G. du Plessis

Oor messe en gode

^...

In die jare her, het dogtertjies voor gehore opgestaan, hulle hande inme- kaargevou, soos huis-sangeresse langs Victoriaanse klaviere, en dan die titelvan hullevoordrag gesê, voorhulle metdie verkragtingvan diegedig voortgegaanhet.

Omdat

ek indiédae gewortel is, hetek besluit

om

met vandag seskielike Bartho-vervanging,*'ntitelaan u af tesmeer:

"My

voordragisgetiteld,Oor Messeen

Gode

^..." metsulkeswangerdotjiesagteraan.

Want

toeekbestormword

om

vandag ophierdiewaardigegeleentheid

my

plaasvervangende handeling uittevoer,dagek, dateku minstensonder'n sambreeltitel moetteister.Toesoek ek'n beeld

om

dielotvandieverhoog- skrywer (soos prof. Grové

my

in syLetterkundige Sakwoordeboek noem, en waarvan ek nog die vriendelikheidsgraad moet bepaal) aan u voor te hou.

Ek

kom

toeby'noffervarkuit.'n Onreindier,gespalk oordie altaar, met,as hydalk'nvarkmetfilosofieseneigingsis,die

mes

salbetrag,ensalwonder oordienodigheidvan offergawes(soosekvoor

my

diaken) indieálgemeen, endiewaarheid agterdie godeindie besonder.

Nou

weetek onrein diereisnieaangewese offersnie. Ekweet ookdatdie offerpetalje niewaardig is nie. Die Asteke, watjong

mans

oor offerklippe spalk, hulleborskastemet klipmesseopen, die hartuitruk en kloppend na die

Songod

ophou

—

húlle het ietsgeweetvan die heroïesevan die offer- daad.

Al

was

daar,volgensCortes,'n klankieaandie plek, enhetdaarheelwatdik vlieë rondgedwaal.

Soveel verbeelding en piëteit het dieAfrikaanse kultuurpriesters nie.

Ek

moés

^'n vark kies, glo

my

asseblief, omdatdie ding metdie sterwe so kanskree.

Toeeknou skielikmetdieopdrag

om

vandaghierietste sê, gekonfronteer

is,hetekgewonderofditniedalk tydgewordhet

om

tóg,soos Barthodan wou, bietjiebestekopte

maak

vandiebekendhede

rondom

dieAfrikaanse teaterdroogte nie.

Sêekdit viriemand. Onder meerdatekook sal moetpraatoordie rolvan die

TV

in die spulletjie. Moet ek hoordat die onderwerp al snuif en dus oninteressant getrap is.

Ekisdusvandagnie hier

om

u teinteresseernie, maar

om

te kykofek van diédorsvloervan menings

—

snuifgetrapdeurookonvrugbaremuile

—

_'n

paargoed kanhaalwat nog ongewan, maar daremtotkorrelsuitgetrap, op die kleivloervan diekultuurlewe lê.

*Dr. DuPlessishetBartho Smit assprekerbydieSkrywerskongres vervang.

Daaris'n paar bekendhede:

Oorspronkiike Afrikaanse stukke vir die verhoog

word

omtrent nie meer, soveronskan agterkom, geskryfnie; die Streekradeloofal R25000 uit vir 'nopvoerbarestukenbeloofdiewenner nogmeer: opvoering oordieganse

land;daar wordgekla oordieveelheidvan vertalings

waarmee

onsakteurs ons verhoëbewandel

—

oordieskaarsteaanlokaletemaswatonsraak.Die dramaturge, soword gesê, is

TV

toe.

Laat ekdan daarmeebegin: dieTV, endan hang ekdaardie "lokaletemas wat onsraak", sobietjieaandie kapstok,

om

later 'noomblik daarnaterug te keer.

Vanal diediagnoseswatek dieafgelopeaantal

maande

oordielotvandie Afrikaansetoneel

moes

aanhoor, isdiéoordiebose^invloedvandievervlak- kende

TV

die luidstegelug.

