T¦ T¦ëNG LOGIC HäC CñA THOMAS HOBBE

(1)

T¦ T¦ëNG LOGIC HäC CñA THOMAS HOBBE

NguyÔn gia th¬^(*)

homas Hobbes (1588 - 1679) - nhµ triÕt häc, logic häc næi tiÕng ng−êi Anh, lµ ng−êi ®· tiÕp tôc ®−êng lèi F.

Bacon trong triÕt häc Anh vµ s¸ng t¹o ra hÖ thèng triÕt häc duy vËt m¸y mãc.

Trong logic häc, nÕu F. Bacon ph¸t triÓn tiÕp logic häc Epicure-DÐmocrite, th×

Hobbes lµm sèng l¹i vµ ph¸t triÓn logic häc duy danh cña nh÷ng ng−êi kh¾c kû.

T¸c phÈm triÕt häc næi bËt cña Hobbes lµ “Nh÷ng c¬ së cña triÕt häc”, gåm ba phÇn: “VÒ vËt thÓ”, “VÒ con ng−êi” vµ “VÒ c«ng d©n”. Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i ®Æc biÖt chó ý ®Õn phÇn

“VÒ vËt thÓ” (xuÊt b¶n n¨m 1855) cã tªn gäi “logic häc”. PhÇn nµy cã tÊt c¶ s¸u ch−¬ng: ch−¬ng 1 - vÒ triÕt häc, ch−¬ng 2 - vÒ danh tõ/tªn; ch−¬ng 3 - vÒ c©u;

ch−¬ng 4 - vÒ tam ®o¹n luËn; ch−¬ng 5 - vÒ sai lÇm, kh«ng ph¶i sù thËt vµ suy luËn kh«ng ®óng; vµ ch−¬ng 6 - vÒ ph−¬ng ph¸p.

1. Trong logic häc cña m×nh, tr−íc hÕt Hobbes coi ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm cã ý nghÜa lín. Bëi theo «ng, danh tõ/kh¸i niÖm thùc chÊt ®−îc thiÕt lËp mét c¸ch tïy tiÖn theo tháa thuËn cña mäi ng−êi

®Ó chØ c¸c sù vËt, ®Ó th«ng b¸o cho nhau nh÷ng biÓu t−îng vÒ chóng, do ®ã, cÇn thiÕt lËp danh tõ/tªn mét c¸ch v÷ng ch¾c. Vµ ®Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy, theo

Hobbes, cÇn ®Õn thao t¸c ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm.

Hobbes cho r»ng, c¸c qu¸ tr×nh c¬

b¶n cña t− duy lµ so s¸nh, liªn kÕt vµ ph©n chia c¸c t− t−ëng/danh tõ. Ph¸n

®o¸n, theo Hobbes, lµ sù kÕt hîp çc tªn mµ trong ®ã tªn/danh tõ thø nhÊt vµ thø hai thùc chÊt lµ tªn gäi cña cïng mét sù vËt. Trong ph¸n ®o¸n sù vËt thÓ hiÖn çc phÈm chÊt cña m×nh. NÕu chóng ta kh«ng thÓ kÕt hîp çc tªn/danh tõ vµo trong mét c©u, th×

chóng ta kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc c¸c thuéc tÝnh cña sù vËt.^(*)

Theo Hobbes, ch©n lý kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cña c¸c sù vËt; ch©n lý vµ gi¶

dèi chØ ë trong ng«n ng÷. Ch©n lý cßn ch−a cã ë c¸c tªn/danh tõ, khi chóng cßn riªng rÏ, t¸ch rêi nhau. ChØ khi c¸c tªn/danh tõ ®−îc liªn kÕt trong c©u th×

míi xuÊt hiÖn ph¸n ®o¸n, mµ mét trong c¸c tÝnh chÊt cña nã lµ ch©n thùc hay gi¶ dèi. ¤ng ®−a ra vÝ dô, nÕu chóng ta cã ph¸n ®o¸n: “NÕu ai ®ã lµ ng−êi, th×

anh ta lµ thùc thÓ sèng”, th× nã lµ ph¸n

®o¸n ch©n thùc, bëi v× trong ®ã ®èi t−îng cã tªn “con ng−êi” cßn ®−îc cho mét c¸i tªn kh¸c cã ngo¹i diªn réng h¬n

(*) PGS. TS., ViÖn TriÕt häc, ViÖn Hµn l©m Khoa häc x· héi ViÖt Nam.

T

(2)

- “thùc thÓ sèng”. Çc tªn cã thÓ cã ngo¹i diªn lín hoÆc nhá t−¬ng øng víi vïng ®èi t−îng réng hay hÑp. Çc gièng vµ loµi chØ cã quan hÖ víi çc tªn/danh tõ, chØ cã çc tªn míi cã thÓ lµ chung, vµ, do ®ã, chóng cã thÓ vèn cã tÝnh chung lín h¬n hay nhá h¬n. Gièng vµ loµi - thùc chÊt lµ çc tªn/danh tõ, theo Hobbes, kh«ng cã ý nghÜa nhËn thøc mµ Plato vµ Aristotle g¸n cho: trong ®ã kh«ng cã b¶n chÊt cña sù vËt. ë ®©y Hobbes theo çc nhµ kh¾c kû cæ ®¹i, «ng

®ång ý víi hä vÒ sù phª ph¸n ®èi víi Plato vµ Aristotle.

Trong logic häc cña Hobbes còng nh− trong logic häc cña çc nhµ kh¾c kû, çc ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn ®−îc chó ý tr−íc tiªn. Bëi v× nhiÖm vô c¬ b¶n cña nhËn thøc khoa häc lµ nhËn thøc mèi liªn hÖ nh©n qu¶, nªn çc ph¸n ®o¸n

®iÒu kiÖn ®−îc thõa nhËn lµ h×nh thøc logic thÝch dông nhÊt cho môc ®Ých ®ã.

