bffa an hang ngay, ngffdi Dao Ao Dii thudng dpn mim dat d phfa ngoii cOa phin trin thudc gian giffa. Cho den nay, hp van giff tap quan, khi in com thi dng chu nha ngdi d vj tri chinh giffa, quay tffng tai bin thd, dc thinh viln khae trong gia
dmh ngdi xung quanh; eon diu thffdng ngdi ngoai ^ ^ cung 6i xdi cam eho d c thanh vien trong gia dmh. %i^
Trffdng hpp con diu khdng ngdi d vi tri dd thi ehi ^''' , ngdi b eie vj tri khdng dffpc ke sat vdi vj tri ngdi eua ^ "
bd hay anh ehdng, de td Idng kfnh trpng. ["Zr"
Phan dffdi cOa gian giffa tinh tff thanh "pOng I sang" trd ra. Sit mep thanh "pung sang", thudc ve 2 gian bin liln kl vdi gian giffa ed 2 bIp kilng mi ngffdi ta quan niem l i 2 qua than cOa eon rdng, dffdc tuan philn sff dyng de nlu In hing ngiy hole sff dyng cimg mpt tue khi gia dmh cd cdng vile Idn, l i ndi cic thinh viln gia dinh quiy quan sum hpp vao budi tdi, sau mpt ngay lam vile ddng thdi, cung ti nai tiep khaeh; ngoai cimg cd "clu" de dyng ey nau in, chan bat vi d l dc cdng cy lao ddng nhd, dd ehe biln cam gao... 6 chii bin phii nha cd the cd mdt hoac 2 bep 16 de nlu eim tpn hang ngay, nlu rffdu hay nau thffc an mdi khi gia dmh ed dc eong vile dai sff nhff effdi xin, ma ehay, d p s i c vi ed ldi ra chuong tdn (ben dffdi, sat canh glm sin).
Phin dffdi glm san ngdi nhi, neu khdng cd nhilu di ting Id thiln, ed thi san nin bang phang, tan dung dien tieh rdng, sff dung vao nhilu viec nhff: d y bift, tam chudng trau, chudng gi, vjt v.v.
Ngoii ra, phia trin san nha, bin dffdi gie Iffng edn cdgiin bip la ndi dttrff cic toai thffc pham hit sffc hllu qui vl ed the gilm thieu rat nhieu tinh trang am mde do dUpc hong khdi.
Dffdi diy, chung tdi gidi thilu mat bing sinh hoat cua mdt gia dmh ngffdi Dao Ao Dii d thdn Tham Ve, xa Cao Bd, huyen Vj XuyIn, dd li mat bing sinh hoat nhi dng Dang Van Chlu (41 tudi).
Diy la gia dmh 'tff dai ddng dffdng" vdi 9 nhan khau thupe 4 t h i he eung chung sdng vdi nhau.
1.2- Mat bdng sinh hoat nhd ddt Nha dat trinh tffdng cOa ngUdi Dao Ao Dii thudng la nha 3 gian, 2 mil, bit ddc, khdng ed chai phy nhu nhi sin. Tuy la nhi d i t tudng trinh, nhung tffdng nha it cd tie dyng chju Iffc mi trong dc ngdi nhi diu ed bd khung cdt va ed d san gie Nlu nhff cho sinh hoat vi nghi ngoi cda nhdm Dao Ao Oii b nha sin chi d tren sin thi ddi vdi nhdm Oao Ao Oii d nhi dat trinh tffdng, ngffdi ta khdng chi ddffdi dat mi cdn d d trin sin neu gia dmh do ddng ngffdi.
Phin mat bang sinh hoat tren nin dat v l cd ban cd sff bo tri gidng nhau giffa cic dia phffdng:
gian giffa l i gian cd ban thd, trffdc ban thd cd mpt
Pham Minh Fhuc: Vi t/dnic khong gian.
chile b i n dung bay bten le v i t mdi khi cung ma, nhffeiehbd tri t r i n nha san.Tuy nhiln, n l u nhff cd nai ngffdi ta de ban t h d sat vach tudng hau thi cd ndi de ban thd sat do ndi tff 2 cpt quan sang vdi nhau, danh p h i n khdng gian phia sau 66 l i m mdt phdng nhd eho ddi vp ciidng mcrt effcn d. Day la mpt diem rat khae so vdi each bd tri cho d cho ddi vp chong men effdi d n h i san.
