TÉHNIK MUSIKALISASI DINA PANGAJARAN MACA SAJAK : Studi Kuasi Eksperimén ka Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya.

(1)

Selra Sucia Fitri,2014

TÉHNIK MUSIKALISASI DINA PANGAJARAN MACA SAJAK

(Studi Kuasi Eksperimén ka Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

TÉHNIK MUSIKALISASI DINA PANGAJARAN MACA SAJAK

(Studi Kuasi Eksperimén ka Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014)

SKRIPSI

diajukeun pikeun nyumponan salasahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan

Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah

ku Selra Sucia Fitri

NIM 1000144

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA BANDUNG

(2)

TÉHNIK MUSIKALISASI DINA

PANGAJARAN MACA SAJAK

(Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa

Kelas VIII-C SMP Negeri 5

Tasikmalaya Taun Ajaran

2013/2014)

Oleh Selra Sucia Fitri

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Februari 2014

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(3)

(4)

ii

TÉHNIK MUSIKALISASI DINA PANGAJARAN MACA SAJAK (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya

Taun Ajaran 2013/2014)1

Selra Sucia Fitri 2

ABSTRAK

Penelitian ini dilatarbelakangi oleh masih rendahnya kemampuan siswa dalam memahami sajak. Penggunaan teknik musikalisasi diharapkan dapat meningkatkan kemampuan siswa memahami sajak. Tujuan penelitian ini adalah untuk mengetahui kemampuan siswa dalam pembelajaran membaca pemahaman sajak sebelum dan sesudah menggunakan teknik musikalisasi dan perbedaan yang signifikan antara kemampuan siswa sebelum dan sesudah menggunakan teknik musikalisasi. Penelitian ini dilaksanakan pada siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya. Metode yang digunakan adalah metode kuasi eksperimen dengan desain pretest and posttest. Adapun teknik pengumpulan data yaitu menggunakan teknik tes dengan instrumen lembar tes. Berdasarkan hasil penelitian diketahui bahwa kemampuan siswa dalam pembelajaran membaca pemahaman sajak meningkat dari 64,33% menjadi 81,16% dengan beda 16,83%. Hasil dari uji hipotesis thitung > ttabel yaitu 12,02 > 2,46. Kesimpulannya, terdapat perbedaan yang

signifikan antara kemampuan siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya tahun ajaran 2013/2014 sebelum dan sesudah menggunakan teknik musikalisasi. Oleh karena itu, teknik musikalisasi bisa meningkatkan kemampuan siswa membaca pemahaman pada sajak serta disarankan teknik musikalisasi ini bisa dijadikan alternatif dalam pembelajaran membaca pemahaman (apresiasi) pada sajak.

Kata Kunci: téhnik musikalisasi, pangajaran maca, sajak

1

Penyusunan skripsi ini di bawah bimbingan Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd., dan Dr. Retty Isnendes, M.Hum.

2

(5)

iii

MUSICAL TECHNIQUES IN LEARNING TO READ POEM

(A Quasi-Experimental Study To The Student of Eleventh Grade Student C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Academic Year 2013/2014)1

Selra Sucia Fitri 2

ABSTRACT

This research was conducted by the fact that show ability of the students in understanding the poem is low. The used of musical techniques is expected to highlited students ability in understanding the poem. The purpose of the research was to know the learning ability of students in reading comprehension of the poem before and after using musical techniques, and significant differences between the abilities of students before and after used musical techniques. The research was worked in SMPN 5 Tasikmalaya class eleventh C. The method used in the research was a quasi-experimental study with design pretest and posttest. The techniques used was test techniques with instrument testing worksheet. The result of this found that generally the student reading comprehension of the poem has improved after used musical technique from 64,33% to 81,16% with difference 16,83%. The result hypothesis test was obtained tvalue > ttable 12,02 > 2,46. After

all, there was the difference reading comprehension of the poem student ability in class eleventh C in SMPN 5 Tasikmalaya academic year 2013/2014 before and after using musical techniques. It can be concluded that musical techniques can be highlited student ability of read comprehension poem and can be alternative choice in learning to read (appreciation) poem.

Keywords: musical techniques, learning to read, poem

1

Penyusunan skripsi ini di bawah bimbingan Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd., dan Dr. Retty Isnendes, M.Hum.

2

(6)

DAPTAR EUSI

Kaca

PERNYATAAN ... i

ABSTRAK ... ii

PANGJAJAP ... iii

TAWIS NUHUN ... iv

DAPTAR EUSI ... vi

DAPTAR TABÉL ... ix

DAPTAR GRAFIK ... x

DAPTAR LAMPIRAN ... xi

BAB I BUBUKA... .. 1

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan... 1

1.2 Identifikasi Masalah ... 4

1.3 Rumusan Masalah ... 5

1.4 Tujuan Panalungtikan ... 5

1.4.1 Tujuan Umum ... 5

1.4.2 Tujuan Husus ... 5

1.5 Mangpaat Panalungtikan ... 5

1.5.1 Mangpaat Tioritis... 5

1.5.2 Mangpaat Praktis ... 6

1.6 Raraga Tulisan ... 6

BAB II ULIKAN TIORI, RARAGA MIKIR, ASUMSI JEUNG HIPOTESIS ... 7

2.1 Ulikan Tiori ... 7

2.1.1 Konsep Dasar Musikalisasi ... 7

2.1.1.1 Wangenan Musikalisasi ... 7

2.1.1.2 Unsur-unsur Musikalisasi ... 8

2.1.1.3 Mangpaat Musikalisasi ... 10

2.1.2 Pangajaran Maca ... 11

2.1.2.1 Hakékat Pangajaran Maca di SMP ... 11

(7)

