J. Pretorius

Nog

'n

vintage-sonnet

In hierdieland wat tot

Gods

Troon opstink van al die haat van "Boer, Brit en Barbaar", waar GrootSportspiere oor grasgroen baljaar, klein kritikasters indie kuns rinkink,

waardik geldbuikeop hul buidels klink tot skrikvan iederkraakdun

maag

enwaar

die helesot-en botmisleide skaar agterpolitici aanbiddend hink;

ja elkedingwat

hom

kan balanseer, min of meer waggel op sy agterpote, beklee word metdie

mag

van God-die-Heer, vra'k: godverdompl

waarom

moetek

my

tyd bydié pisselftevrede, idiote,

telende, uitgestelde lyke slyt?

Leendert Dekker Makabrakadabra

Die ou hofnarstamp skalksaan Hans Holbeen:

Danstyd nou ouste, toetoetoe, hierheen!

Watsegekwassies en messies?

Hoela met pousen prinsessiesl

Nóú

^slat ek

drom

met

my

skedel en skeenbeenl''

Ingebed, toegeskuim en gekluis soos'n slakwat nie meerwil verhuis, moet ons weertastend

waak

asons doppiesnags kraak ...

Ag, 'n

mens

voelvol ernst: ek is nernst goed tuis.

Een-Zaam, of Lezend

in

album en smartlap

Hierzijn: (1) Sar-el k'amen z'n

mummie,

(2) zijn laslappendeken en

dummy,

(3) zijn voet(och detriestigheid van de honden d'r ietsigheidl),

(4) een siamees op de loer naarzijn

chummy.

'n Klein eendjiemarsjeer met gesnater en nog tweetjiesval in by hul mater.

Die ou drietjiesvandons storm so fiertjiesen plons indie vywertjie, onderdiewater.

Etienne Leroux

In

gesprek met Koos Human by geleentheid van die 25e bestaansjaar van Human & ^Rousseau Uitgewers

Etienne Leroux:

Waar was

jy op skool, waar

was

jyop universiteit, van- waarjou belangstelling indie letterkunde?

Koos Human:

Die Hoërskool Voortrekkerop ^Boksburg; toe Wits. Ek het van kleins af baie gelees

—

en daardie dae

was

daar so min Afrikaanse boeke datjy alles gelees het, van Johann van der Post tot C.M. van den Heever.

E.L.:Jyheteenkeervir

my

gesêdatjydestyds'nstudievan "hack-writing"

gemaak

het. Vertel 'n bietjie meer oor hierdie aspek van jou navorsing, asook anekdotes, indien enige.

Koos Human:

Vir

my

M.A. het ek 'n verhandeling geskryf oor "Die gewildeliterêrewerk"

—

'nhoogdrawende

naam

vir"hack-writing".Ek het probeer

om

die geskiedenis van die ontwikkeling van populêreleesstof in Afrikaans na te gaan en daarna 'n paar gedeeltes uit populêre romans vergelyk met vergelykbare gedeeltes uit ernstige romans. Ek

was

destyds baieonderdieinvloedvan QueenieLeavismethaarFictionandthereading pubHc en al daardie klomp Engelse "moralists" wat 'n geweldige sosiale

waardeaan letterkundegeheg het

—

die Leavis'e, Denys Thompson, I.A.

Richards ens.

Onspraatnouvanmeerasdertig jaargeledeendieanekdoteshetvervaag.

Ekonthou dat baievan dievraelystewatek rondgestuurhet aan studente by universiteite

om

oor hul leesgewoontes navraag te doen, heel hoog- drawend beantwoordis.Jy sou kon^glohullehetnet poësie geleesvansog- genstot saans: Die vraelyste

was

sekerooktotaalonwetenskaplik. Ekhet ook metverskeie skryfsters gekorrespondeer en party (bv. Regina Neser) hetheeltemalemosioneel geraak oordierol waarin hullehulselfgesien het asopvoeders vandievolk of

mense

watvirdievolkleidinggee enophef. Ek het hoofsaaklik met skrywers van liefdesverhale te

make

gehad, en in 'n

minderemate metskrywers vanspanningstories. Van hulle

was

Tryna du Toit verreweg die intelligentste. Nie net het sy 'n

wye

kennis buite haar skryfwerk

om

nie, maar ook geen illusiessoos Regina Neser nie.