2- Cac mdi quan he xa hoi the hien qua khong gian sinh hoat
2. /- Quan he giQa cdc thanh vien trong gia dinh Tff xua tdi nay, k i l u gia dmh cda ngffdi Dao Ao Dai la gia dmh phu he. Hien nay, sinh sdng trong d e ngoi nha phd b i l n song song tdn tai 2 kieu gia dinh. Dang thff n h i t dd t i kilu gia dmh hat nhan, bao gdm mdt cap vp ehdng v i con cii chffa k i t hdn eua hp. Dang thff hai la, cac gia dmh hat n h i n md rpng 3 t h i he, bao gom mpt cap vp ehdng cung con cai chffa k i t hdn sdng chung vdi dng, ba va cd the ed d nhffng ngffdi anh em trai, g i i chffa lay vo, lay ehdng. Trong mpt sd ft trucmg hpp, ngdi nha la noi eu tru eua han 3 ddn vi cap vd chdng, ma cap vp chong thff n h i t thupe t h i he d i u t i l n , 2 cap vo ehdng edn lai thupe t h i he thff 2, eung d c ehau cOa cap vd chdng thff nhat va ddi khi ed d nhffng ngffc^
con trai, eon gai chift lay va, lay chong eua hp. Tuy nhiln, day chi l i k i l u gia dinh tam thdi, bdi xu t h i h i l n nay l i mdt khi trong mpt ngdi nha cd t h i m ddn vj vp chdng thff 2 trd di thudc t h i he thff 2, thi ngffdi ta da p h i i tfnh den chuyin dffng them nha mdi v i tieh ddi vp chdng n i y ra d rilng cung con nhd cOa hp thanh mpt tieu gia dinh mbi. Va, thffcmg thi mpt trong hai ngffdi eua cap vp ehdng thupe t h i he thff nhat (ddi vp chong gii) iai tach ra theo d cung gia dtnh mdi nay d l ehim nom eho nhffng dffa ehiu v i trp giup cac edng vile khae eho ddi vd ehdng ra d rilng. Va, ddi khi cung gap loai hinh gia dinh 3 t h i h i gdm bd me, cap vp ehdng con g i i va nhiJhg dffa ehau. Day la trffdng hop bd me da gia m i khdng cd con trai, ngffcri eon re d han ben n h i vd v i dffpc thita ke t o i n bd tai sin cOa gia dmh vd.
Cd mpt d i l m kha die biet d ngffcri Dao Ao Dai so vdi eie d i n tpe khie l i , trong nhilu gia dinh, ngoii nhffng t h i n h v i l n ed quan he huylt thong v i quan he k i t hdn, edn d c t h i n h vien khdng cd 2 moi quan h i niy, dd l i nhCfrig dffa con nudi. Cdthe ndi, tue nhan con nudi hay'mua eon nudi'theo cich ndi cOa ngffdi Dao Ao D i i , kha pho bien khdng chi d nhdm tpe ngffdi n i y ma d ngffdi Dao ndi ehung.