vii

Kaca

2.1.2.3 Tujuan Maca ... 13

2.1.2.4 Wanda Maca ... 14

2.1.2.5 Maca Pamahaman ... 16

2.1.2.6 Faktor-Faktor anu Mangaruhan Maca Pamahaman ... 17

2.1.3 Maca Sajak ... 19

2.1.3.1 Wangenan Sajak ... 19

2.1.3.2 Ciri jeung Wangun Sajak ... 20

2.1.3.3 Unsur-unsur Sajak... 23

2.1.3.4 Kamampuh Maca Pamahaman kana Sajak ... 30

2.1.4 Téhnik Musikalisasi dina Pangajaran Maca Sajak ... 31

2.2 Raraga Mikir ... 35

2.3 Asumsi jeung Hipotesis ... 36

2.3.1 Asumsi ... 36

2.3.2 Hipotésis ... 36

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN ... 38

3.1 Lokasi jeung Sumber Panalungtikan ... 38

3.2 Desain Panalungtikan ... 38

3.3 Métode Panalungtikan ... 38

3.4 Variabel jeung Wangenan Operasional ... 39

3.4.1 Variabel Panalungtikan ... 39

3.4.2 Wangenan Operasional ... 39

3.5 Instrumén Panalungtikan ... 40

3.6 Nguji Instrumén Panalungtikan ... 41

3.7 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 43

3.8 Téhnik Ngolah Data ... 43

3.9 Uji Sipat Data ... 46

3.9.1 Uji Normalitas ... 47

3.9.2 Uji Homogénitas ... 49

(8)

Kaca

3.9.4 Uji Hipotesis ... 51

BAB IV HASIL PANALUNGTIKANJEUNG PEDARANANA ... 54

4.1 Kamampuh Maca Sajak Saméméh Ngagunakeun Téhnik Musikalisasi SiswaKelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014 ... 54

4.2 Kamampuh Maca Sajak Sabada Ngagunakeun Téhnik Musikalisasi Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014 ... 62

4.3 Analisis Béda Signifikan Antara Kamampuh Siswa Maca Pamahaman Sajak Saméméh jeung Sabada Dilarapkeun Téhnik Musikalisasi Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014...69

4.3.1 Uji Sipat Data ... 81

4.3.1.1 Uji Normalitas ... 81

4.3.1.2 Uji Homogénitas ... 89

4.3.2 Uji Gain ... 90

4.3.3 Uji Hipotésis ... 93

4.4 Pedaran Hasil Panalungtikan ... 94

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN ... 97

5.1 Kacindekan ... 97

5.2 Saran ... 98

(9)

1 BAB I

BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan

Sajak nyaéta salah sahiji wanda puisi atawa wangun ugeran anu teu (pati) kauger ku patokan wangunna. Kulantaran kitu, dina mangsa awal gelarna sok disebut sajak bébas (Tamsyah, 1994, kc.185). Sacara tinulis sajak téh mangrupa ébréhan rasa anu imajinatif, nyaéta rasa anu dirékakeun. Sajak kaasup kana pangajaran sastra anu kudu ditepikeun dina pangajaran bahasa jeung sastra Sunda. Pangajaran sastra mangrupa bagian tina kurikulum anu aya dina mata pelajaran bahasa Sunda anu miboga fungsi pikeun ngamekarkeun kamampuh siswa dina mikaresep, ngalenyepan, maham, tur bisa ngamangpaatkeun hiji karya sastra Sunda sarta ngamekarkeun pangaweruh jeung kamampuh siswa dina maké basana, ngamekarkeun kapribadianana, jeung pikeun ngajembaran pangaweruh kahirupanana.

Dina pangajaran bahasana siswa diarahkeun pikeun ngaronjatkeun kamampuhna dina komunikasi boh lisan boh tinulis, sedengkeun dina pangajaran sastrana siswa diarahkeun sangkan nyangking pangalaman apresiasi jeung éksprési sastra. Ngaliwatan sastra siswa diajak pikeun maham, ngarasakeun kani’matan, jeung neuleuman karya sastra. Pangaweruh ngeunaan sastra bisa dijadikeun pangrojong dina ngapresiasi karya sastra. Kamampuh siswa dina ngaapresiasi hiji karya sastra kalawan rancagé dipiharep bisa ngarojong kana kawani siswa pikeun ngébréhkeun pangalamanana, gagasan, jeung rasa dina sagala rupa wangun karya sastra saperti, sajak, prosa, jeung drama.

(10)

novel, jeung puisi saperti sajak, sawér, guguritan, jeung wawacan (Disdik Jabar, kc. 91). Dumasar kana SKKD anu geus ditétélakeun, pikeun ngahontal éta tujuan pangajaran, biasana guru sok ménta siswa pikeun macakeun sajak tanpa ayana prosés maca pikeun maham eusi anu nyangkaruk dina sajak.

Dumasar hasil wawancara jeung siswa, pasualan anu kapanggih nyaéta mikanyaho eusi atawa maksud anu nyangkaruk dina sajak téh hésé pisan komo deui sajakna maké bahasa Sunda béda jeung sajak dina bahasa Indonesia. Éta hal dilantarankeun jaman kiwari siswa geus teu pati maké bahasa Sunda, jeung dina sajak sok ngagunakeun kekecapan nu teu ilahar dipaké sapopoéna. Antukna loba pisan kekecapan anu hésé dipikahartina, malah guruna kalan-kalan sok ngarasa hésé ngahartikeunana komo deui siswana.

Faktor séjénna nyaéta dina gaya ngajar guru anu kurang variatif nepi ka pangajaran apresiasi kana sajak hususna dina pangajaran maca sajak téh kurang dipikaresep ku siswa. Kalan-kalan guru loba méré pangaweruh ngeunaan sajakna jeung kasang tukang ngeunaan pangarangna anu antukna teu méré kasempetan ka siswa pikeun nyangking pangalaman ngaapresiasi hiji karya sastra.