E.L.: Beskryfkortliksjou loopbaan voordat

Human

6t Rousseaubegin het.

In die Noordeen die Suide.

Ook

^{'n bietjie} skindernuus oordie uitgewerye van destyds.

Koos Human:

Ek

was

'ntaamlike "rollendeklip" voor ekindieuitgewers- wêreld beland het: Joernalis (een jaar), toe weer joernalis elders (een maand), onderwyser (drie kwartale), vertaler by die Vleisraad (tweejaar), assistent in die afdeling skoolpublikasies by Nasionale Boekhandel (twee

jaar), hoof vanalgemenepublikasies by Nasionale Boekhandel (twee^jaar).

bestuurder van die Afrikaanse Pers-boekhandel (agt maande) en ven- noot/besturende direkteur/mede-hoofbestuurder/hoofbestuurder van

Human &

Rousseau(25jaar). Asjypraatvan skindernuusindieuitgewerye destyds, sou ek kon uitwei oor die redes vir

my

kortstondige verblyf by

APB,

maarek vreesditsal lasterlikwees.

Die uitgewerye

was

toe dun gesaai. Van Schaik

was

bietjie op die agter- grond: dieouJ.L.van Schaiksekonserwatisme

—

nasyaanvanklike baan- brekerswerk

—

het die maatskappy noodwendig beïnvloed en ekdink sy seuns seinisiatief het gevolglik baiegely.

Die

APB

hetgrootdingegedoen opdiegebiedvan populêreleesstofenvol-

kome

smakeloos en sonder enige standaard boeke uitgegee. Petrus Nie- naber hetalles gekeur

—

_{van poësietot} manuskripte oorhoedemakeryof koekversiering. Elke oggend het Sarel Marais (my voorganger) op 'n spesialetafel insy Mussolini-agtigekantoor diemanuskripte neergesitwat hydaardiedag ontvang heten metdie kriekvandiedagbreek.hetNienaber op padWitstoeingekom

om

die manuskripteaf te haal. Dievolgende og- gend isalmal weer afgelewer(klaargekeur) engeruilvir diéwatdievorige dag

aangekom

het.

Dietweeuitgeweryevanbetekenis

was

Nasionale Boekhandelen Balkema.

Tafelberg

was

destyds'nheeltemalanderproposisieasvandag:dit

was

nog deel van wat die Cronjé-kommissie die "Goeie Hoop-kompleks"

genoem

het (eiendom van Blaar Coetzee). Nasionale Boekhandel het feitlik al die belangrikste skrywers uitgegee (naas Van Schaik, wat meestal nog die oueresinsy fondslysgehad het)enhetbinnesybeperkingsmoeitegedoen met dieversorgingvan sy boeke hoewel niegoed genoegnie. Die aksent, watliterêre kwaliteit betref,

was

veral opdie poësie.

Op

die terreinvandie poësiesou hierdiefirmafeitlikalles

waag —

totbyPeterBlum,watdestyds uiters riskant was. (Daar

was

selfs druk uit C.M. van den Heever se Skrywerskring datBlumse eerstebundelaandiemarkonttrek

moes

word.)

Op

die terrein vandie prosa

was

die firma egter minderondernemend en belangrikemanuskriptehetdeursy vingers geglipsoosniealleenjounenie,

maar ook bv. Elise Muller se Die vrouopdieskuiten (ekmeen) Eitemal se Jaffie.

Ook

Con de Villiers se Overbergsestories is van die hand gewys.

Daar

was

'nvolslaegebrek aanbelangstelling in"skeppendeprosa". Daar

isgeglodat kortverhalenieverkoop nie. Dieprosaskrywers isvervreem en

dithet nogal heelwat moeitegekos

om

hulleweer naderte bring. Almalis

na Balkema.