Theo mpt thdng k l nam 2006 cOa Ban Linh dao thdn Tham V I , xa Cao Bd, huyen Vj Xuyen, d thdn n i y cd 105 hp gia dmh thi cd 24 hp gia dmh nhin con nudi (chiem t l te 22,85%). Ngffdi ta mua con nudi b ^ ly do: vp chdng lay nhau da lau ma khdng cd eon, sinh tff 2 eon trd l l n m i van la con mdt b l . Ke tff khi cd cudc van dpng thffc hiln p h i p lenh din sd va k l hoaeh hoa gia dmh thi ngay sau khi sinh con thff nhat mdt so cap vp chdng d i mua con nudi (neu d i sinh con g i i thi mua eon trai, n l u sinh con trai thi mua eon gii). Viy, ed mpt eiu hdi dat ra la, tai sao iai ed gia dmh b i n con? Ly do thff nhat cung la do sinh eon mpt b l , vl viy, ban dd di d l mua eon b l kia, ly do thff hai t i do sinh nhilu con, hoan c i n h kinh t l cOa gia dmh tai khd khan nen ban bdt di, va ly do quan trpng hdn l i , t)in eon di ngffdi ta khdng sp eon minh khd, vi phong tyc eua ngffdi Oao khdng cd stf p h i n bilt ddi xff cOa bd me giiia eon d l vdi eon nudi. Con nudi sau khi mua v l , dffpc gia dmh khin bao va tam d e thu tye vdi ma to t i l n de n h i p hp cua bd nudi v i tff dd trddi, eoi b l me nudi nhff bd me d l cua minh, nhffng ddng thdi van dffpc phep qua lai tham nom bo me d l . Ndi tdm lai, bo me nudi thffcmg y l u v i cd trach nhilm vcfi con nudi nhff eon de, con nudi eung thffcmg ylu va cd nghia vy vdi bd me nudi nhff bd me d l cda minh, con d l du trd t h i n h con nudi ngffdi ta nhffng van 6uac phep giff quan h i tinh e i m . Xin lay mdt vi dy la trudng hdp gia dmh dng Ban Van Thach 6 thdn Tham Ve, x i Cao Bo, huyen Vj Xuyen, de minh hpa eho vile tach hd v i cic mdi quan he giffa d c t h i n h v i l n trong mpt gia dinh nhin con nudi song chung dffdi mdt mai nha cOa ngffdi Dao Ao Dai.
Ong Ban V i n Thach (sinh n i m 1963), n i m 1977, dffdc bo me td chffc d i m effdi vdi ngffdi vp la b i Bin Thj Sodng (sinh nam 1957) deung thdn. Nim 1980, vp ehdng dng Thach sinh dffpc mpt ngffdi con gai la Bin Thj Pd, nam 1982, vp ehdng dng va dffa eon nhd dffpc gia dmh tam nha, eho ra d rilng vi ngffdi em trai eua dng Thach lue dd eung d i lly vp va cd con. Tdi n i m 1988, do khdng sinh them duac ngffdi con nio, dng Thach mua mpt ngffdi con nudi la Ban Van Kilm (sinh n i m 1977), t i con cOa mpt gia dmh nghIo, cd ddng con, d thdn Thac Hung cung xa, vdi gia 50 ddng bae t r i n g . Nam 1989, dng Thach lam le d p sic' (ay man chiy sly) - cho Ban Van Kiem va nam 1992, lay vp thff nhat cho anh nay. Tdi nam 1995, vo chong anh Kiem van chift ed con, dng Thach lai cho "eon trai" 30 ddng
5d2[59)-20\2-{Xsinvinhdaphivitth/
bac tring de mua con nudi l i Bin Vin Dam (sinh nam 1990) d cdng thdn. Nim 1998, vp chdng Kiem sinh thim dupc mpt con trai, nhffng thit khdng may, eung nam dd, sau khi sinh eon vii thing, tren dffdng di rffng vl, qua sudi trin d y d u tre dan sinh, ngffdi con dau thff nhat cOa dng Thach khong may xiy chin, bj nffde lu eudn trdi va chet dudi.