Kahéngkéran-kahéngkéran anu aya dina pangajaran maca anu tujuanna pikeun maham sajak téh bisa diungkulan ku cara mikanyaho unsur-unsur anu ngawangun sajak. Sakumaha pamadegan Ws (2012, kc. 118) nétélakeun yén hal-hal husus anu bisa mantuan pikeun maham ma’na tina sajak téh nyaéta ku cara ngaapresiasi sajak dumasar kana unsur-unsurna. Ku kituna, pikeun mikanyaho unsur-unsur anu nyangkaruk dina sajak téh teu leupas tina kagiatan maca, dina ieu hal nyaéta maca pamahaman kana sajak. Maca pamahaman téh nyaéta maca pikeun maham eusi sacara leuwih jero. Ku kituna, sangkan tujuan pangajaran maca pamahaman kana sajak téh kahontal tangtuna waé kudu aya salah sahiji alat anu bisa ngaronjatkeun kamampuh siswa dina maham eusi sajak pikeun ngaéféktifkeun prosés diajar siswa sangkan leuwih hadé hasilna.

(11)

3

patali jeung kahirupanana. Ku kituna, téhnik musikalisasi dilarapkeun sangkan bisa mantuan siswa maca pamahaman kana sajak kalawan nangtukeun unsur-unsur anu ngawangunna. Éta hal luyu jeung panalungtikan anu geus ditalungtik kalawan judul “Efektifitas Penggunaan Teknik Musikalisasi Puisi dalam Meningkatkan Kemampuan Siswa Mengapresiasi Puisi” (Zaki Fazri, 2010),

hasilna nyaéta téhnik musikalisasi téh éféktif dilarapkeun dina ngaronjatkeun kamampuh siswa ngaapresiasi sajak.

Sok sanajan panalungtikan ngeunaan téhnik musikalisasi geus aya nu nalungtik, salah sahiji nu ngabédakeun ieu panalungtikan nyaéta leuwih difokuskeun kana kamampuh siswa maca pamahaman kana sajak kalawan nangtukeun unsur-unsurna pikeun nyangkem eusi anu nyangkaruk dina sajak. Dina nangtukeun unsur-unsur sajak téh lain saukur nangtukeun unsur-unsur batin sajakna nyaéta imajinatif, téma, rasa, nada, suasana, jeung amanat saperti anu geus ditalungtik ku mahasiswa UPI Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah “Éféktifitas Media Audio-Musikalisasi dina Pembelajaran Maca Sajak” (Adhika

Nurkholis Aziz, 2009). Tapi horéng éta panalungtikan téh can ngabahas ngeunaan unsur-unsur fisik anu ngawangun sajak saperti, diksi, kecap-kecap konkret, imaji, purwakanti, gaya basa jeung wirahma.

Ku kituna, perlu diayakeun panalungtikan pikeun mikanyaho kumaha larapna téhnik musikalisasi dina pangajaran maca pamahaman kana sajak, hususna mantuan siswa dina nyangkem eusi anu nyangkaruk dina sajak bahasa Sunda kalawan ngaapresiasi dumasar kana unsur batin jeung unsur fisik sajak. Sajakna dipidangkeun dina wangun musikalisasi anu dibantuan ku média atawa alat nu mangrupa audio musikalisasi tina sajak-sajak nu geus dimusikalisasi.

(12)

1.2 Idéntifikasi Masalah

Dumasar kana kasang tukang masalah, ieu panalungtikan baris medar ngeunaan “Téhnik Musikalisasi dina Pangajaran Maca Sajak (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014)”. Téhnik musikalisasi dipilih pikeun ngaronjatkeun kamampuh siswa maca pamahaman kana sajak kalawan tinimbangan yén siswa leuwih resep kana musik atawa lagu tibatan maca sajak dina wangun téks, sabari ngaregepkeun lagu anu rumpakana mangrupa sajak siswa biasana sok bisa neuleuman éta lirik lagu tuluy nyokot pesen tina lirik anu aya dina éta lagu, komo deui éta laguna téh patali jeung kahirupanana. Dipiharep ku ayana téhnik musikalisasi bisa ngalancarkeun siswa pikeun maham eusi anu nyangkaruk dina sajak kalawan nangtukeun unsur batin jeung unsur fisik sajak nu ngawangunna.

Tangtuna, teu sakabéh pasualan jeung kahéngkéran bisa kaungkulan ku hiji panalungtikan. Ku kituna, masalah dina ieu panalungtikan baris diwatesanan saperti ieu di handap.

1) Gaya ngajar guru anu kurang variatif nepi ka pangajaran maca (apresiasi) sajak téh kurang dipikaresep ku siswa. Téhnik musikalisasi dijadikeun salah sahiji alternatif pikeun ngaronjatkeun kamampuh maca siswa kana sajak. Ku kituna, ieu panalungtikan téh nitenan larapna téhnik musikalisasi dina ngaronjatkeun kamampuh siswa maca pamahaman kana sajak.

2) Héngkérna kamampuh siswa dina maca sajak, hususna dina pangajaran maca pamahaman sajak. Pikeun ngahontal tujuan éta pangajaran, salah sahiji cara pikeun mantuan siswa maham eusi sajak nyaéta ku cara nangtukeun unsur-unsur anu ngawangun sajak. Ku kituna, ieu panalungtikan nitenan kamampuh siswa dina maca pamahaman kana sajak kalawan ngalarapkeun téhnik musikalisasi.

(13)

5

1.3 Rumusan Masalah

Rumusan masalah dina ieu panalungtikan dipidangkeun dina kalimah pananya di handap.

1) Kumaha kamampuh siswa maca sajak saméméh dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014?

2) Kumaha kamampuh siswa maca sajak sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014? 3) Naha aya béda anu signifikan antara kamampuh maca sajak saméméh jeung

sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014?

1.4 Tujuan Panalungtikan 1.4.1 Tujuan Umum

Sacara umum tujuan ieu panalungtikan téh nyaéta pikeun nguji atawa ngukur téhnik musikalisasi dina pangajaran maca sajak.