Balkema het 'n enorme rol in Suid-Afrika gespeel.

Hy

het^ál daardie skry-

wersgepubliseer en só gesorg dat RechtMalan 'n shake-upby Nasionale Boekhandel beveel het.

Hy

hetook die boeke mooi uitgegee, indie regte Nederlandsestyl,endithetveroorsaakdatRechtMalanbeveel hetdatNa- sionale Boekhandel 'n tipograaf uit Europa

moes

invoer

om

sy boeke ordentlikte laat lykenmet Balkemate laatkompeteer

—

vandaar

Fomm.

Is ditgenoeg? Oorhierdietydkan ekure gesels,maar dan_{sal jy 'n}snelskrywer 53

byderhandmoethê. Ekmoetwelsê: mnr. RechtMalan was,tenspytevan

talle hebbelikhede, die

mees

opgevoede, beskaafde, beskeie enterselfder- tyd streng baas wat ek ooit gehad het. Ek sal sy gereelde besoeke en oproepe altyd onthou.

E.L.: Vanwaardie kode: Persdiens in

Human &

Rousseause briefhoof?

Koos Human:

Toe ek besluit

om APB

te verlaat, het ek Leon Rousseau opgebelenonshet

Human &

Rousseaugestig.

Op

daardie tydstip hetLeon

'n persagentskapgehad metdie

naam

Die Uniale Persdiens (laterverkoop aan Jan van Elfen). Hierdie persagentskap se telegramdiens

was

vanself- sprekend Persdiens, wat ons oorgeneem het.

E.L.:

Hoe

^hetjy en Leonjulle "saak" begin. In 'n garage?

Koos Human:

Leon en ek het nie presiesin 'n garage begin nie, hoewel onseerste pakhuisdiebediendekameronderdie garagevan

my

bungalow

inKampsbaaiwas, vanwaarekelkeoggend met'n prekêre trap langsopge- steierhetmet'n koffervoleksemplarevanonssuksesvolle eersteboek, The last division (Anthony Delius),

om

vroeg soggens by ons kantoor in

Volkskasgebou, Adderleystraat, af telaai, van waarEbrahim Petersen die pakkies

moes

gaan aflewer, vergesel van fakture wat ek met die hand uitgeskryf het. Dit is'n belangrike manier, glo ek,

om

bo uitte kom, asjy heel onder begin.

Ons kantore

was

in Volkskasgebou, maar ons het dit binne

maande

ont- ruim, wanthulle

was

teduur(ek

meen

£21 permaand). Leon hetsy huisin

Rugbyweg

verkoop en 'n huis in Alexandralaan, Oranjezicht gekoop (no.

24, nievervan

my

huidigewoonplekno. 35nie). Hierdiehuishet'nenorme keldergehad.Een helftevandiehuisisaskantoregebruik,die resvir'nwo- ning endiekeldervirdieopberging van onsgeleidelik groeiendevoorraad.

Waarskynlikinstryd metallemunisipaleregulasies.

Wim

Hartmanheteen- dag daaropgedaag en gesê dis die naaste wat hynog gesien het aan die

Hyman-broersseopsetin Koffiefontein.

E.L.:

Waar

het julle julle geld gekry

om

^'n uitgewery te begin?

Was

dit moeilikejare?

Koos Human:

Onshet geengeld gehad nie.

Ons

^hetvan diehand in die tand geleef. Eenmaand, onthouek,hetons £30gehad

om

tussen onstwee

teverdeel, nadathuur,tiksterenbode betaalis.

Op

daardie tydstip

was my

huishuur £19 per maand. (Daar het ek selfs alle sluimerende sosialistiese neigingsverloor.) Diepersagentskap het'n bietjiegeldingebringenverder hetonsvertaalwerk gedoen. Ekhetselfsdievertaling van genl.