VÒ vÊn ®Ò nµy Hobbes viÕt r»ng c¸c nhµ khoa häc “cã thÓ suy luËn mét c¸ch

®¸ng tin cËy h¬n nhê çc c©u gi¶ ®Þnh h¬n lµ nhê çc c©u nhÊt quyÕt” (Томас Гоббс, 1926, tr.30). Còng gièng nh− çc nhµ kh¾c kû, Hobbes thõa nhËn mèi liªn hÖ chÆt chÏ, kh«ng t¸ch rêi gi÷a t−

duy vµ ng«n ng÷, hÖ qu¶ lµ «ng ®ång nhÊt tªn/danh tõ víi kh¸i niÖm, c©u víi ph¸n ®o¸n.

Logic häc cña Hobbes bao gåm c¸c côm vÊn ®Ò vÒ tªn/danh tõ (kh¸i niÖm, t− t−ëng), vÒ c©u (ph¸n ®o¸n), vÒ suy luËn (tam ®o¹n luËn), vÒ ch©n lý vµ gi¶

dèi vµ vÒ ph−¬ng ph¸p khoa häc.

Trong c¬ së cña logic häc Hobbes còng nh− cña c¸c nhµ kh¾c kû cæ ®¹i vµ c¸c nhµ logic häc thuéc tr−êng ph¸i Epicure cã lý thuyÕt ký hiÖu. Theo lý thuyÕt nµy, ký hiÖu cã thÓ lµ tù nhiªn (vÝ dô, m©y ®en lµ ký hiÖu trËn m−a s¾p

tíi) vµ ký hiÖu nh©n t¹o - do con ng−êi s¸ng t¹o ra. C¸c ký hiÖu nh©n t¹o cã thÓ lµ tõ ng÷ trong ng«n ng÷ cña con ng−êi.

§èi víi Hobbes, c¸c ký hiÖu cña trÝ tuÖ con ng−êi thùc chÊt kh«ng ph¶i lµ c¸i g×

kh¸c, mµ lµ c¸c danh tõ/tªn. Gièng nh−

DÐmocrite thêi kú cæ ®¹i logic häc lµ mét phÇn cña vËt lý häc, Hobbes ®−a logic häc vµo “Häc thuyÕt vÒ vËt thÓ” víi t−

c¸ch lµ phÇn ®Çu cña nã.

Quy luËt ®ång nhÊt cña logic häc ë Hobbes thÓ hiÖn víi t− c¸ch lµ ®iÒu kiÖn cña tÝnh chÝnh x¸c khoa häc d−íi d¹ng

®ßi hái, ®Ó sao cho trong lËp luËn mçi mét tõ lu«n ®−îc sö dông theo mét nghÜa x¸c ®Þnh. Hobbes coi viÖc tu©n thñ ®ßi hái nµy lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt

®Ó ®¹t ®−îc ch©n lý.

Quy luËt m©u thuÉn vµ quy luËt lo¹i trõ çi thø ba Hobbes thõa nhËn lµ çc tiªn ®Ò tù nã hiÓn nhiªn. Nh÷ng quy luËt nµy cña t− duy, theo «ng, nãi vÒ tÝnh kh«ng t−¬ng thÝch cña çc tªn/danh tõ kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh, r»ng chóng lo¹i trõ nhau vµ tõ mçi cÆp tªn/danh tõ nh− vËy mét kh¸i niÖm/danh tõ lu«n lu«n ®−îc ¸p dông víi bÊt kú vËt nµo.

Hobbes phª ph¸n c¸ch thÓ hiÖn b¶n thÓ luËn cña quy luËt m©u thuÉn, v× «ng cho r»ng khi nãi cïng mét vËt kh«ng thÓ ®ång thêi cã vµ kh«ng cã: tÊt c¶

nh÷ng g× cã, tån t¹i hoÆc lµ kh«ng tån t¹i, lµ ®Ò cËp ®Õn mét ®èi t−îng qu¸

réng. Quy luËt m©u thuÉn vµ quy luËt lo¹i trõ c¸i thø ba ë Hobbes thÓ hiÖn nh− lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn c¬ b¶n cña suy luËn logic. Chóng chØ ra r»ng:

kh«ng nªn céng (liªn kÕt bëi tõ “lµ”) çc tªn/danh tõ kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh cã cïng néi dung nh− nhau (vÝ dô: tr¾ng vµ kh«ng tr¾ng). Nh− vËy, çc quy luËt m©u thuÉn vµ lo¹i trõ çi thø ba lµ çc

(3)

quy luËt thµnh lËp c¸c c©u (ph¸n ®o¸n)

®óng tõ c¸c danh tõ (kh¸i niÖm).

2. Trong häc thuyÕt vÒ danh tõ, Hobbes ®−a ra mét sè sù ph©n lo¹i danh tõ theo nh÷ng c¬ së kh¸c nhau cña sù ph©n chia.

Theo çi ®−îc gäi tªn/danh tõ, Hobbes chia danh tõ ra thµnh tªn gäi vËt thÓ (vÝ dô, con ng−êi), tªn gäi thuéc tÝnh, cã nghÜa lµ çc tÝnh chÊt cña vËt thÓ (vÝ dô, vËn ®éng, tÝnh cã lý tÝnh vµ nãi chung tÊt c¶ nh÷ng çi trõu t−îng), tªn gäi hiÖn t−îng (vÝ dô, phÈm chÊt c¶m tÝnh, mµ tr−íc hÕt lµ vÒ kh«ng gian - thêi gian) vµ, cuèi cïng, tªn gäi cña chÝnh çc danh tõ (tªn gäi bËc hai khi ta nãi vÒ tªn nh− b¶n th©n nã).