1.4.2 Tujuan Husus

Sacara husus ieu panalungtikan miboga tujuan pikeun ngadéskripsikeun: 1) kamampuh maca sajak saméméh dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa

kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014;

2) kamampuh siswa maca sajak sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014;

3) béda anu signifikan antara kamampuh siswa maca sajak saméméh jeung sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014.

1.5 Mangpaat Panalungtikan 1.5.1 Mangpaat Tioritis

(14)

1.5.2 Mangpaat Praktis

Sacara praktis ieu panalungtikan miboga sababaraha mangpaat saperti anu dipidangkeun di handap.

1) Mangpaat pikeun Siswa

Bisa leuwih sumanget dina pangajaran maca pamahaman sajak. 2) Mangpaat pikeun Guru

Bisa dijadikeun salah sahiji referensi dina ngaronjatkeun kualitas diajar-ngajar. 3) Mangpaat pikeun Sakola

Bisa dijadikeun salah sahiji asupan pikeun sakola. 4) Mangpaat pikeun nu Maca

Dipiharep bisa ngeuyeuban pangaweruh, hususna ngeunaan téhnik musikalisasi.

1.6 Raraga Nulis

Ieu skripsi téh disusun jadi lima bab. Bab I mangrupa bagian awal dina ieu skripsi anu eusina ngawengku kasang tukang panalungtikan, idéntifikasi masalah jeung rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, sarta raraga nulis.

Bab II eusina mangrupa dadasar tiorotis anu ngarojong kana masalah anu dipedar dina hiji panalungtikan. Di jerona aya konsep/tiori-tiori/dalil-dalil tur hukum-hukum ngeunaan widang anu ditalungtik, asumsi, jeung hipotésis.

Bab III eusina mangrupa pertélaan ngeunaan métode panalungtikan. Eusina ngawengku sumber data, métode panalungtikan, desain panalungtikan, téhnik panalungtikan, instrumén panalungtikan, sarta wangenan operasional.

Bab IV mangrupa bab anu ngadéskripsikeun hasil panalungtikan, anu ngawengku kamampuh siswa saméméh jeung sabada ngagunakeun téhnik musikalisasi tina hasil panalungtikan, sarta ngadéskripsikeun ngaronjatna kamampuh siswa kalawan dilarapkeun téhnik musikalisasi dina pangajaran maca sajak.

(15)

\BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Lokasi jeung Sumber Panalungtikan

Ieu panalungtikan lumangsung di SMP Negeri 5 Tasikmalaya nu perenahna di jalan R.E. Martadinata nomer 85. Sumber data dina ieu panalungtikan nyaéta hasil diajar maca pamahaman kana sajak ngagunakeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014 anu jumlahna aya 30 siswa, ngawengku 18 awéwé jeung 12 lalaki.

3.2 Desain Panalungtikan

Arikunto (2010, kc. 123) desain kuasi ékspérimén aya tilu rupa nyaéta (1) one

shoot study, (2) pretest and posttest, jeung (3) static group comparison. Dina ieu

panalungtikan, desain anu digunakeun nyaéta pretest and posttest. Mékanisme panalungtikan digambarkeun dina bagan di handap.

O1 X O2

Katerangan:

X = Perlakuan (ngagunakeun téhnik musikalisasi) O1 = Pretest (tés awal)

O2 = Posttest (tés ahir)

3.3 Métode Panalungtikan

Métode mangrupa hiji rarancang anu disusun sacara sistematis pikeun ngalakukeun hiji hal. Ieu panalungtikan dilaksanakeun pikeun ngabandingkeun akibat hiji perlakuan anu tangtu ku cara ngalarapkeun perlakuan ka kelompok sarta ngabandingkeun hasilna jeung kamampuh siswa saméméh dilarapkeunna hiji perlakuan.

(16)

amanat, sarta unsur fisik, diksi, imaji, kecap konkret, gaya basa, purwakanti, jeung wirahma.

3.4 Variabel jeung Wangenan Operasional 3.4.1 Variabel Panalungtikan

Arikunto (2010, kc. 161) variabel nyaéta objék panalungtikan atawa naon-naon nu jadi puseur panitén dina hiji panalungtikan. Aya dua variabel dina panalungtikan nyaéta variabel bébas (independent variabel) jeung variabel kauger (dependent variabel).

Dumasar kana babagian variabel anu ditétélakeun di luhur, Téhnik Musikalisasi dina ieu panalungtikan kaasup kana variabel bébas (variabel X) sabab mangrupa variabel anu mangaruhan kana variabel séjén (variabel Y), sedengkeun pangajaran maca sajak kaasup kana variabel kauger (varibel Y), nyaéta variabel anu dipangaruhan ku variabel bébas nyaéta téhnik musikalisasi (variabel X).

3.4.2 Wangenan Operasional

Dina ieu panalungtikan diterangkeun sacara operasional istilah-istilah anu aya patalina jeung judul panalungtikan.

1) Téhnik Musikalisasi sajak nyaéta téhnik ngarobah karya sastra wangun sajak kana wangun lagu. Kagiatan téhnik musikalisasi dina pangajaran maca sajak bisa dilakukeun ku cara anu pangbabarina nyaéta ngaregepkeun hasil rekaman musikalisasi tina sajak-sajak anu geus dimusikalisasi pikeun diajarkeun ka siswa luyu jeung satuan pendidikanana.

(17)

40

3.5 Instrumén Panalungtikan

Instrumén dina panalungtikan nyaéta alat bantu dina ngagunakeun métode. Instrumén panalungtikan penting pisan lantaran hasil panalungtikan téh dipangaruhan pisan ku instrumén anu digunakeun. Instrumén anu digunakeun dina ieu panalungtikan nyaéta tés.