De Wet

se Diestryd tussen Boeren Brit, watek op

my

^lys gehad hetaseenvan ons eerste publikasies, aan J.D. Pretorius by Tafelberg verkwansel vir onmiddellike kontant, en hyhet daarna duisende uit die boek gemaak. Jy kandussiendit

was

moeilikejare.Na ongeveer'njaarhet GerritBakker, 'n

ou vriend van

my

en boekhandelaar/uitgewer (Constantia) in Johannes- burg,aan ons£1 500 geleenwathylaterinaandele

omgeskep

het. Bakker hetonsin aansienlikemate op diebeen gebring.

E.L.:

Op

watterstadium hetjullevóóralleander gevestigde uitgeweryedie Sestigersgegaps? Hoeveel Sestigers sewerke isdeurjulle uitgegee?

Koos Human:

Ek

meen

onseerste groot Sestiger-jaar

was

^1962. Toehet Lobola en Si/bersteins verskyn. Die geskiedenis van Si/bersteins ken _jy, maarvirdie lesersmoetekditoorvertel.JohnMalherbe,wattoebestuurder van H.A.U.M. was, hetdie ms. deur diejeugdige John Kannemeyer laat keur en, tenspyte van 'n geesdriftige verslag,besluitdatH.A.U.M. teveel hooiopsy vurk hetin1962

om

nog'n boekteaanvaar. DaarophetGerryde Melkerdit vir

my

gebring. Dit is 'n storie wat ek vandag nog vir

my

per- soneelvertel as hullesêdiste laat in die jaar

om

nog 'n ms. te publiseer.

Lobo/a het ons ook "by verstek" gekry. Dit

was

voorgelê aan Nasionale Boekhandel, wat dit aan W.E.G.

Louw

gestuur hetvir keuring.

Louw

het dieboekaanbeveel, maar gesê Boekhandelmoetselfbesluitofhy

vanweë

sy "verbintenissemetkerkenstaat"ditwil

waag om

so'n boekuittegee.

Hy

wou

^nie. Daarop hetekAndréseadres in Parysby Gladstone gekry en aan

hom

geskryf.

So

het Lobo/a by ons beland. (Nasionale Handels- drukkery

wou

die boek nie eens druk nie maar die Cape Times het

—

weliswaarop grond van Gladstone seaanbeveling

—

ingewillig

om

^ditte produseer.)

Onshet alreeds in die vorigejaar(1961) voorbrand

gemaak —

onwetend, natuurlik

—

metdieuitgee van

Van Wyk Louw

se Vernuwingⁱⁿdieprosa, wat'nsoortstrydboekvir dieprosaskrywers

was

(soos Berigteteveldeen Loja/eversefdit indie dertigerjarevirdiedigterswas.) Ekdinkjyhetdaardie eerste keerbehoorlikeerkenning gekry, asookJan. DaarbyhetLeonen ek natuurlik die meeste van die skrywers persoonlik geken. Hierna het die ander skrywers na ons begin kom, ons het Jan se Een-en-twintig by Balkema oorgeneem

—

tesamemet 'nklompieander bundels, ondermeer Blum, InaRousseau en ErnstvanHeerden

—

en vantoeaf

was

onsgeluk- kig

om

'nheleklompieSestigerstekrywatmanuskripteaanonsgegeehet.

Ons het werke van verskeie Sestigers (hoewel nie naastenby almal nie) uitgegee, o.a. vanjou, André, Jan, Bartho, Fanie, Breyten (een bundel).

Voordat 'n

mens

hierdie lys volledig kan maak, sal jy eers vir jouself duidelikheid moetkrywat'n Sestiger presies is!

E.L.:

Hoe

het_{jy dit}reggekry, Koos?

As

'n formidabelesakeman

moes

jytog

'n kans

gewaag

het.

Was

ditjou liefdevirdieernstige eksperimentelewerk watjoulaatbesluithet

om

jullebestaanopdiespelteplaas?Ofhetjygevoel datjullesuksesvol genoeg

was om "nuwe"

werke uitte gee? D.w.s.;

was

daargeen risiko nie?