'n

Mens

hoor:

Die skrywers hetweggeloop

TV

toe, want daar's meergeld; dieskrywers het dieverhoog verloën en hulle virdertig silwerlingeaan die mindere

TV

verkwansel; ernstige dramas word nie meergeskryf nie

omdat

die derde- rangse

TV

se grypende muil (en sy peristaltiese sklukderm agter daardie bek) allesverorber ^...

Die skrywer het, so sal opvoedkundiges en teoloë dit formuleer, die ver- tikaleideaal vir die horisontale

Mammon

loop verruil.

Dit is dan die rede

waarom

daar in die afgelope aantal jare so min oorspronkliks op dieAfrikaanse verhoog was,

waarom

daaromtrent geen

nuwe

Afrikaanse dramaverskyn nie, ens.

Dié dinge word oral gesê, van kultuurvergaderings tot moffie-partytjies,

maaroral met

ewe

mingrond.

In die eerste plekwil ek u, ledevan die Skrywerskring,

maan

datu, liewe vriende, allermins oor diesaak moet kla.

Die rede

waarom

ek ditsê, isdie volgende:

Dietelevisie isnie'n minderwaardige

medium

nie, envirskrywersopenhy tog moontlikhede. Daar ismeerrede:

Weliswaarhettelevisiebeperkinge, maardaar kan, asdie talentmaardaar

is, selfsgroot werke uit voorkom.

Die verwytvan vervlakking gaan nienoodwendig op nie.

Maarek het gesê daar is beperkinge.

Een daarvan is seker iets wat binne ons situasie ernstiger is as in ander lande,

omdat

onstog'n bedryfhetwatinsekere opsigtemonopolisties is.

Jyhetmaareen plek

om

jougoedjiesheen aantedra, endis

SATV.

Endis in beginselongesond, maar opdie oomblik

meen

ek, nie misbruiknie. Die rede

waarom

diemisbruikso minis,isjuisdiehonger vandieding.

Hy

moet

selfs goedslukwat hyin anderomstandighede bepaald niesou duld nie.

'n Verdere beperking van die

medium —

in onsomstandighede nie nood- wendig uit sy aard nie

—

is die feit dat gewaagdheid oor dinge soos die agterkantvandielewe, niejuisdaartuishoortnie, endusbeperkendopdie 23

ernstigeskrywer kaninwerk. Naaktonele, kragwoorde,

gewaagde

temas

—

behalwewaarditgewelddadig is, wantoorgeweld isdié

medium

selfsby óns geduldig

—

kan net nie.

Die

TV-mense

hetoorgewaagdheid ^{'n heel} aanvaarbare uitgangspunt.

Dieverskiltussen dielewendeteaterendie

TV

^is,sêhulle, gehoorsgewys, dat_jydieeen, dis noudie teater, vrywillig besoek, gesubsidieerdof tenie;

bydie

TV

koopdiegrootste

gemene

delersylisensieen_jygaanloopsitinsy voorkamerwaar, innormalegesinne,oupa,ouma,die kindertjies,enwie'n

mens

ook^{al wil} bedink, gaan saamsit

om

dieding.

Jy kan nievir Janniewat onrustigaan dieontluikis, teveel van eensoort ding

wys

nie; jykannievir Sanniewathaar eerste perversietjievoelgroei, eenkanttoelaat oorhel nie, endan hetoupasegedagtes dalkook nog nie heeltemaltotrustetoe

gekom

nie,en_jywilnie

ouma

seoudag beswaarnie, ens.

Diegevolgisdatgewaagdheidendieaansny van

sommige

diepertemasuit die aard van die opset onmoontlik is. Politiek, godsdiens, die lyf en sy perversies, dié iste sensitief.

Daarisdus^'n klompiemoontlikhedeweg. Maardaarisnogbaiemooidinge moontlik

—

_{'n skuifmeul virvrot skryf isdit nie.}

Virdieverhoogisditgelukkigdatditsois, wantditlaat'n terreinoop:

om

daardiedingeaantesny,daardiemenslikeroerseleteontleedenuittebeeld wat opdie

TV

taboeis.