Tés dilakukeun pikeun ngumpulkeun data, nyaéta pikeun ngukur kamampuh siswa maham eusi sajak dina nangtukeun unsur-unsur anu ngawangun sajak nyaéta unsur batin, téma, rasa, nada, suasana, jeung amanat sarta unsur fisik sajak nyaéta diksi, kecap-kecap konkret, imaji, purwakanti, gaya basa jeung wirahma. Tés anu dilaksanakeun nyaéta tés awal (pretest) jeung tés ahir (posttest). Wangun tésna mangrupa tés objéktif tinulis anu ngawengku tés pilihan

Kisi-Kisi Soal Pretest jeung Posttest No. Unsur Sajak Indikator Soal Jumlah

(18)

nu mangrupa naskah sajak jeung kasét CD musikalisasi tina naskah sajak anu bakal diapresiasi ku siswa. Sajak anu digunakeun dina ieu panalungtikan nyaéta sajak Chyé Rétty Isnendes kalawan judul Nu Nyusuk Dina Sukma. Ieu di handap dipidangkeun naskah sajakna.

Nu Nyusuk Dina Sukma Dina badra Ambu nitipkeun caang

Bisi Enung kapoékan

Dina surya Ambu nitipkeun daya Bisi Enung kalémpohan

Dina geni Ambu nitipkeun panas Bisi Enung kabulusan

Dina angin Ambu nitipkeun hiliwir Bisi Enung bayeungyang

Dina cai Ambu nitipkeun keclak Bisi Enung hanaang

Dina lemah Ambu nitipkeun panceg Bisi Enung kalinduan

Dina haté Ambu nitipkeun yakin Enung dina karahayuan

Mugya

Udan mas-Yogya, 20 Februari 2003

(Dicutat tina Isnendes, 2010a, kc. 63) Karya musikalisasi anu digunakeun dina ieu panalungtikan nyaéta rekaman kasét CD grup musikalisasi sajak Tangara Bulan anu ngamusikalisasi sajak-sajak Chye Retty Isnendes, kaasup sajak Nu Nyusuk Dina Sukma. Éta karya musikalisasi sajak dipilih kalawan tinimbangan yén musik anu dipidangkeunana mangrupa musik pop salah sahiji genre musik nu dipikaresep ku siswa, pikeun nyumponan sarat instrumén anu digunakeun kaasup hadé jeung valid, panalungtik kudu ngalakukeun validasi soal tés anu rék dipaké dina panalungtikan. Ku kituna, ieu panalungtikan baris nguji instrumén saperti ieu di handap.

3.6 Nguji Instrumén Panalungtikan

(19)

42

analisis rasional atawa ngaliwatan profesional judgement nyaéta ngayakeun penilaian para ahli dina widang anu tangtu, dina ieu hal ahli sastra nurutkeun Azwar (dina Susetyo 2011, kc. 89). Hasil tina penilaian dijadikeun dasar pikeun ngaropéa butir tés anu kurang hadé sarta pikeun ngukur kamampuh luyu jeung indikator anu geus ditetepkeun. Format mikanyaho validitas eusi soal dipidangkeun dina wangun tabél.

Tabél 3.2

Format Uji Validitas Dikotomi Cocog = 1, Teu Cocog = 0

Pangajén Butir Soal Tés

1 2 3 4 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Ngitung valid henteuna instrumén tés anu digunakeun, prosedur ngitung kacocogan validitas eusi dina ngacocogkeun butir demi butir nyaéta ku cara ngitung préséntase butir soal nu cocog kalawan indikator jeung tujuan dumasar kana penilaian ti ahli dina widangna. Butir tés disebut valid saupama kacocoganana jeung indikator nepi ka leuwih ti 50%. Rumusna ieu di handap.

Préséntase =

Σ × 100%

Katerangan:

= frekuensi cocog numutkeun pangajén

Σ = jumlah pangajén

(20)

Téhnik ngumpulkeun data anu digunakeun dina ieu panalungtikan nyaéta téhnik tés. Téhnik tés digunakeun pikeun ngukur kamampuh siswa dina maca pamahaman sajak anu difokuskeun kana kamampuh siswa nangtukeun unsur-unsur batin sajak nyaéta téma, rasa, nada, suasana, jeung amanat sarta unsur-unsur fisik sajak nyaéta diksi, kecap-kecap konkret, imaji, purwakanti, gaya basa jeung wirahma, pikeun mikanyaho eusi atawa maksud anu nyangkaruk dina sajak.

Tés dilaksanakeun dua kali nyaéta tés awal (pretest) jeung tés ahir (posttest). Tés awal dilakukeun saméméh dilaksanakeun pangajaran kalawan nglarapkeun téhnik musikalisasi dina pangajaran maca sajak, anu tujuanana pikeun ngukur kamampuh awal siswa, sedengkeun tés ahir dilakukeun sabada téhnik musikalisasi dilarapkeun dina pangajaran maca sajak, tujuanana pikeun ngukur kamampuh ahir siswa sabada perlakuan.

Léngkah-léngkah dina téhnik ngumpulkeun data ngawengku sababaraha tahap ieu di handap.

1) Siswa ngerjakeun pancén anu mangrupa pretest kalawan ngajawab patalékan ngeunaan unsur-unsur anu ngawangun sajak.

2) Sanggeus mikanyaho pangaweruh siswa kana eusi sajak ngaliwatan pretest anu geus dilaksanakeun, panalungtik ngagunakeun alat-alat anu ngarojong pikeun dilarapkeun dina téhnik musikalisasi, saperti nyiapkeun matéri pangajaran jeung rékaman téhnik musikalisasi.

3) Ngalaksanakeun prosés diajar-ngajar ngagunakeun téhnik musikalisasi kana pangajaran maca sajak.

4) Sanggeus ngalaksanakeun pangajaran ngagunakeun téhnik musikalisasi satuluyna dilaksanakeun posttest pikeun mikanyaho kamampuh siswa sabada dibéré perlakuan (treatment) naha ngaronjat atawa henteu.