Koos Human:

Daar

was

natuurlik'n risiko, maar opdie keperbeskou

was

alhierdie boeke ookgoeie beleggings. Feitlikalmal isherdruk, dikwelstalle kere. Daarhet ook 'nveranderingaan ons universiteite

gekom —

enweer dink ek Van

Wyk Louw

se boek het 'n groot rol gespeel. Die jonger skrywersseboekeisin'ngrotermatevoorgeskryfas tevoreenonshetdus, buite die publiek om, ook 'n afset gehad op die voorgeskrewe mark.

55

Polemieke hetnatuurlik ookgehelp

—

soos_jy goed weet.

E.L.:

Wat

isdiewaarheid inverband metdie relletjieoor Breyten? Ek dink ditgaan oor'n briefinDie Burger. Ek isniesekernie.

Koos Human:

Ek kan nou nogniedie vollewaarheidvertel oordierelletjie

rondomBreyten endie briefinDie Burgernie

—

altansnieswartop^witnie.

Wat

ek wel kan vertel, is die volgende: Die CNA-prys is aan Breyten toegeken vir Die huis van die dowe, een van ons uitgawes. Toe John Vorsterdithoor,

was

hy

woedend

en hyhetallesinsyvermoë gedoen

om

tekeerdatdieprystoegeken word.

Hy

hetopalmaldrukprobeeruitoefen, ook op Opperman. Eenaand

was

Nakkieen ekmetJ.J.Spies ensyvrouin

Opperman

sehuis, toebelVorster.

Hy

het'n ellelangegesprekmetOpper-

man

gevoer.

Op

dieou eindehet

Opperman hom

feitlikbeledigdeurtesêhy bespreek nie poësie met 'n leek nie. Vorster het in elk geval beweer dat Yolandeniedieprobleemisnie

—

"sy kanby

my kom

bly,"

was

sywoorde.

Maar Breyten

moes

gearresteerword, het hy gesê.

Kortdaarna

was

ek in Paryswaar ek Breyten enAndré gesien het. Ek het hulledie hele storie in kleuren geurvertel, waaruit natuurlik baie duidelik geblyk hethoe Breytense vriendeen ondersteuners eenvoudig geweierhet

om

voorVorster se aanslaetegaanlêendaarop aangedring hetdathydie prysmoetkry. DitgeldookdieC.N.A. HiernadraaiBreytentoeom, gee'n

onderhoud aan 'n Nederlandse koerant en sêdie heletoekenning van die prysisoëverblinderyen'nvormvanomkopery

om hom

teprobeer oorreed

om

nie sy sê te sê ^nie.

Hy

het herhaal dat hy a.g.v. syvrou toegang tot Suid-Afrika verbied word.

Ons was woedend

en het toedie fameuse ope

briefaan Die Burgergeskryf. Daarin hetons gesêdatBreytenagter syvrou skuil en probeertekennegeedat teen

hóm

gediskrimineerword asgevolg vanháár, terwylhyopdaardie tydstipgoed geweethetdatditniediegeval

was

nie. Kortom, Breyten het gelieg.

Hy

^is tot vandag toe nog vir ons kwaad oor die brief, hoewel André dit lankal vergewe het. Maar sekere besonderhede in verband met hierdie geskiedenis sal in

my

eventuele outobiografie verskyn.

E.L.: Ons almal, die skrywers vir

Human &

^Rousseau, vind jou een van daardierareverskynsels: 'n uitgewerwatbehoorlikbeleseis, wat'n kennis vandie taalendiemoderneletterkundehet.

Was

'nuitgewerysoos Taurus nodig asplaasvervangendvir

Human &

Rousseauinterme vandie"eietyd- se" behoefte?