So

^hetdielewendeteateroorseedie

TV

diehoofgebied,en so sal dithier

moetgebeur. Daarisplekvirerns,endeurdiegenadeheelwatluim,watnie inonssituasieopdie

TV

gangbaargaanweesnie, maarwelopdieverhoog

—

veral natuurlik die Engelse verhoog, want watdaar gangbaaris, isnog

nie virgoeie Afrikaner-oreaanvaarbaar nie.

Niksisonvermeng goedofkwaadnie, ookniedie

TV

nie.Vlakofslegte

TV

kanalleen die teaterbaat; vrotteatersaldie

TV

nieveelbeVnvloednie,want

dié sal voortdonder. Die teater het die vryer geword, die een wat verleë begin raak het

om

gehore.

Virskrywersisalbei moontlikhede oop.

So

oop,datdaarskaars gekla kan word. Enigietswat maar'n skyn van meriete het,sal aangegryp word. Kla dus nie.

Asu welgroot klahet, kla oordievideo-marken sý invloedop die teater- gehoor, selfsop dieTV-gehoor.

Dié duiwel het so stil tussen ons ingesluip dat ons van die kinders

moes

hoordathybestaan.

Hy

steelgehore, wantelkeenkan naeiesmaak, enⁱⁿ vry ongesensureerde vorm, loophuurwathywil hê. Ek

meen

datdiémark nogonversadig is, endie lewendeteaternog baie gaanseermaak.

Om

'n redewatekvroeër

genoem

het:

Hý

geewatdie

TV

inamptelikege- daanteniekan geenie, hýloop metdingewateknieopdieAfrikaansever-

hoogdurf

waag

^nie, hýverswak

my

weerstand en

my

slimmigheidteendie aanslagvandieTV. Dieoupa wat

my

sal kruisigoor ek'ndingetjieinsitwat

dalkskuinsis,saltuiskan kwylsoos hywiloorietssoortgelyks,endieband heen-en-terugspeeltotdat sy vertraagdelus bevredig is.

Teen die video het ons net een verweer indie Afrikaanse teateren in die

werkwatonsvironseie

TV

^doen: goddankisdiespul goeduitheems, enis

daardarem nogiets in die literatuuren dieuitvoerende kunswat'n sekere lekkertevan erkenning in 'n gehoorkan bring.

Televisie hetietsmetdieverdwyningvansoveelAfrikaanse toneelskrywers temake. Natuurlik. Maarditwil niesê datonsniebinnediebeperkingedalk nog eendag iets groots gaan

maak

vir daardie klein kassie nie. En vir u, skrywers, is daar

nuwe

moontlikhede geopen

om

die dier te voer: joer- nalistiekeTV, ernstige

TV

ens.

En ineen opsig hetdie

TV

onsverlosvan^'nanderding:toedie filmso duur geword het

om

te maak, soveel geld

moes

in-oes voor die geldskieter sy pondjiewins konkry

—

endittemiddevan onsekersubsidie-sistemeenook

'naanslag van die televisie

—

_hetdie

TV

ons^verlosvan baiekommersiële druk. Ernstige films

maak

niegenoeggeld

om

opdieoomblikinSuid-Afrika lewensvatbaar te

wees

nie; vir die

TV

kan daar laat-aand, en binne die beperkingsvandiestelsel,tognog iets

gemaak

word wat ook méérprobeer

wees

as net'n kommersiëlesukses. Laat ons daarvoor dankbaar wees.

U

asskrywers,asu dalk'ntrekkiehetvirdievisuelemedia,salmaarmetdié onregverdige

Mammon

moet gaanvrede maak.

As die media mekaar se beskikbare talent opvreet, soos die sakesektor staatsamptenare, isditso.

Die

TV

^isdus'n moontlikheid, nienoodwendig vervlakking nie, metsy be- perkingsén sykommersiële bevryding watdie fliek betref.

Maar daaris geen enkele skrywer van wie ek weet wat nie nog 'n sagte plekkievirdielewendeteaterensý soortopwindinghetnie.

Wat

nienogin sybinnegemoeddaremgraag'nopvoeringen'n boek, liefsonderdiegenre

"drama", gepubliseer sou

wou

hê nie.