Hobbes nãi r»ng tån t¹i bèn lo¹i sù vËt (rerum notinatarum): vËt thÓ (corpora); c¸c thuéc tÝnh (accidentia);

hiÖn t−îng (phantasmata) vµ çc tªn (nominaipsa). §ã lµ çi cã thÓ gäi lµ häc thuyÕt Hobbes vÒ çc ph¹m trï (vÒ çc líp réng nhÊt cña mäi tån t¹i).

Theo chÊt, Hobbes chia danh tõ ra thµnh kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh (vÝ dô, tr¾ng vµ kh«ng tr¾ng). Sau ®ã Hobbes chia danh tõ theo tr×nh ®é tÝnh chung.

Tªn/danh tõ cã thÓ chØ mét ®èi t−îng duy nhÊt, hoÆc nãi vÒ mét líp çc sù vËt gièng nhau, h¬n n÷a, çc líp nµy cã thÓ cã bÒ réng nhiÒu hay Ýt kh¸c nhau. Çc gièng vµ loµi thùc chÊt chØ lµ çc tªn/danh tõ chung cã ngo¹i diªn réng nhÊt ®Þnh. Çc danh tõ réng nhÊt vÒ ngo¹i diªn, nh−: “vËt thÓ”, “thuéc tÝnh”,

“hiÖn t−îng”, “tªn”. Cßn çc ph¹m trï - çc kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt trong logic häc ®−îc Hobbes coi ®¬n gi¶n chØ lµ çc tªn cña tªn. Çc tõ “mçi mét”,

“tÊt c¶”, “mét vµi”,v.v... Hobbes coi kh«ng ph¶i lµ c¸c danh tõ, mµ chØ lµ

mét bé phËn cña chóng, vµ phô thuéc vµo bé phËn nµo cã trong mét tªn nµo ®ã mµ «ng chia danh tõ ra thµnh ®¬n nhÊt, bé phËn vµ phæ qu¸t.

Hobbes cßn chia danh tõ ra thµnh

®¬n nghÜa (mét nghÜa) vµ ®a nghÜa (cïng ©m kh¸c nghÜa); thµnh cô thÓ- trõu t−îng; thµnh tuyÖt ®èi-t−¬ng ®èi.

(Khi ®−a ra sù ph©n lo¹i nµy, «ng nhÊn m¹nh r»ng trong toµn bé sù chia nµy cã sù kh¸c biÖt kh«ng ph¶i cña c¸c sù vËt, mµ c¸c tªn); thµnh ®¬n gi¶n-phøc t¹p.

¤ng nãi, thuËt ng÷ “tªn” cã ý nghÜa kh¸c nhau vÒ mÆt ng÷ ph¸p vµ vÒ mÆt logic (gièng nh− tõ “parabol” cã nghÜa kh¸c nhau trong to¸n häc vµ tu tõ häc).

Trong ng÷ ph¸p häc mçi mét tªn thÓ hiÖn lµ mét tõ, trong khi ®ã trong logic häc mét c¸i tªn thèng nhÊt cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn bëi nhiÒu tõ cïng chØ mét sù vËt. Trong logic häc danh tõ phøc ®−îc h×nh thµnh tõ tæng thÓ c¸c tªn ®¬n gi¶n.

Ngoµi ra, Hobbes cßn chia danh tõ ra thµnh lo¹i thø nhÊt lµ tªn sù vËt (con ng−êi, hßn ®¸…), vµ lo¹i thø hai lµ c¸c tªn cña tªn (gièng, loµi, c©u, suy luËn).

Trong trÝ tuÖ con ng−êi, c¸c danh tõ thuéc lo¹i thø nhÊt xuÊt hiÖn tr−íc vµ sau ®ã lµ c¸c danh tõ thuéc lo¹i thø hai.

Trong logic häc cña m×nh, Hobbes dµnh sù chó ý ®¸ng kÓ cho vÊn ®Ò ®Þnh nghÜa. Khi chØ ra r»ng, ®Þnh nghÜa lo¹i bá tÝnh hai nghÜa, «ng viÕt: “Thùc chÊt cña ®Þnh nghÜa lµ ë sù ph©n ranh-h¹n chÕ, cã nghÜa lµ ®Þnh vÞ ý nghÜa cña c¸c tªn/danh tõ x¸c ®Þnh, trong sù t¸ch biÖt nã víi tÊt c¶ c¸c ý nghÜa kh¸c ngoµi ý nghÜa cã trong ®Þnh nghÜa ®· cho”

(Томас Гоббс, 1926, tr.60). Hobbes ®−a ra ®Þnh nghÜa vÒ ®Þnh nghÜa nh− sau:

“§Þnh nghÜa lµ ph¸n ®o¸n, mµ vÞ tõ cña nã ph©n chia chñ tõ ra thµnh c¸c thµnh phÇn khi ®iÒu ®ã cã thÓ, vµ gi¶i thÝch

(4)

nã, khi ®iÒu nµy kh«ng thÓ” (Томас Гоббс, 1926, tr.59). Çch hiÓu ®Þnh nghÜa cña Hobbes vÒ c¬ b¶n lµ ®óng (tuy çch diÔn ®¹t cã nÐt riªng), nh−ng kh«ng khái cã nh÷ng m©u thuÉn. M©u thuÉn thÓ hiÖn ë chç, mét mÆt, ®Þnh nghÜa kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c, mµ lµ sù gi¶i thÝch tªn/danh tõ. VÒ ph−¬ng diÖn nµy, «ng hiÓu ®Þnh nghÜa lµ ®Þnh nghÜa danh. Vµ do ®ã «ng bá sãt çc