3.8 Téhnik Ngolah Data

(21)

44

posttest tuluy diolah sangkan kapanggih bédana antara hasil pretest jeung hasil

posttest. Data anu kudu dicangking nyaéta:

1) kamampuh maca sajak saméméh dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014;

2) kamampuh siswa maca sajak sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014;

3) béda anu signifikan antara kamampuh siswa maca sajak saméméh jeung sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya taun ajaran 2013/2014.

Hipotésis diujikeun pikeun ngajawab rumusan masalah, data anu geus dikumpulkeun tuluy diolah maké sababaraha prosedur saperti ieu di handap. 1) Mariksa hasil pretest jeung posttest kalawan ngagunakeun téhnik mariksa tés

objéktif Konci Papasangan (Kunci Berdamping/Strip Keys), saperti ieu di handap.

(Susetyo, 2011, kc. 30) Sanggeus dipariksa, tuluy ditabulasikeun anu tujuanana pikeun mikanyaho rata-rata niléy siswa, standar deviasi, jeung variansi tina masing-masing kelompok, sarta mikanyaho data kaasup kana normal jeung homogén, ngaliwatan uji normalitas jeung uji homogénitas, pikeun mikanyaho frékuensi penilaian kamampuh siswa maham eusi sajak didéskripsikeun dina wangun tabél.

2) Meunteun hasil tés siswa dina maca pamahaman sajak kalawan ngagunakeun padoman penskoran anu geus ditangtukeun saperti dina tabel 3.1. Jawaban siswa ditabulasikeun dina tabél 3.3.

(22)

Format Meunteun Pretest jeung Postest Maca Pamahaman kana Sajak

No. Urut Siswa

Nomer Soal

Jumlah 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Konci Jawaban 1

2 3 4 5 Jumlah

Dumasar kana padoman penskoran, skor maksimal tina jawaban siswa nyaéta 20. Skor anu kahontal ku siswa dirobah jadi skor ahir ngagunakeun rumus:

Nilai X = �

� �

X 100

(Susetyo, 2011, kc. 34) Peunteun anu dianggap mampuh maca pamahaman sajak sarua jeung Kritéria Ketuntasan Minimal (KKM) mata pelajaran bahasa sunda di SMP Negeri 5 Tasikmalaya kelas VIII nyaéta 80.

Kategori:

Peunteun ≥ 80 siswa dianggap mampuh maca pamahaman sajak Peunteun ≤ 80 siswa dianggap can mampuh maca pamahaman sajak

(23)

46

Tabél 3.4

Kriteria Meunteun Maca Pamahaman Siswa Sajak

3) Tabulasi data, Ngasupkeun data peunteun pretest jeung postest. Tabél 3.5

Peunteun Hasil Pretest jeung Posttest

NUS

4) Data dianalisis pikeun nguji hipotésis, dijéntrékeun saperti ieu di handap. 3.9 Uji Sipat Data

Pikeun nguji sipat data dilakukeun ku cara uji normalitas, uji homogénitas, uji gain, jeung uji hipotesis.

No. Unsur Sajak

Aspék nu dipeunteun Skor Katerangan

1

Unsur Batin Sajak

Nangtukeun Tema 1 Siswa mampuh

ngajawab soal dina

Nangtukeun Diksi/Kabeungharan Kecap 6

8 Nangtukeun Kecap Konkret 2

9 Nangtukeun Imaji 1

10 Nangtukeun Purwakanti (Rima) 2

11 Nangtukeun Gaya Basa 2

12 Nangtukeun Wirahma (Ritme) 1

(24)

Uji normalitas ditujukeun pikeun ngayakinkeun yén kamampuh siswa téh mibanda distribusi anu normal. Salaku sarat anu kudu dicumponan pikeun nguji kamampuh dua rata-rata, pikeun nangtukeun yén data téh mibanda sipat anu normal atawa henteu, bisa ngagunakeun rumus chi kuadrat (�2).

Saméméh ngagunakeun chi kuadrat, dilakukeun heula léngkah-léngkah saperti ieu di handap.

1) Nangtukeun nilai panggedéna jeung pangleutikna 2) Ngitung rentang (r) ngagunakeun rumus di handap.

3) Nangtukeun jumlah kelas interval, kalawan rumus:

4) Nangtukeun panjang kelas interval P =

5) Nyieun tabél frekuensi peunteun tés awal (pretest) jeung tés ahir (posttest) kalawan ngagunakeun tabél ieu di handap.

Tabel 3.6

Format Frekuensi Peunteun Pretest jeung Posttest

No. Kelas Interval fi �i �i2 fi�i fi�i2

1 2

∑

6) Ngitung rata-rata tés awal (pretest) jeung tés ahir (posttest) kalawan rumus:

� =

r = Peunteun pangluhurna – Peunteun panghandapna

(25)

48

Katerangan:

� : rata-rata

∑ : jumlah : jumlah data : nilai tengah

(Sudjana, 2005, kc. 70)

7) Néangan standar deviasi ngagunakeun rumus:

��

=

. .

2₋₍ _. _)²

( −1)

8) Ngitung frekuensi observasi jeung frekuensi ekspetasi. Carana nyaéta: a) nyieun tabél frekuensi observasi jeung frekuensi ekspetasi (perkiraan)

Tabél 3.7

Format Frekuensi Observasi Jeung Frekuensi Ekspétasi Interval Oi BK

Handap

BK Luhur

�1 �2 � �i �2

b) Nangtukeun Oi (frekuensi observasi) c) Nangtukeun batas kelas interval ( )

d) Ngitung Zitung (transformasi normal standar bébas kelas)

(26)

f) Nangtukeun lega kelas interval ( )

= Ztabel terbesar - Ztabel terkecil

g) Ngitung frekuensi ekspetasi, ku cara: = x L

h) Nangtukeun chi kuadrat anu rumusna:

�

² = ( − )²

(Sudjana 2005, kc. 273) i) Nangtukeun derajat kabebasan ( )

= – 3

(Sudjana 2005, kc. 293) j) Nangtukeun harga �2tabél

k) Nangtukeun normalitas ngagunakeun kriteria ieu di handap. Lamun �2 itung <�2 tabél hartina distribusi data normal, tapi upama

Lamun �2 itung >�2 tabél hartina distribusi data teu normal

Sabada dilaksanakeun uji normalitas, sarta data anu dihasilkeunana normal, hal anu kudu dilaksanakeun satuluyna nyaéta uji homogénitas varian anu fungsina pikeun nangtukeun uji paramétrik nu luyu.