Koos Human;

EksienTaurusnieas"plaasvervanger"virons

—

of enigie-

mand

anders

—

nie. Asekheeltemaleerlik

mag

wees, moeteksê dathulle

om

'nverkeerderedeopdietoneelverskynheten

om

'nverkeerderedenog daaris. Daarmee bedoel ek niedathulle niedaar behoortteweesnie. Hul vertrekpunt

was

dathulleniekommersieel

wou wees

nieendathullealleen boeke

wou

uitgeewatnormale uitgewers vandiehand

wys

uitvreesvirsen- suur. Indieproseshethulle'n klomp gemorsuitgegeewat

om

^literêreredes deur ander uitgewers afgekeur is (vir sover hulle

hoegenaamd

voorgelê

was.) Die enigsteboek waarvanekweetwatTaurusgepubliseer het

omdat

ditmet dieoog op diesensuurbedeling afgekeur is,

was

Andrése 'n Droë wit seisoen, en ek is die skuldige. Die omstandighede is dat hierdie manuskrip voorgelêiskortna dieMagersfontein-e^\soúewatonsbaiegeld gekoshet. EkhetvirAndrégesê ekvrees dieselfdelotgaansýboektrefas Magersfontein en ons kan ditgeldelik nie bekostig

om

twee sulkesake na mekaarte voernie. André hetgesêdit isnie nodig

om

'n saakdaaroorte voernie, maarek het baie sterkgevoeldatditna buitentoe'nslegteindruk sou

maak

asonseen skrywertot die uitersteverdedigendieandernie. Nie eenvan ons kon natuurlikweetdatConnie Mulderopdiepunt

was om

van die toneel te verdwyn met

Lammie Snyman

agter

hom

aan en dat Schlebusch matige hervormings aan die Publikasiewet sou aanbring nie.

Sichabentsua fatalibelli\

Wat

ander boeke betref: John Miles is 'n direkteur van Taurus en het 'n

lotsverbondenheid. Breyten is daar uit politieke simpatie

—

hy en Taurus het'n klap van die Marxisme weg.Vir die res isdaarnie, soos ek nouont- hou, inTaurusselys 'ntitelwatonsuit vreesvirsensuur afgekeur hetnie.

E.L.:Jyhetonlangsvir

my

gesêdatjy

wens

datiemand'n

nuwe

uitgewery

sal beginwatdie"vibes" vandie

nuwe

skrywekanoordra. Isdaarietsom-

trent die

"nuwe

skrywe"watvirjouvreemdis?Isdaar'n

"nuwe

skrywe"in

ons midde?

Koos Human:

Eksalniesêek

wens

dat'n

nuwe

uitgewery begin

word

nie;

wat ek bedoel, is dat daar tussen

my

(en Leon) enjulle Sestigers 'n baie goeiewedersydse begripwas.

Ons

het op dieselfde manier gedinken die- selfde taal gepraat. Ek dink daar is vandag 'n generasiegaping tussen ie-

mand

van

my

leeftydendie heeljongstes. Jy kan

mense

aanstelwatdaar- die "vibes" kan opvang, maardieskrywer hetnog altyd diegevoel dathy niemetdie"baas"praatnie.

Daarom

dinkek dat'nondernemendeenver- beeldingrykeen vindingryke jong

man

wat vandag 'n uitgewery begin en

"pally-pally"metdieheeljongsteskrywersis, dalk verkankom. Ditistesê asdiejongsteskrywersvir

hom

die finansiëlestoot vooruitsalgeewatjulle vironsgegee het. Helaassien ek nieso iemand selfs indie verskiet nie.

E.L: Dinkterug aan die dae toejulle naby Keeromstraat in daardie dood- loopstraatjulle besigheid bedryf het.

Van my

aangenaamste herinnerings gaanterug nadaardie dae. Het_jy nog 'nverlangeterug na daardie pleken die verkwikkende atmosfeer?Alles

was

só heerlik informeel. Hetdit

saam

met die

Ou

Kaap verdwyn? Ek weet datjy in jou huidige Vleispaleis nog dieselfde atmosfeer virjou skrywers bied. Al wat ek van jou verlang is'n bietjie nostalgie.

Koos Human:

Dit

was

die bopunt van Keeromstraat self. Natuurlik

was

daardiedaelekker, veral dieparkeerplek vlakvoordiedeurendiekroegtien tree daarvandaan. Ek onthou ook dat

my

kantoor 'n mooi uitsig op die Argieftuin gehad het.

Soms

hetBuck Jones ('n fotograaf vir fotoromans) foto'sin die tuinvandie Argiefgeneem. Eenmaalhet hy Rie Lindebergen 57