®Þnh nghÜa mµ chóng chØ ra gièng gÇn nhÊt vµ sù kh¸c biÖt loµi. §Þnh nghÜa thuéc lo¹i ®ã, theo Hobbes, tuyÖt ®èi kh«ng v¹ch ra b¶n chÊt cña sù vËt cã tªn cÇn ®Þnh nghÜa, mµ chØ lµ sù gi¶i thÝch mét tªn/danh tõ nµo ®ã. H¬n n÷a, Hobbes ®ßi hái kh«ng chØ ®Þnh nghÜa danh, mµ c¶ ®Þnh nghÜa thùc khi nãi r»ng: “tÊt c¶ nh÷ng g× cã nguyªn nh©n vµ ®−îc t¹o ra, cÇn ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng tiÖn cña nguyªn nh©n nµy vµ cña ph−¬ng ph¸p xuÊt hiÖn chóng”

(Томас Гоббс, 1926, tr.58-59).

Hobbes lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a vµo logic häc lo¹i ®Þnh nghÜa c¨n nguyªn mµ nã ®· cã tr−íc ®ã trong h×nh häc. VÝ dô,

®Þnh nghÜa h×nh trßn lµ h×nh ®−îc t¹o ra trªn mÆt ph¼ng nhê quay b¸n kÝnh xung quanh t©m. ¤ng sö dông c¶ lo¹i

®Þnh nghÜa b»ng con ®−êng liÖt kª c¸c bé phËn mµ tõ chóng t¹o nªn sù vËt.

Häc thuyÕt Hobbes vÒ ®Þnh nghÜa gÆp ph¶i mét khã kh¨n khã kh¾c phôc. Mét mÆt, theo Hobbes, ®Þnh nghÜa hoµn toµn tïy tiÖn vµ kh«ng chÞu sù chøng minh nµo. MÆt kh¸c, mçi mét ®Þnh nghÜa lµ mét c©u (ph¸n ®o¸n) nh− lµ céng c¸c danh tõ/tªn vµ nã ch©n thùc hoÆc gi¶

dèi. Nh−ng nÕu nã hoµn toµn tïy tiÖn, th× kh«ng thÓ nãi vÒ tÝnh ch©n thùc hay gi¶ dèi cña nã. M©u thuÉn nµy xuÊt hiÖn tõ quan ®iÓm duy danh cùc ®oan cña Hobbes - quan ®iÓm ®ã ®ång nhÊt

tªn víi kh¸i niÖm. V× r»ng tªn còng gièng nh− tõ cã thÓ rÊt kh¸c nhau, cã thÓ thay ®æi vµ ®−îc s¸ng t¹o theo ý chÝ cña con ng−êi. §iÒu nµy th−êng x¶y ra khi c¸c nhµ v¨n s¸ng t¹o ra tõ hay c¸c nhµ b¸c häc s¸ng t¹o ra hÖ thuËt ng÷

khoa häc, trong khi ®ã th× chÝnh nh÷ng kh¸i niÖm lµ sù ph¶n ¸nh cña sù vËt trong hiÖn thùc kh¸ch quan.

Hobbes nãi ®Õn viÖc chia logic çc kh¸i niÖm khi «ng xem xÐt çc “s¬ ®å ph¹m trï”. ¤ng dÉn ra çc vÝ dô ®èi víi viÖc chia ®«i theo quan ®iÓm Plato trong vÊn ®Ò chia kh¸i niÖm, nh−ng «ng còng chØ ra r»ng kh«ng nhÊt thiÕt lóc nµo còng ph¶i ph©n ®«i. Dï sù ph©n ®«i cã thÓ ®−a ®Õn çc mÆt ®èi lËp lo¹i trõ nhau trong mét tr−êng hîp chia logic bÊt kú, nh−ng kh«ng Ýt tr−êng hîp sù chia nh− vËy cã tÝnh nh©n t¹o. VÝ dô, s¬

®å ph¹m trï c¸c mèi quan hÖ thÝch dông víi phÐp chia ba h¬n lµ ph©n ®«i.

Hobbes cho r»ng, trong çc s¬ ®å ph¹m trï cÇn nhËn thÊy kh«ng ph¶i sù kh¸c biÖt cña çc sù vËt, mµ chØ lµ sù kh¸c biÖt cña çc danh tõ.

3. VÒ häc thuyÕt ph¸n ®o¸n, Hobbes tr−íc hÕt nhËn xÐt r»ng sù kÕt hîp c¸c tõ cã thÓ thµnh c©u hái, nguyÖn väng,

®ßi hái, lêi høa, sù ®e däa, mÖnh lÖnh, sù phµn nµn hay sù thÓ hiÖn nh÷ng t©m tr¹ng kh¸c nhau. C¸i ®−îc nãi tíi cã thÓ phi lý, kh«ng cã nghÜa g×. Nh−ng trong khoa häc, ng−êi ta thõa nhËn chØ mét lo¹i kÕt hîp danh tõ - ®ã chÝnh lµ sù kÕt hîp ®−îc gäi lµ c©u (mÖnh ®Ò, kh¼ng

®Þnh, ph¸n ®o¸n). C©u lµ sù thÓ hiÖn b»ng lêi ®−îc t¹o nªn tõ hai danh tõ g¾n víi nhau bëi hÖ tõ, h¬n n÷a b»ng ph−¬ng tiÖn cña sù kÕt hîp hai danh tõ nµy, ng−êi nãi muèn thÓ hiÖn r»ng anh ta hiÓu danh tõ thø hai lµ danh tõ biÓu

(5)

thÞ tªn cña chÝnh sù vËt - mµ sù vËt ®ã

®−îc biÓu thÞ bëi danh tõ ®Çu.