3.9.2 Uji Homogénitas

Uji homogénitas dilaksanakeun pikeun mikanyaho homogén atawa henteuna variansi sampel tina populasi anu sarua, pikeun nangtukeun homogén henteuna nyaéta ngaliwatan léngkah-léngkah saperti di handap.

1) Nangtukeun variansi masing-masing kelompok kalawan ngagunakeun rumus: Variansi tés awal (Pretest)

�1= . ²−( )²

(27)

50

Variansi tés ahir (Postest)

S2=

. ²−( )²

( −1)

(Sudjana, 2005, kc. 95) 2) Ngitung harga variansi (F)

= � é

�

3) Ngitung derajat kabebasan

= −1

4) Nangtukeun harga Ftabél

5) Nangtukeun homogén henteuna data dumasar kana kritéria

Fitung < F tabél hartina variansi sampel homogén, S²b = S²k tapi, upama

Fitung >F tabél hartina distribusi data teu homogén

(Sudjana, 2005, kc. 250)

3.9.3 Uji Gain

Uji gain miboga tujuan pikeun nangtukeun béda antara hasil pretest jeung

posttest. Hasil tina uji gain bisa méré gambaran ngeunaan pangaruh dilarapkeunna

téhnik musikalisasi dina pangajaran maca pamahaman sajak ka siswa kelas VIII-C SMP Negeri Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014.

Tabél 3.8 Uji Gain

No Pretest Posttest d d2

(28)

Dina nguji hipotésis aya dua cara. Kahiji, saupama data hasil uji normalitas nuduhkeun yén data miboga distribusi anu normal, dina nguji éta data téh hipotesisna ngagunakeun statistik paramétris kalawan ngagunakeun uji t-tés. Kadua, saupama data hasil uji normalitas téh nuduhkeun yén data miboga disrtibusi anu teu normal, dina nguji éta data hipotesisna ngagunakeun statistik non-paramétris kalawan ngagunakeun uji Wilcoxon.

1) Statistik Paramétris

Statistik parametris digunakeun saupama data miboga distribusi normal. Léngkah-léngkah dina statistik parametris nyaéta ieu di handap.

a) Ngitung rata-rata tina béda antara peunteun tés awal jeung tés ahir, rumusna:

Md

=

b) Ngitung derajat kabebasan

= −1

c) Ngitung jumlah kuadrat deviasi

∑x2d = ∑d2

–

(Σ )

2

d) Ngitung t

=

² −( −1)

Katerangan:

: tés signifikansi

: rata-rata tina béda hasil awal jeung ahir siswa

(29)

52

e) Ditarima henteuna hipotésis dumasar kana kritéria ieu di handap.

 Saupama titung > ttabel hartina hipotésis ditarima, yén aya béda anu

signifikan antara kamampuh siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014 saméméh jeung sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi.

 Saupama titung < ttabel hartina hipotésis ditolak, yén teu aya béda anu

signifikan antara kamampuh siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014 saméméh jeung sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi.

2) Statistik Non-Parametris

Statistik non-parametris digunakeun saupama data hasil uji normalitas téh nuduhkeun yén data miboga distribusi data nu teu normal, dina nguji éta data kalawan ngagunakeun uji Wilcoxon. Sudjana (2005, kc. 450) lengkah-lengkah uji

Wilcoxon nyaéta:

a) asupkeun peunteun tés awal kana kolom ka-2 (VIIIA1); b) asupkeun peunteun tés ahir siswa kana kolom ka-3 (VIIIB1);

c) itung bédana antara tés awal jeung tés ahir ku cara VIIIB1−VIIIB1 tuluy asupkeun hasilna kana kolom ka-4;

d) nangtukeun jenjang ku cara ngurutkeun hasil béda tina kolom ka-4 ti mimiti nilai béda anu pangleutikna nepi ka panggedéna;

e) sanggeus ditataan (misalna aya nilai nu sarua) pikeun nangtukeun jenjangna éta nilai téh dijumlahkeun tuluy dibagi dua. Nilai tina hasil ngabagi téh mangrupa hasil jenjang;

f) sanggeus ditataan, asupkeun nilai jenjang JB kana kolom ka-5;

g) ngasupkeun nilai jenjang anu positif kana kolom ka-6 misalna aya nilai anu béda anu négatif kana kolom ka-7;

h) tingali kana tabel harga-harga kritis uji Wilcoxon, misal jumlah n=23 kalawan ngagunakeun taraf kasalahan 5% Wtabel = 73;

(30)

Uji Wilcoxon

No. XA1 XB1 Beda

XA1-XB1

Tanda Jenjang

Jenjang + −

Katerangan:

IXA1 : peunteun tés awal (Pretest) IXB1 : peunteun tés ahir (Posttest)

j) ditarima henteuna hipotésis dina uji Wilcoxon ngagunakeun kritéria ieu di handap.

 Saupama Witung < Wtabel dumasar taraf nyata anu ditangtukeun, hartina Ha

ditarima, yén aya béda anu signifikan antara kamampuh siswa kelas VIII-C SMP Negeri 5 Tasikmalaya Taun Ajaran 2013/2014 saméméh jeung sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi.

 Saupama Witung > Wtabel dumasar taraf nyata anu ditangtukeun, hartina Ha

(31)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Téhnik musikalisasi bisa ngaronjatkeun kamampuh siswa maca pikeun maham eusi anu nyangkaruk dina sajak. Éta hal katitén tina hasil kamampuh siswa saméméh (pretest) dilarapkeun téhnik musikalisasi, kapaluruh yén skor siswa 1930 kalawan peunteun rata-rata kelas 64,33. Siswa can mampuh nangtukeun harti kecap/diksi dina nomer 8, 9, 12, ma’na denotatif jeung ma’na konotatif dina nomer 13, 14, imaji nomer 16, purwakanti nomer 17, 18, gaya basa nomer 19, jeung wirahma/ritme nomer 20. Ku kituna, dina hasil pretest kamampuh siswa kaasup kana kategori can mampuh dumasar kana Kritéria Ketuntasan Minimal (KKM) nyaéta 80.

Kamampuh sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi, katitén aya parobahan. Dina hasil posttest kalawan ngalarapkeun téhnik musikalisasi, katitén siswa geus mampuh nangtukeun unsur-unsur anu ngawangun sajak pikeun maham eusina. Siswa geus mampuh nangtukeun téma, rasa, nada, suasana, amanat, eusi, diksi, ma;na denotatif jeung konotatif, imaji pangrasa jeung pangrampa, purwakanti, gaya basa, sarta wirahma. Kapaluruh skor hasil posttest siswa nyaéta 2435 kalawan peunteun rata-rata kelas 81,16. Ku kituna, kamampuh siswa sabada dilarapkeun téhnik musikalisasi kaasup katégori mampuh dumasar kana Kritéria Ketuntasan Minimal (KKM) nyaéta 80.

Tina uji gain katitén ngaronjatna kamampuh siswa maca pamahaman kana sajak kalawan rata-rata gain 16,83%. Saupama dititénan tina rata-rata peunteun

pretest jeung posttest nyaéta 64,33 jadi 81,16. Uji hipotésis ngahasilkeun titung >

ttabel nyaéta 12,02 > 2,46, hartina téhnik musikalisasi bisa ngaronjatkeun

(32)

5.2 Saran

Dumasar kana hasil analisis BAB IV, aya sababaraha saran anu patalina jeung larapna téhnik musikalisasi dina pangajaran maca sajak nyaéta pikeun guru, jeung panalungtik satuluyna saperti ieu di handap.

1) Guru bisa ngagunakeun téhnik musikalisasi dina ngalaksanakeun prosés diajar-ngajar kana sajak, lantaran téhnik musikalisasi bisa ngaronjatkeun kamampuh siswa dina maca pamahaman sajak.

(33)

99

DAPTAR PUSTAKA

Aftarudin, P. (1984). Pengantar Apresiasi Puisi. Bandung: Angkasa.

Aminuddin. (2004). Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung: Sinar Baru Algesindo.

Ampera, T. (2010). Pengajaran Sastra Teknik Mengajar Sastra Anak Berbasis

Aktifitas. Bandung: Widya Padjadjaran.

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Aziz, A.N. (2009). Éféktifitas Media Audio-Musikalisasi Dina Pembelajaran

Maca Sajak. (Skripsi) FPBS UPI Bandung.

B, Hamzah. jeung Koni, S. (2012). Assessment Pembelajaran. Jakarta: PT. Bumi Aksara.

Danadibrata, R.A. (2009). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama. Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. (2007). Standar Kompetensi Dasar Dan

Kompetensi Dasar Mata Pelajaran Bahasa Dan Sastra Sunda.

Fazri, Z. (2010). Efektifitas Teknik Musikalisasi Untuk Meningkatkan

Kemampuan Siswa Mengapresiasi Puisi. (Skripsi) FPBS UPI Bandung.

Isnendes, R. (2010a). Nu Nyusuk Dina Sukma. Bandung: Daluang Publishing. Isnendes, R. (2010b). Teori Sastra. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah. Koswara, D. (2010). Racikan Sastra. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa

Daerah.

KPIN, A. (2008). Musikalisasi Puisi (Tuntunan dan Pembelajaran). Yogyakarta: Hikayat Publishing.

Meylani, E. (2013). Model Word Square Dina Pangajaran Maca Pamahaman. (Skripsi) FPBS UPI Bandung.

Pusat Bahasa Departemen Pendidikan Nasional. (2002). Kamus Besar Bahasa

Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka.

(34)

Rahmanto, B. (2007). “Pembelajaran Apresiasi Puisi Di Sekolah Menengah Atas”. Jurnal Sintesisis. 5, (2), 119-135.

Ruhaliah. (2010). Diktat Kuliah Sajarah Sastra Modern. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah.

Rusyana, Y. (1984). Bahasa Dan Sastra Dalam Gamitan Pendidikan. Bandung: C.V Diponegoro.

Solehudin. (2009). Handout Maca. Bandung: JPBD FPBS UPI.

Sudaryat, Y. (2010). Ulikan Semantik Sunda. Bandung: CV. Geger Sunten. Sudjana. (2005). Metoda Statistika. Bandung: Tarsito.

Suharyono, Y. (2009). Metode Alternatif Pembelajaran Apresiasi Puisi. [Online]. dina :http://smp-satu-cilacap.blogspot.com/2009/01/musikalisasi-puisi.html

[diundeur 30 Desember 2013]

Susetyo, B. (2011). Menyusun Tes Hasil Belajar. Bandung: CV. Cakra. Suwarna, G. (2011). Blues Kéré Lauk. Bandung: Geger Sunten.

Tamsyah, B. (1997). Pangajaran Sastra Sunda. Bandung: CV. Pustaka Setia. Tarigan, H.G. (2008). Membaca Sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa.

Bandung: Angkasa.

Waluyo, H.J. (1995). Teori Dan Apresiasi Puisi. Jakarta: Penerbit Erlangga. Windyagiri, D. (2012). Hariring Tilam Kaéling. Bandung: PT. Dunia Pustaka

Jaya.