Wat

ekdaarmee

wou

sê, isdatdieskuldvirdie skielikedramatiese droogte opdieverhoog endiebaieskraaloesaan gepubliseerdedramasnie netdaar gesoek moet word nie. Die televisie

was

maareen faktor.

In die ou dae het tannies wat Engels-georiënteerd geskinder het, altyd,

wanneerSannie skielikdeur Pietgelos isendan tegou maar met Jan ge- trouhet, altyd 'ndefinisiegehadvirSannieseoorhaastigeen leedvermake- rige huwelik.

—

Nadat hulle natuurlik die dae getel het tot selfs nege

maande

toe. Hullehet gesê: SanniehetJansogouna die liefdesteleurstel- linggetrou,

omdat

sy op die "re-bound" was.

Dis nie onmoontlik datdie

TV

verbygekom het toe die aanvaarde drama- turge

— kom

ons

noem

hullemaarso, byontstentenisaan 'nbeterterm

—

op daardie selfde rebound

was

nie.

ToePiet-teateronsmoedelooshad, hetJan-TVsyhongerflikkers

kom

gooi en ons kon sy behoeftes en sy hongerin sy oësien, en in syvryersasem hoor. Dis lekker

om

^skielikweer'n bietjietevry met iemand watjou regtig 25

wilhê en niegedurig besigis

om

joute verteljy'ste vet, oftemaer, ofjy't

bakbeneenbakore, enjou neusgate isskeef, enjy'ssosiaal nie lekkernie,

enjypraatmet'nplataksent, enjoukleresmaakskiet tekort,enjou karkon duurder enjougeesrykerenjougeselskapinteressanter,enjouagtergrond hoër, en jou nek 'n aks dunner ^... en ... en ... en ...

Naal die jareweer iemand wat

om

jou nabyheid hyg ... Kanjyons meisies kwalik

neem?

JyvatJan, wanthywiljouregtighê, hylaatjou

—

soosalle

vroue inverhoudingeuit Millsen Boonsê: ^"...weersoos'n vrouvoel ^..."

Maar ofdiehuwelikmetJan, dalk bietjie uitleedvermaakgetrou, terwyl_jy elkenag 'ngeheimeliefdevirPietinjou nag-fantasieëmoetstildroom,gaan hóú,dis'nandervraag.

Want

Jan gaan ook maarindiehuweliksyattensie- uurtjie na nege-uur saans verskuif, verval in die omdraai-en-slaap- gewoonte, sy

blomme

nalaat en sy fees-datums vergeet, sy kritiese oog ontwikkel, sywasgoed, koerant, pypen snork deurjouhuisvrou-daesleep.

As Piet dalkweer opdaag, 'n etetjie reël in diestad, tot

nuwe

waardering

kom —

dalk indiegedaante van Gerrit Geertsema ofMariusWeyers

—

en Pietisbereid

om

jouweeraantehoormet'nsimpatiekeoor,en hysêhysal

byjou staan, en hy het dalk 'n fout gemaak, want eintlik

was

jy^vir

hom

onontbeerlik, dié besefhy nou, dan gaanjy, ^{al is}jynou vasgekontrakteer aan Jan, een van die dae vir jou in 'n hotelkamer laat insmokkel, en as Piet-teater maar sy storie ken

—

ook nie eers te goed nie, want met jou liefdehethyinelkgeval'nemosionelebasis

om

syliefdespeloptebou,dan gaan_jy ...

U

verstaan my. Al skei_jy Jan nie, gaanjy met Piet vry.

Ek vra weer. Kanjy^'n vrou in haarvrugbarejare kwalik

neem?

Ekprobeerviru ietsbaie ernstigaan dieverstand bring: Dieou romantiese gedagte dat skrywe'n innerlike noodsaaklikheid iswat teenalle sin enwil inmoetgeskied,teenalleverleentheidenleedinmóétuit,ens.,istjol.Selfs die liefde endie skeppingsdrang kan seerkry as_jy gedurig moet bloedbek loop.