Tõ ®Þnh nghÜa bæ sung cña Hobbes cho c©u (ph¸n ®o¸n) ta thÊy r»ng, ®Ó cho c©u ®óng, cÇn tu©n thñ hai ®iÒu kiÖn: 1) chñ tõ vµ vÞ tõ cña ph¸n ®o¸n ph¶i cïng lµ c¸c tªn cña mét sù vËt; 2) chñ tõ cÇn ph¶i n»m trong vÞ tõ. Cßn vÒ cÊu tróc cña ph¸n ®o¸n, Hobbes cho r»ng nã cã ba thµnh phÇn: chñ tõ, vÞ tõ vµ hÖ tõ

“lµ”. Theo Hobbes, bÊt kú c©u (ph¸n

®o¸n) nµo còng lµ kh¼ng ®Þnh, sù kh¸c biÖt gi÷a ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh vµ phñ

®Þnh «ng hiÓu nh− lµ sù kh¸c biÖt trong tªn cña vÞ tõ - phô thuéc vµo tªn nµy lµ kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh. VÝ dô, ph¸n

®o¸n “Con ng−êi kh«ng ph¶i hßn ®¸”, theo Hobbes, cÇn ®−îc hiÓu nh− lµ “Con ng−êi lµ kh«ng ph¶i hßn ®¸” mµ kh«ng ph¶i lµ “Con ng−êi kh«ng lµ hßn ®¸”.

Hobbes ®−a ra mét sè c¸ch ph©n lo¹i c©u nh− sau. VÒ chÊt, «ng chia chóng ra thµnh kh¼ng ®Þnh vµ phñ

®Þnh, phô thuéc vµo vÞ tõ lµ tªn kh¼ng

®Þnh hay tªn phñ ®Þnh. VÒ l−îng, «ng chia ph¸n ®o¸n ra thµnh phæ qu¸t (chung), bé phËn, kh«ng x¸c ®Þnh (tøc lµ kh«ng chØ ra l−îng mét c¸ch cô thÓ) vµ

®¬n nhÊt. C¸ch chia thø ba dùa vµo gi¸

trÞ ch©n lý: ch©n thùc hay gi¶ dèi (phô thuéc vµo chñ tõ vµ vÞ tõ cã quan hÖ víi cïng mét sù vËt hay kh«ng, vµ chñ tõ cã chøa vÞ tõ hay kh«ng). TiÕp theo, Hobbes chia ph¸n ®o¸n ra thµnh khëi nguyªn vµ kh«ng khëi nguyªn, c¸c ph¸n

®o¸n gäi lµ khëi nguyªn nÕu chóng ®−îc con ng−êi x©y dùng mét çch tïy tiÖn vµ lµ çc nguyªn t¾c cña chøng minh, nh−ng tù chóng kh«ng ®−îc chøng minh. Cßn çc ph¸n ®o¸n kh«ng khëi nguyªn lµ çc ph¸n ®o¸n ®−îc rót ra nh−

nh÷ng hÖ qu¶, cÇn ph¶i chøng minh.

Hobbes cßn chia ph¸n ®o¸n ra thµnh c¸c ch©n lý tÊt yÕu (ch©n lý vÜnh cöu) vµ ch©n lý ngÉu nhiªn (chØ ch©n thùc trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, nh−ng gi¶ dèi trong thêi gian kh¸c).

Ngoµi ra, Hobbes cßn chia ph¸n ®o¸n ra thµnh ph¸n ®o¸n gi¶ thuyÕt (®iÒu kiÖn) vµ ph¸n ®o¸n nhÊt quyÕt. Ph¸n ®o¸n

®iÒu kiÖn thÓ hiÖn c¸c mèi liªn hÖ tÊt yÕu, cßn ph¸n ®o¸n nhÊt quyÕt thÓ hiÖn c¸c mèi liªn hÖ tÊt yÕu vµ c¶ ngÉu nhiªn, t¹m thêi. V× vËy bÊt kú ph¸n

®o¸n ®iÒu kiÖn nµo còng cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn c¶ d−íi h×nh thøc ph¸n ®o¸n nhÊt quyÕt, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ph¸n

®o¸n nhÊt quyÕt ®Òu cã thÓ ®−îc chuyÓn thµnh ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn.

4. Trong lý thuyÕt suy luËn, Hobbes thõa nhËn tam ®o¹n luËn lµ lo¹i suy luËn chÝnh trong khoa häc. Tam ®o¹n luËn ®−îc «ng ®Þnh nghÜa nh− lµ mét lËp luËn ®−îc h×nh thµnh tõ ba c©u, c©u cuèi cïng trong chóng ®−îc rót ra tõ hai c©u ®Çu. Hobbes còng theo Aristotle, tr×nh bµy çc quy t¾c cña tam ®o¹n luËn nhÊt quyÕt. §i theo Aristotle, «ng ph©n biÖt ba d¹ng h×nh tam ®o¹n luËn nhÊt quyÕt. Cßn çc modus cña d¹ng h×nh thø t−, «ng coi lµ çc modus bæ sung cho d¹ng h×nh thø nhÊt, nh− çc nhµ “Tiªu dao” ®· nãi. Nh−ng song song víi ®iÒu

®ã, Hobbes cßn cã mét c¸ch hiÓu kh¸c vÒ tam ®o¹n luËn theo tinh thÇn cña logic to¸n ®−îc ph¸t triÓn sau ®ã.