Nim 1999, dng Thach lai mua con diu thff 2, tffc li lly vd thff 2 cho 'eon trai' la Bin Thi Lan sinh nim 1980 (di cd mpt ddi chdng, chffa ed eon, ti em hp, eon chu rupt cOa vp dng Thach). Nam 2001, vp chdng Kilm - Lan sinh mpt be trai. Nim 2002, con gii cua vp chdng dng Thach la Ban Thj Pd di lay chdng d cung thdn. Nam 2003, vo chong Kiem - Lan ban dffa eon trai cho vp chdng ngffdi anh chdng eua Ban Thj Pd 6i tim con nudi. Nam 2004, vp chdng Kilm - Lan sinh them mpt be gal. Cudi nam 2008, mpt d u ehuyen khdng may khae xly ra, dng Thach bj mie mpt can benh hiem ngheo, phii xudng Hi Ndi chffa trj vi sau do di qua ddi. Trong sudt thdi gian nay, anh Kiem di chim sdc'bd dl", lo lam dim ma rdi hda thilu va mai tang bd theo phong tye cua ngffdi Oao Ao Dai dung vdi bdn phan cua mpt ngffdi con trai nhff nhffng ngffdi eon trai d tat ca d c gia dmh khae vdi bd me d l thffc thy cOa ho.
Trong gia dinh ngffdi Dao Ao Dii, ehu gia dmh la ngffdi din dng. Mae du, hlu nhff trong d c cdng vile eOa gia dinh diu cd sU tham gia y kiln cOa ngUdi phy nff vi nhffng dffa eon, nhffng ngffdt ctidng, ngffdi cha ed vai trd quan trpng trong cie edng vile lien quan din lip kl hoaeh iam in, dffng nha effa, eung bai, giio dye eon trai, mua ban gia sue va nhimg do dung ed gia trj trong nha, giao te vdi bin ngoai. Phy nff la ngffdi ddng vai trd chinh trong vile ndi trpvi giao due eon gai.
Trong ngdi nhi ngffdi Dao Ao Dai, khdng cht cd tinh chat phy he ma quan he thff bic cung thi hiln ro. Trong cdng viec hang ngay, ngffdi vp thffdng phii nghe theo ldi chdng, eon d i nghe ldi bd me, em nghe ldi anh chj.Trong quan he ffng xff giCfa bd ehdng vdi con dau, giffa me vp va con r l cdng cd nhffng khic bilt nhit djnh. Con dau trffdc day khdng dffpc ngoi in chung mim vdi bd ehdng, eon re khdng ngdi cung mim vdi me vd. Hiln nay, con diu cd the ngdi In chung mim earn vdi bd chdng, nhffng khdng bao gid dffdc ngdi eanh vi bao gid eung d vj tri thip hon.Tuy nhiln, ed mpt van de can lffu y l i , chu nhi bao gid cung ti ngffdi dan dng.
nhffng khdng phii bao gid cung la ngffcri dng ldn tudi nhat trong gia dinh va eung khdng phii bao gid cung li ngffdi dffng ten chO hp trong sd hp khau gia dmh. Cd nhilu trffdng hdp, do kinh t l gia dinh sa sut gap nhilu hoan nan, tai ffdng, ngffdi bd hay ngffdi din dng ldn tudi nhat trong gia dmh ehuyen quyIn dffng ten chu nha cho ngffdi trai da tly vd. Vi de chuyin quyen dffng tin chd nha nhff thi niy, ngffdi ta chi can mdi thay eung v l lam le 6i khin bao vi xin phep ma ban thd, ma td tiln, ma quin ly dat dai, trdng coi gia sue gia dm... cua gia dmh.
Tinh chat phu he trong gia dinh ngffdi Dao Ao Dii eon thi hiln trong vile phin chia tai sin. Trff trffdng hc^ gia dinh khdng ed eon trai, lly re thay cho con trai (sau hdn nhin, ngffdi chong eff tru d t}en vp) dffpc hudng toin bp nhi effa va tai sin. Cie trffcmg hpp khic ehi con trai mdi dffdc ehia nha effa bd me lim eho vi de phan tai sin khic (dupc chia cdng bing nhu nhau), cdn con gai hau nhU chi duae ehia cda hdi mdn la quin io vi trang sffc khi di lay ehdng.Theo tip quin ngffdi Dao Ao Dai, bd me thffdng dvdi con trai ut do dd, rilng ngffdi eon trai ut dupc hudng phin tii sin nhilu hdn, dung vdi d u thanh ngff'giau ut nhd, khd ut chiu".