Ek verergerenvergrootnatuurlik. Disniesoergnie, ekprobeermaarnet'n

aanduiding gee van 'n probleem watons gedurig miskyk:

In die uitvoerende kuns, die visuele kuns, die film, die TV, die teater, die musiek-blyspel, die kabaret, isdaar baie meer dinge in die spelas netdie sielewroegingindiestudeerkamer. Daarisbaiemenslikeverhoudingsindie spel, daar is 'n klimaat in die spel, daar is

mense

en hulle geesdrif of moedeloosheid aan diewerk.

Dis soos Transvaal se rugby.

Soms

steek selfs die spelers vas en sê:

wragtag, nou speelek nieverdernie, ofekgaansoek'n joppiein 'n ander provinsie.

Wat

ekhier sê, is'n kunshistoriesefeit, nienetdiekreetvan

my

kamtigeof- fervark nie. In die uitvoerende kuns is administratore, geldskieters, organiseerders, langs die skeppende geeste nodig, en as die spul in duie stort,danmoethulleook maar'nslagvrawathúlleaangevanghet. Laatdie

toekomstige geskiedskrywer oordiédinge maarby Bartho, André,

Adam,

Chris, Pieter,

kom

sit envra, en hullesal hoor.

Natuurlikis Brutus'n eerbare man. Natuurlik vergroot ekdiespul vandag.

Miskien isdit nieso erg ^nie. Daar

wás mos

baiewaardering.

Moeniedit vir Bartho sê^nie, maardalkisdit nieso erg nie.

Brutus is 'n eerbare man. Dalk weet Brutus nie eers wie hy wanneer stilgemaakhetnie. Dalkweet hynie,datselfs

Van Wyk Louw

op'ntydnie

meer

wou

skryfnie;dalkmoet'n

mens

jouuitdie nie-skryf uitbakleisoosdie

Louws gemaak

het.

Brutusweet nie altyd nie.

Brutusse oordeel is nie altyd suiwer nie.

Brutus hetsyeie ego

om

na

om

te sien, en sy organisasieen syvolgende kommissie-opdrag van die regering, en sy goeie naam, en sy finansiële verantwoordelikheid

.

Brutus is'n eerbare man.

En dalkmoet MarkusAntonius'n slag

kom

klavoor dievolkasCaesarstil lê. Dalk moet Markus Antonius sê hy

wens

dié

wonde

kon lippe

word

en praat.

MaarBrutusmoenienádietyd

kom

kladatdiedooieCaesarnounog, naal diegoed wathyuitdieBrutusiaansehand ontvanghet, willêensybek hou

nie. Bid jou aan.

SoosTiemie, wilonsalmalgehê

wees —

veralwanneer_jymetdie

maak

van die goed, genoeg onsekerhede en vrese het. Moeniejou gesëlse tegniek telkensneerhalendafmaakendanlateroorimpotensieenkoudheid klanie.

Niksissoerg asdievoortdurendebevestigingvantwyfels, onsekerhedeen vrese nie.

Laat'n offervarkdan maar vandagdié dingvir u sê, al dink hy en u datdit nieso ergisnie. Offervarke hetdieneiging

om

sobitterbekoorsituasies te dink.

Ek het so 'n vermoede dat iemand hier insy agterkop dink:

"Wat

klá die

man

tog so?

Wat

sukkel hy so? Het hulle dan nie die

moed

van hulle oor- tuigingnie? Is hulledantog maarnooitwerklikegeroepenes geweesnie?"

Lighartig sou ek

wou

antwoord: Moenie die onrein offervark verwyt nie, priester, ashy'nslagskreenie. Offervarkeismaarso. En_jy moetdie pries- ters hoorashulle onder die lem kom, Priester.

Asteenvraag sou ek

wou

vra:

"Hoekom

hetalmal toeskielik ophouskryf?

Sê_jy

my

dan, vrae-tyd." En moet dan nie kla oordie skerptevan

my

ant-

woorden dieaanhalingswatjy gaan hoornie.

Ek hetdit al hoeveel keer oorweeg: hetdaardanwerklik ietsverkeerd oor ons

gekom?