Hobbes thÓ hiÖn quan ®iÓm r»ng, toµn bé t− duy nãi chung cã thÓ ®−îc xem nh− phÐp to¸n ®èi víi çc danh tõ, nh− lµ phÐp céng vµ trõ chóng. Tr−íc hÕt, theo Hobbes, phÐp céng vµ trõ lµ sù h×nh thµnh çc danh tõ phøc tõ çc danh tõ ®¬n. VÝ dô, lÇn l−ît bæ sung thªm vµo danh tõ ®¬n “vËt thÓ” çc danh tõ “cã linh hån” vµ sau ®ã lµ “cã lý

(6)

tÝnh”, chóng ta nhËn ®−îc çc danh tõ phøc “®éng vËt” vµ “con ng−êi”. B»ng çch ®ã, biÓu t−îng vÒ “con ng−êi” lµ phÐp céng cña çc biÓu t−îng tr−íc.

Nh−ng chóng ta cã thÓ thùc hiÖn thao t¸c phÐp trõ, tõ danh tõ phøc ta nhËn

®−îc danh tõ Ýt phøc h¬n vµ cuèi cïng lµ danh tõ ®¬n. VÝ dô, chóng ta cã danh tõ “h×nh vu«ng”, ®Çu tiªn chóng ta cã thÓ “trõ” ®i dÊu hiÖu “sù b»ng nhau cña c¸c c¹nh”, vµ khi ®ã ta nhËn ®−îc “h×nh ch÷ nhËt”, sau ®ã “trõ” tiÕp dÊu hiÖu

“gãc vu«ng” ta nhËn ®−îc “h×nh b×nh hµnh”... tiÕp tôc phÐp trõ... cuèi cïng ta nhËn ®−îc “h×nh h×nh häc”. B»ng c¸c vÝ dô, Hobbes ®· chØ ra r»ng thao t¸c thu hÑp kh¸i niÖm cã thÓ hiÓu nh− phÐp céng danh tõ, cßn më réng kh¸i niÖm th× ng−îc l¹i, nh− lµ phÐp trõ danh tõ.

TiÕp theo, Hobbes cho r»ng bÊt kú ph¸n ®o¸n nµo còng cÇn ®−îc xem nh−

phÐp céng hai danh tõ (chñ tõ vµ vÞ tõ).

Vµ ®Ó thÓ hiÖn t− t−ëng nµy, «ng kiÕn nghÞ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh cÇn ph¶i ®−îc hiÓu nh− lµ phÐp céng mét danh tõ nµo

®ã víi mét danh tõ phñ ®Þnh kh¸c, vµ

“phñ ®Þnh” «ng kh«ng ®−a vµo hÖ tõ

“lµ”, mµ ®−a vµo danh tõ thø hai. Vµ cuèi cïng, tam ®o¹n luËn ®−îc Hobbes ph©n tÝch nh− lµ phÐp céng hai c©u cã mét danh tõ chung (logic truyÒn thèng gäi lµ thuËt ng÷ gi÷a). Vµ suy cho cïng, theo Hobbes, bÊt kú ph¸n ®o¸n nµo còng lµ phÐp céng hai danh tõ, bÊt kú tam ®o¹n luËn nµo còng lµ phÐp céng ba danh tõ.

NÕu nh− trong hiÖn thùc kh¸ch quan diÔn ra sù liªn kÕt vµ ph©n chia c¸c vËt thÓ vµ vËn ®éng, th× trong khoa häc chØ cã céng vµ trõ danh tõ. Quan

®iÓm duy danh luËn vÒ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ t− duy cña con ng−êi theo Hobbes lµ nh− vËy.

5. Theo Hobbes, toµn bé ho¹t ®éng t− duy ®−îc quy vÒ c¸c phÐp to¸n (céng vµ trõ), nªn ®Ó häc lËp luËn mét c¸ch

®óng ®¾n, th× viÖc nghiªn cøu to¸n häc ph¶i ®−îc tiÕn hµnh tr−íc viÖc nghiªn cøu çc quy t¾c cña logic häc. Trong logic häc, ch©n thùc hay gi¶ dèi, theo Hobbes, cã thÓ chØ lµ sù liªn kÕt çc danh tõ, cã nghÜa lµ phô thuéc vµo thao t¸c céng hay trõ çc danh tõ. Lçi kh«ng thÓ ë c¶m gi¸c, v× c¶m gi¸c vèn cã tÝnh hiÓn nhiªn, lçi còng kh«ng thÓ ë çc biÓu t−îng, v× çc biÓu t−îng lµ sù t¸i t¹o trùc tiÕp çc c¶m gi¸c, cho nªn theo Hobbes, lçi chØ cã thÓ ë çc danh tõ vµ ë trong phÐp céng vµ trõ danh tõ mét çch tïy tiÖn.

Lý thuyÕt lçi logic cña Hobbes lµ ®éc

®¸o. Nã xuÊt ph¸t tõ sù thõa nhËn bèn líp danh tõ. TÊt c¶ c¸c tªn/danh tõ lµ tªn cña hoÆc lµ vËt thÓ, hoÆc lµ tªn cña thuéc tÝnh, hoÆc lµ tªn cña hiÖn t−îng, hoÆc lµ tªn cña tªn. ChØ cã nh÷ng c©u mµ trong ®ã cã sù kÕt hîp hoÆc hai tªn sù vËt, hoÆc hai tªn cña thuéc tÝnh, hoÆc hai tªn cña hiÖn t−îng, hoÆc hai tªn cña tªn lµ cã thÓ ch©n thùc. BÊt kú sù kÕt hîp nµo kh¸c còng lµ sai lÇm. VÝ dô, nh÷ng c©u mµ trong ®ã cã sù kÕt hîp tªn vËt thÓ víi tªn thuéc tÝnh, hoÆc víi tªn cña hiÖn t−îng hay lµ víi tªn cña tªn sÏ lµ sai lÇm. VÝ dô, c©u: “ThÞ gi¸c nh×n” - sai. §ã lµ mét sù v« nghÜa, gièng nh− “sù d¹o ch¬i ®i d¹o”. C©u “VËt thÓ lµ qu¶ng tÝnh” - sai, v× ë ®©y tªn vËt thÓ

®−îc kÕt hîp víi tªn thuéc tÝnh.