2.2- Quan he giQa thdnh vien trong gia dinh vdi epng dong
Quan he giffa cic thinh viln trong gia dmh vdi cdng ddng d diy dffpc hieu la mdi quan he giffa dc thinh viln sdng trong mpt ngdi nhi vdi nhffng thinh viln sdng trong cac ngdi nhi khic trong ling vi d mffe dp xa hdn la, nhffng thinh viln d ngoai cdng ddng ling. Trong mdi quan he vdi nhffng thanh viln trong ling, thi trffdc tien la quan he vdi nhCfng ngffdi cd quan he huylt thdng, quan he hp hing, quan he thdng gia, quan he thiy trd d p sic quan hi 'bd me" vdi cic 'eon quan ling". Diy thffdng ta nhffng mdi quan he die bilt tin tffdng lan nhau, chia si vdi nhau nilm vui, nilm hanh phuc gia dinh, giup dd tan nhau khi khd khin, dm dau, hoan nan. Quan he thff hai dd li, quan he ling gieng vdi nhCfng thanh viln sdng d nhffng ngdi nhi bin canh. Nhin chung, day cung la nhimg mdi quan he tdt dep tdi 10a tit den"cd nhau trong cude song hang ngiy vi ddi cdng lao ddng vdi nhau trong vu dy, mua gat hii. 11lp din li quan he vdi nhffng thinh vien khie trong lang. Diy la mdi quan he epng ddng trong cic hoat ddng chung cOa ling, die bilt la trong nhffng nghi te tfn ngffdng nhu
Ftiam liHinh Phuc: Vii t/chue khdng gian...
eung m i l u tang d i u x u i n , cung c l u mua v.v. N l u mpt gia dinh trong lang to chffc dung nha, cUdi xin, d p sac ma chay, hau nhu d i u cd sUehung tay giup sffc ngffdi, sffc cua dii it hay nhieu cOa eie gia dmh khic trong ling. Trong viec dffng n h i , mua vy, thi giup sffc theo kieu ddi edng, khi cd dam tang thi giup ong gao, bd hffdng, di chat cut di hda t h i l u ngffdi c h i t v.v. Vdi nhffng ngffdi ngoai lang, ke e i cd quan he hp hang, thdng gia hay khdng, ngffdi Dao Ao Dai cung deu tran trpng, quy m l n , d i e b i l t t i khaeh d xa den t h i m gia dmh.
Trong moi ngdi nha ngffdi Oao Ao Dai trffdc diy, nhu da ndi, d i u cd 2 d i bep ben dffdi thanh 'pung sing". Khi cd khieh den ehdi, ngffdi ta ed the ddng e i 2 bep hoac mdt trong c i i b I p nay. Neu dung c i 2 b I p thi bep b i n trai cua ngdi nha thffdng la ndi dun nffde pha tra ddng thdi l i ndi t i l p khich. Neu l i khaeh nam thi ehu nha hoac nhffng ngffdi d i n dng trong n h i tiep khaeh. N l u l i khieh nff thi ngffdi t i l p khieh la b i chu nha. Khi t i l p khieh, chu nha ngdi d phfa t r i n , d vj tri chfnh cua bep, khaeh ngdi 2 ben canh bep va phia ddi d i l n . Neu ddng khaeh, thi trffdc t i l n nhffng vi tri d 2 ben b I p d i n h cho khich nam, khaeh nff ngdi b i n dffdi; v i neu khdng dO cho quanh bep thi khieh nff ngdi n g o i i , d khoing khdng gian giffa cpt d i va cpt q u i n . N l u khich quy nhff hp hang than thiet la ngffdi vai t r i n , thdng gia, ban b l dxa, thffdng dffdc ehu n h i mdi l l n ngdi d phia tren thanh "pung s i n g ' e u n g vdi chu nha. Khich d i n n h i , trffdc t i l n dffpc gia chu dun nffde pha t r i mdi udng, mdi hijt thudc lao va t i l p chuyin. Neu khaeh nam la khich quy thffdng dffae ehu nha v l thudc bd vao nd dieu rdi mdi dffa d i l u mdi h u t Trong trffdng hpp tam cam mdi k h i c h thi vj tri trang trpng nhat de dpn m i m la p h i n khdng gian d phia t r i n gian giffa, g i n vdi b i n thd. V i cung nhff khi ngdi t i l p khich d bep, dng chO thffdng ngdi d chi'nh giffa, phia tren, giap vdi ban thd, khieh dffpc mdi ngdi canh 2 b i n dng chO. N l u c6 ddng khieh ed the dpn m i m d d c gian ben va gian b i n dffdi, nhffng bao gid cung theo nguyin tac khich quy, ngffdi Idn tudi dffdc mdi ngdi d mam tren hay d phia t r i n . Tuy nhien, eung cd trffdng hpp khaeh dffOe mdi ngdi dvj tri trang trpng dchfnh giffa phia t r i n , do l i trffdng hop khieh ehinh la dng bo eua chil nha dang sdng d ngdi nha khae, hay dng thay d p s i c t h i y eOng den giup eung ma eho chu nha, bd quan tang cOa chO n h i .
Cd the ndi, ngffdi Dao Ao D i i r i t m l n khich, khdng ehi nhffng khich quy dxa, ma ke d nhffng khaeh binh thffdng la hang xdm, ngffdi l i n g d i n nha chdi hay ed edng viec gi d n trao ddi, neu gap bffa cam thi chO nha d i u sai vp con, tly bat dua, rdt rffdu va mdi khich dimg dii nhilu hay i t Quan sit tham du cua ehung tdi d nhilu ndi d i u eho thiy, ddi vdi nhffng ddi tffpng khich nay, hau nhuhp cung khdng tff chdi tdi mdi cOa chu n h i .
Trong nhffng trffcmg hpp nha cd cdng vile nhff effdi xin, d p sac, ma chay, ten n h i mdi... v i cd ddng khaeh mdi d i n an uong, thi vj tri phfa t r i n van la cua khaeh nam, nhCfng mam com rffpu dat d phia t r i n thffdng danh 6i miA nhCfng khieh quan trong hoac khaeh nam, d i e biet mam cam b gian giffa, g i n ban thd danh cho nhffng ngffdi quan trong nhat nhff thay eung, quan ling, ngffdi Idn tuoi.
Trong dam ma, thi vp con, chau chit trong gia dinh cua ngffdi c h i t edn khdng dupe phep bffdc len tren thanh "pCing sing", eung t i vi trf d i t quan t i i , d l the h i l n sff kfnh trpng v ^ ngffdi chet va cic "thiy tao"
giup gia dinh cung ma eho ngffdi ehet dffng d vi tri phia tren, trffdc b i n thd va sau quan tai ngffdi ehit
3- Ket luan
Ngffdi Dao Ao Dai cff tru trong d e loai hinh n h i d khae nhau l i n h i sin v i n h i d i t trinh tffdng, vl vay, trong each t d chffc khdng gian sinh hoat cua con ngffdi song trong ngdi n h i vffa ed nhCfng net rilng, nhffng cung ed n h i l u net tuong ddng vdi nhau.
Oil d trong toai hinh nha nao, ddi vdi ngffdi Dao Ao Dii, tren mat Islng sinh hoat, n l u x i t theo chilu ngang thi gian giffa la gian quan trpng nhat nlu xet theo chilu dpc thi p h i n tren, eung ia phia ed ban thd quan trpng hdn. 6 day, trung tam khdng gian trong ngdi nha l i gian giffa, phfa tren, ndi tdn kfnh, thd phung t d t i l n v i cie loai ma n h i . Gian niy cung la ndi bd tri cho ngdi eho nhCfng vi khaeh quy, khieh quan trpng moi khi gia dmh cd vile. Tfnh chit quan trpng trong khdng gian sinh hoat g i i m din ra 2 ben v i tff t r i n xudng dffdi.
Khdng chi ed tfnh chat tffpng trffng trong deh td chffc khdng gian sinh hoat d ngoi nha, trong quan he giffa d c t h i n h vien trong gia dmh, quan he giffa d e thanh vien trong gia dmh vdi edng ddng x i hpi rpng Idn hdn, cung cd the t h i y rd mdi quan he tdn ty theo thff bae t r i n dffdi giffa cic t h i he, d i e b i l t l i quan he trpng nam, men khich. Dilu dd eho thay, xa hpi cua ngffdi Dao Ao O i i cung d i
56 2 (39) - 2012 - Di sin vin hda phi vit th/
anh hffdng rit sau dam nhffng tff tffdng cOa dao Khdng vi trong ehffng mffe nio day, giup cho xa hdi cua hp tffong doi dn djnh so vdi mpt sd tpc ngffdi khic,
P.M.D Tki lieu tham khio:
1-1^ Duy Dai -Trieu OiJcThanh (chu bien), Cdcddn tpcdHd Giang, 2003. Nxb, The gicrt, Ha Noi.
2- Be Viet OSng - Nguyen Kh5c Tung • Nong Trung - Nguyen NamTlen.Wgi/diDoodW^fWam, 1971, Nxb. Khoa hoc xa hoi, Ha Noi.
3- Pham Quang Hoan - Hung Oinh Quy (chu bien), Vdn hoa tnjyen thong ngUdiDoodHd Giang, 1999, Nxb.Van hoa dan toe, Ha NOI.
4- Nguyen KhSc Tung, NhddcS truyen cdc ddn toe Viet Nam (tdp I). 1994, Hoi Khoa hoc Uch sirViet Nam, Hk Noi.
5-Nguyen KhSc Tung, Who d'CO fruyen cdc ddn toe Wet Nom (tdp II). 1996, Nxb. Xay dUng, Ha Not.
6- Nguyen KhkTung, "Nha cr cilia ngudi Dao - xiia va nay".
Tap chi Ddn tdc bpc so 2.1996,tr,34-40.
Chii thich:
1- Mac du CO nhieu ten goi khae nhau, nhUng nhutig kel qua nghien ciJtj gan day cho biet, ngucri Dao co 7 phan nhom chinh la: Dao Do, Dao Tien, Dao Quan Chet, Dao Thanh Phan, Dao Quan Trang, DaoThanh Y va Dao Ao Dai,
2- Mot dang le thanh dinh. Co trai qua nghi le nay, du'oc cap s k mdi Suae coi la ngUdi ldn, mdi duoc l^m t h % cUng va khi d i e t mdi diioc n h i n to ti^n.
!:>
M$t blHig sinli lio^t nhd dng Van C h ^ (ngaMl^ao Ao Ddi) th6n ThsanVi, xa Cao Bd, h n y ^ V i X u y ^
Chu tliich:
1. Che di nipy, <^.lat vSt 4. Tha.nh "pung sdng' 1. Giu-dng ngu ciia hk m?
chd nhi 10. Miy xit $90 13. C»a chinh ra vio nhi 16- "CvVa phy ra s&n nirdrc va chol(7nan
19. Tang g5 dyng thdc 22, C^u thang len nhi, 25. Sto phoi
3. Ban gS di ci^ng ma 6. Bip dun
9. Phong ngd vp chSng con trai c i vk chiu n$i
12, TdgPdyngdS 2. B&n thd
5. Oia sS
8. Bip khich vi n§u 9n hSngngay
11. Nofi dl cac hdm gd x ^ di6ng len nhau
14. Su&ng ngu V9 ch^ig IS. Bip Id doi dung niu c ^ l(?n, con trai Ot v i c^u npi niunrou,..
17. C&i gi3, gign, sang, cho IS. Bu5ng ngii vt? chSng chii dhd dSxdi..,
20. CCrara jinphcfi 21. Ciiiu nghi
23. Sin lung dl dyng cy 24. Km.nuPc,n6i vdi ta-luy-duong ldm bip,hit diia deti^i@nrdng