Vanbuiteonsselfaf? Kanekdievraagnoumaar afmaak metso

'n algemeenmenslike skulderkenning

—

of

wás

daardalk faktorewatgelei het totdiedroogte? Selfs faktore buiteons skuld?

Hétdie sensuur onsdalk meergeknel aswatek voorAndré

wou

toegee?

Hetdie streekrade onsuit dieskryf uitverneuk ofverneder? Het die slim-

27

migheid van en die kristal-verwagtinge van die literêre kritiek of die aap- domheiden worshond-astrantheid vandiekoerantkritiektotmoedeloosheid toeonder onstoonnaelsen nerfingelem? Só,dat_jynaderhand netnie meer

wou

nie,omdatditniemeerlekker

was

nie?

Wou

^{diestreekradenie}genoeg

gewaagde

myle met ons saamloop nie? Of

wou

hulle nie ons hand

kom

vashou nie

—

toe ons

soms

^die sterf van mislukking

moes

sterf in die

sykamer van die openbare volkshospitaal waar kritiek, familie en vyande agter glasvirjou stuipe

kom

staanenlag het?

Omdat

jy ietsanders

wou

sê, of'n ou ding nuut

—

enwattoein plaasvan grootwoordestotterwas?

Dis alles goed en wel vir die offervark

om

op sy rug te lê en 'n stukkie Calvinistieseskuldaanvaardingtepleeg

—

van sondevaltotgebroke wêreld toe,maardiegodeendie

lemme

sal hy sónieonderdiekniekrynie. Endie agonievan sy mislukkings elke keer wathy

wou

waag, dié sal hy nie ver- geet selfs tot die

mes

deur sy eerste laag nekspek gesaag het nie.

Want

baiedingehetingegrypindieplekwaaruitdiegoed moet

kom

wat_jymaak:

uit jou geesdrif, en uit 'n redelose geloof datjy

mag

probeer en dat jou werk, selfswaardit afgewysword, minstens 'n bietjie respek verdien.

So het ekgewonder.

Was

dáár niedalk ook waarheid in nie?

Natuurlik

was

^daar.

Dalk

was

ons nie hardegaten redeloos genoeg nie.

... endalk

was

dit nieso erg aswatek

maak

nie, dalk

moes

Bartho maar aanhou verduur, dalk

was

ons opdragstukke vrot, dalk het ons ons maar verbeeldieteaterwêreld skuldons'nverhoog,diepubliekskuldonsaandag endie godeendie priesters skuld ons minstens bietjie respek.

Dit

wás

nie so erg nie, maar dalk het dittog bietjie so gevoel in die stu- deerkamerasjy

opgewonde

oor'ntema gaansit

om

iets virdieverhoog te probeer maak, en diegedagte aanjou vorigeontvangs

kom

giet die koue water van herinnering langs die ruggraatvanjou geesdrif af.

Laatditnouwaarwees, ofhalfwaarwees, soosditwil ... dieenkelvoudige

feit is,teveelhette skielikopgehouskryf

om

diewetvan gemiddeldesson- dermeertevredete hou.

Daar isietswaaraan ek so bietjieglo: 'n Dampkring van geesdrif of waar- dering, kan, asditdannie totgrootwerkkanleibinne'n

gegewe

van skraps talent nie, dan wel minstenstot pogings.

Disnie

om dowe

neute, of'n

ongewone

bondeltalent,dat Sestigskielikop- bloei, of Dertig skieliktussenonsis, ofou Vlamingeskielikalmalgoedaan die skilder gaan, of dieaanvaarde dramaturge skielikverdwyn nie.

'n Dampkringkanookwees: wysneusig, foutvinderig, neerhalend,polities- verskrik, sede-behep, skeel, oogklap-vereng,

doodgewoon

bietjietoe.

lemandsaleendagsekerdierolvan toneelkomitees enadministrateurs(met

'n grooten'n klein"a") van hier tot indie Kaap kanskryf, endan kandie kuns-en literêregeskiedskrywersdieverbandewaarvoorhulle soredeloos

lief is,

kom

lê. Dalk

kom

dáárdan'n redeuit

waarom

diegroot droogtedie Afrikaanse toneel so lank geknel het.