Lçi vÒ logic, Hobbes hiÓu kh«ng chØ nh− lµ lçi vÒ h×nh thøc, mµ c¶ nh− lµ lçi vÒ thùc chÊt. Trong tam ®o¹n luËn «ng ph©n biÖt hai lo¹i lçi: lçi cã thÓ do phÐp céng danh tõ trong çc c©u lµ tiÒn ®Ò, hoÆc lµ do thao t¸c logic tiÕp theo khi thùc hiÖn phÐp céng çc tiÒn ®Ò. NÕu çc

(7)

tiÒn ®Ò sai, th× tam ®o¹n luËn sai vÒ vËt chÊt, nÕu lçi thuéc vÒ c¸c thao t¸c t−

duy (trong phÐp céng ba danh tõ), th×

tam ®o¹n luËn sai vÒ h×nh thøc. Nh−

vËy, theo Hobbes, lçi logic gåm hai lo¹i:

lo¹i thø nhÊt theo vËt chÊt cña ph¸n

®o¸n - b¾t nguån tõ viÖc thµnh lËp kh«ng ®óng ph¸n ®o¸n (khi kh«ng tu©n thñ hai ®iÒu kiÖn: chñ tõ vµ vÞ tõ cÇn ph¶i lµ tªn cña cïng mét sù vËt vµ chñ tõ cÇn ph¶i n»m trong ngo¹i diªn cña vÞ tõ); vµ, thø hai, ®ã lµ lo¹i lçi logic h×nh thøc sinh ra do kh«ng tu©n thñ c¸c quy t¾c cña tam ®o¹n luËn.

Trong sè c¸c lo¹i lçi logic h×nh thøc, Hobbes ®Æc biÖt chó ý ®Õn lo¹i lçi gäi lµ

“gÊp bèn thuËt ng÷” trong tam ®o¹n luËn, khi «ng chØ ra vai trß cña tõ hai nghÜa trong viÖc xuÊt hiÖn c¸c lçi logic.

Xem xÐt c¸c ngôy biÖn thêi cæ ®¹i, Hobbes ®i ®Õn kÕt luËn r»ng chóng phÇn lín lµ c¸c lçi kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc, mµ vÒ vËt chÊt.

6. Còng gièng nh− Bacon vµ Descartes, Hobbes ®Æt ra nhiÖm vô ®Çu tiªn cho triÕt häc cña m×nh lµ s¸ng t¹o ra ph−¬ng ph¸p khoa häc míi mµ nhê

®ã khoa häc cã thÓ tiÕn lªn phÝa tr−íc.

V× vËy ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc chiÕm mét vÞ trÝ quan träng trong triÕt häc cña Hobbes. Nh−ng trong vÊn ®Ò nµy, «ng ®i b»ng con ®−êng kh¸c so víi Bacon vµ Descartes. NÕu theo Descartes, c¸c nguyªn t¾c cña khoa häc

®¹t ®−îc sù nhËn thøc trùc tiÕp b»ng con ®−êng trùc gi¸c cña trÝ n¨ng, cßn theo Bacon chóng ®−îc thiÕt lËp chØ b»ng con ®−êng quy n¹p, kh¸i qu¸t çc sù kiÖn kinh nghiÖm, th× Hobbes thÓ hiÖn víi häc thuyÕt vÒ ®Æc ®iÓm tïy tiÖn cña çc ch©n lý ®Çu tiªn - ®ã lµ çc nguyªn t¾c cña khoa häc. Trong lý luËn nhËn thøc Hobbes lµ ng−êi theo “lý

thuyÕt tïy tiÖn”, v× theo «ng, c¸c nguyªn t¾c cña khoa häc ®−îc thiÕt lËp hoµn toµn tïy tiÖn, chóng kh«ng h¬n g× c¸c

®Þnh nghÜa.

Theo Hobbes, chØ cã ®Þnh nghÜa lµ nguyªn t¾c cña khoa häc vµ lµ nÒn t¶ng cña tÊt c¶ c¸c phÐp chøng minh. Nh−ng trong c¸ch hiÓu b¶n chÊt cña ®Þnh nghÜa, Hobbes vÉn gÆp m©u thuÉn. Mét mÆt «ng nãi r»ng ®Þnh nghÜa ph¶i t−¬ng øng víi sù vËt x¸c ®Þnh, mÆt kh¸c, ®Þnh nghÜa thùc chÊt lµ kÕt qu¶ sù tháa thuËn tïy tiÖn cña con ng−êi trong viÖc ®Æt tªn sù vËt. Vµ cuèi cïng quan

®iÓm chñ nghÜa duy vËt m¸y mãc l¹i phñ nhËn kh¶ n¨ng tù do, tïy tiÖn cña con ng−êi.

Kh¸i niÖm nguyªn nh©n lµ kh¸i niÖm trung t©m trong ph−¬ng ph¸p luËn cña Hobbes. Theo «ng, kh«ng cã nguyªn nh©n nµo kh¸c trong thÕ giíi ngoµi vËn

®éng, vµ ®−a kh¸ch thÓ vµo ho¹t ®éng.

Ho¹t ®éng cã thÓ xuÊt hiÖn, nÕu cã tÊt c¶ c¸c thuéc tÝnh nµy, nÕu nh− mét trong chóng kh«ng ®ñ, th× ho¹t ®éng sÏ kh«ng cã” (Томас Гоббс, 1926, tr.55).

XÐt vÒ b¶n chÊt, ë Hobbes ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ c¬ b¶n lµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, cßn ph−¬ng ph¸p chøng minh lµ ph−¬ng ph¸p tæng hîp. Søc m¹nh chøng minh nghiªm ngÆt, theo Hobbes, thuéc vÒ c¸c suy luËn diÔn dÞch tõ c¸c nguyªn t¾c chung. ¤ng ®Þnh nghÜa chøng minh nh− sau: “Chøng minh lµ tam ®o¹n luËn hoÆc lµ d·y tam

61). VÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa

(8)

häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc, «ng nãi r»ng, chøng minh hay d¹y häc cã nghÜa lµ ®−a trÝ tuÖ häc sinh ®i theo con ®−êng mµ sù nghiªn cøu ®· ®i qua. Do vËy, ph−¬ng ph¸p chøng minh, hay lµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc, theo Hobbes, vÒ c¬ b¶n lµ trïng víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. ThÕ nh−ng gi÷a chóng cã mét sè sù kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh. Sù kh¸c biÖt c¨n b¶n lµ: trong chøng minh ng−êi ta vøt bá tÊt c¶ nh÷ng çi t¹o nªn phÇn ®Çu cña nghiªn cøu khoa häc, cã nghÜa lµ bá qua çc thao t¸c logic mµ nhê chóng chóng ta ®i tõ th«ng sè c¶m tÝnh ®Õn çc nguyªn t¾c. Theo Hobbes, trong chøng minh ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p tæng hîp. Trong chøng minh lu«n lu«n cÇn xuÊt ph¸t tõ çc ph¸n ®o¸n phæ qu¸t, rót ra kÕt luËn nhê con ®−êng diÔn dÞch - tam ®o¹n luËn. Cßn nh÷ng ph¸n ®o¸n phæ qu¸t, nhÊt lµ çc nguyªn t¾c cña khoa häc, xÐt vÒ b¶n chÊt kh«ng thÓ chøng minh chóng, mµ chØ cã thÓ gi¶i thÝch.

Çc nguyªn t¾c cña khoa häc, theo Hobbes, chØ cã thÓ lµ çc ®Þnh nghÜa, çc tiªn ®Ò vµ ®Þnh ®Ò còng kh«ng ph¶i lµ nguyªn t¾c, chóng thùc chÊt chØ lµ çc nguyªn t¾c cña sù kiÕn t¹o, cã nghÜa lµ çc nguyªn t¾c cña çc vÊn ®Ò thùc tiÔn, mµ kh«ng ph¶i cña tri thøc.

Nh− vËy, chóng ta thÊy r»ng, vÒ c¬

b¶n c¸c t− t−ëng logic häc cña Thomas Hobbes cã sù xuÊt ph¸t tõ Aristotle vµ nh÷ng ng−êi kh¾c kû, nh−ng ®−îc «ng ph¸t triÓn theo nh÷ng quan ®iÓm ®éc

®¸o cña m×nh vµ ®· cã nh÷ng ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp theo cña khoa häc nµy; vµ ë ®©y kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy vai trß cña «ng trong h×nh thµnh t− t−ëng logic to¸n vµ mét chuyªn ngµnh míi cña logic häc cã tªn gäi lµ kÝ hiÖu häc (semiotika). Nãi vÒ

¶nh h−ëng cña nh÷ng t− t−ëng logic häc cña Hobbes ®Õn sù ph¸t triÓn logic häc giai ®o¹n tiÕp sau, nhµ logic häc ng−êi Thôy SÜ gèc Ba Lan I. Bochensky ®·

viÕt: "V¨n b¶n nµy cã ý nghÜa kh«ng chØ vÒ mÆt lÞch sö, v× nã cã ¶nh h−ëng ®Õn Leibniz, mµ cßn mang ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng ®èi víi c¸c ®Þnh h−íng to¸n häc mµ tr−íc Jevons ®· quy ®Þnh mét h×nh thøc míi cña logic häc trªn mét quy m«

réng" (П.С. Попов, 1960, tr.43)

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. Томас Гоббс (1926), Избранные сочинения, Государственое издательство.

2. П.С. Попов (1960), История логики НовогоВремени, Uздательство МГУ.

(tiÕp theo trang 40)

3. §¹i ViÖt sö ký toµn th− (1998), tËp 4,

“B¶n dÞch kh¾c n¨m chÝnh hßa thø 18”

(1697), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.

4. NguyÔn ThÞ TuyÕt Mai (2009), Quan niÖm cña Nho gi¸o vÒ Con ng−êi, vÒ gi¸o dôc vµ ®µo t¹o con ng−êi, Nxb.

ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

5. NguyÔn §øc Sù (2011), VÞ trÝ vµ vai trß cña Nho gi¸o trong x· héi ViÖt

Nam, http://vanhoanghean.com.vn/

goc-nhin-van-hoa3/nh%E1%BB%AF ng-g%C3%B3c-nh%C3%ACn-v%C4 6. ThËp tam kinh chó sí (1996), Phô

hiÖu kh¸m ký, H¹ s¸ch, Trung Hoa th− côc xuÊt b¶n, B¾c Kinh. %83n- h%C3%B3a/vi-tri-va-vai-tro-cua-nho- giao-trong-xa-hoi-viet-nam

7. NguyÔn Kh¾c ViÖn (1993), Bµn vÒ

®¹o Nho, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi.