• Tidak ada hasil yang ditemukan

TRIGONOMETRI. B Nilai Perbandingan Trigonometri Sudut Istimewa

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "TRIGONOMETRI. B Nilai Perbandingan Trigonometri Sudut Istimewa"

Copied!
17
0
0

Teks penuh

(1)

TRIGONOMETRI

A Nilai Perbandingan Trigonometri

Perhatikan segitiga berikut ! Y r y X O x Sin = r y Cos = r x Tan = x y Cosec = y r Sec = x r Cotan = y x

Selanjutnya nilai perbandingan trigonometri suatu sudut segitiga dapat ditentukan dengan menggunakan daftar / tabel dan kalkulator.

B Nilai Perbandingan Trigonometri Sudut Istimewa

Perhatikan gambar berikut !

45 60 2 1 2 1 45 30 1 3 Sin 30 = 2 1 Sin 45 = 2 1 2 Sin 60 = 2 1 3 Cos 30 = 2 1 3 Cos 45 = 2 1 2 Cos 60 = 2 1 Tan 30 = 3 1 3 Tan 45 = 1 Tan 60 = 3

Tabel Nilai Fungsi Trigonometri Untuk Sudut Istimewa

0 30 45 60 90 Sin 0 2 1 2 1 2 2 1 3 1 Cos 1 2 1 3 2 1 2 2 1 0 Tan 0 3 1 3 1 3 PERBANDINGAN TRIGONOMETRI 1

(2)

C Rumus Perbandingan Trigonometri Sudut Berelasi

a. Kuadran I (0 < < 90 ) Sin (90 - ) = Cos Cos (90 - ) = Sin Tan (90 - ) = Cotan Cosec (90 - ) = Sec Sec (90 - ) = Cosec Cotan (90 - ) = Tan b. Kuadran II (90 < < 180 ) Sin (90 + ) = Cos Cos (90 + ) = - Sin Tan (90 + ) = - Cotan Cosec (90 + ) = Sec Sec (90 + ) = - Cosec Cotan (90 + ) = - Tan c. Kuadran II (90 < < 180 ) Sin (180 - ) = Sin Cos (180 - ) = - Cos Tan (180 - ) = - Tan Cosec (180 - ) = Cosec Sec (180 - ) = - Sec Cotan (180 - ) = - Cotan d. Kuadran III (180 < < 270 ) Sin (180 + ) = - Sin Cos (180 + ) = - Cos Tan (180 + ) = Tan Cosec (180 + ) = - Cosec Sec (180 + ) = - Sec Cotan (180 + ) = Cotan e. Kuadran III (180 < < 270 ) Sin (270 - ) = - Cos Cos (270 - ) = - Sin Tan (270 - ) = Cotan Cosec (270 - ) = - Sec Sec (270 - ) = - Cosec Cotan (270 - ) = Tan f. Kuadran IV (270 < < 360 ) Sin (270 + ) = - Cos Cos (270 + ) = Sin Tan (270 + ) = - Cotan Cosec (270 + ) = - Sec Sec (270 + ) = Cosec Cotan (270 + ) = - Tan g. Kuadran IV (270 < < 360 ) Sin (360 - ) = -Sin Cos (360 - ) = Cos Tan (360 - ) = -Tan Cosec (360 - ) = - Cosec Sec (360 - ) = Sec Cotan (360 - ) = - Cotan h. Kuadran IV (270 < < 360 ) Sin (- ) = - Sin Cos (- ) = Cos Tan (- ) = - Tan Cosec (- ) = - Cosec Sec (- ) = Sec Cotan (- ) = - Cotan Pada sistem koordinat kartesius dapat digambarkan sebagai berikut :

Y Sin : + Sin : + Cos : - Cos : + Tan : - Tan : + O X Sin : - Sin : - Cos : - Cos : + Tan : + Tan : - Contoh:

(i) Sin 65 = Cos (90 – 65) = Cos 25 (ii) Cos 120 = Cos (180 – 60) = - Cos 60 = -

2 1

(iii) Tan 210 = Tan (180 + 30) = Tan 30 = 3 1

3 (iv) Sin 315 = Sin (360 – 45) = - Sin 45 = -

2 1 2 (v) Cos (-60) = Cos 60 = 2 1

(3)

D Nilai Periodik

Sin ( + k.360 ) = Sin Cos ( + k.360 ) = Cos

Tan ( + k.180 ) = Tan ; k B Contoh:

(i) Sin 400 = Sin (40 + 1. 360 ) = Sin 40 (ii) Cos 780 = Cos (60 + 2. 360 ) = Cos 60 (iii) Tan 480 = Tan (120 + 2. 180 ) = Tan 120

Latihan 1

1. Perhatikan gambar di samping!

Tentukan : C 12 B

a. Sin A, Cos A, Tan A, Cotan A, Sec A, Cosec A

b. Sin B, Cos B, Tan B, Cotan B, Sec B, Cosec B 5 13

A

2. Jika lancip, carilah nilai perbandingan trigonometri sudut , jika diketahui : a. Sin = 0,5 b. Cos = 25 7 c. Tan = 3 4

3. Sin 30 + Tan 60 . Cos 60 = … 4. 45 45 Cos Sin = … 5. Tan 30 + Tan 60 = …

6. Sin 30 . Cos 60 + Sin 45 . Cos 45 = …

7. Buktikan Cos 60 . Cos 30 - Sin 60 . Sin 30 = 0 !

8. QR = …cm R PQ = …cm 12 cm P Q 9. AB = …cm C 15 cm A B

10. Dengan menggunakan rumus perbandingan trigonometri sudut berelasi,lengkapi tabel berikut ! 120 135 150 180 210 225 240 270 300 315 330 360 Sin … … … … Cos … … … … Tan … … … … 300 300

(4)

Sebuah titik P dapat digambarkan pada bidang XOY atau pada bidang kartesius, koordinat titiknya P(x, y). Titik P juga dapat dinyatakan dengan koordinat kutub (polar), koordinat titiknya P(r, ) dengan :

r = jarak titik O ke titik P

= sudut yang dibentuk garis OP dengan sumbu X

Y Y Y

P(x,y) P(r, ) P(r cos , r. sin )

y r r y

O x X O X O x X Hubungan antara koordinat kartesius dan koordinat kutub adalah sebagai berikut :

(i) Kartesius Kutub P(x, y) P(r, )

r = x2 y2 Tan =

x y

(ii) Kutub Kartesius P(r, ) P(x, y)

x = r.cos y = r.sin

Contoh:

1. Nyatakan titik P(4, 3) dalam koordinat kutub ! Jawab: r = x2 y2 = 42 32 5 Tan = x y = 0,75 4 3

= Tan -1 0,75 = arc Tan 0,75 = 36,87 Jadi koordinat kutubnya P(5, 36,87 ).

2. Tentukan koordinat kartesius titik Q(4, 150 ) ! Jawab: x = r cos = 4.cos 150 = 4 (-2 1 3) = -2 3 y = r sin = 4.sin 150 = 4 ( 2 1 ) = 2 Jadi koordinat kartesiusnya P(-2 3, 2).

Latihan 2

1. Tentukan koordinat kartesius dari : a. (4, 60 ) c. (8, 300 ) b. (5, 120 ) d. (3 2, 225 ) 2. Tentukan koordinat kutub dari :

a. (1, 3) c. (-5 3, 5) b. (6, -2 3) d (-3 2, -3 6)

KOORDINAT KUTUB (POLAR) 2

(5)

A Aturan Sinus

A Pada setiap segitiga ABC berlaku : c b

B a C

Aturan sinus dipakai untuk menghitung unsur-unsur segitiga yang lain, jika diketahui : (i) sisi, sudut, sudut

(ii) sudut, sisi, sudut (iii) sisi, sisi, sudut Contoh:

Diketahui segitiga ABC, a = 15 cm, b = 20 cm, B = 30 .

Hitunglah unsur-unsur yang lain dengan menggunakan aturan sinus ! Jawab: C c B b A a sin sin sin (i) B b A a sin sin sin A = 40 0,375 15 20 . 15 20 30 sin . 15 sin . 2 1 b B a A = sin-1 0,375 = 22 (ii) C = 180 – ( A + B) = 180 - (22 + 30 ) = 180 - 52 = 128 . (iii) C c B b sin sin c = 0,5 31,5 76 , 15 5 , 0 788 , 0 . 20 30 sin 128 sin . 20 sin sin . B C b cm

B Aturan Kosinus

Pada setiap segitiga ABC berlaku :

Aturan Kosinus dipakai untuk mewnghitung unsure-unsur segitiga jika diketahui : (i) sisi, sudut, sisi

(ii) sisi, sisi, sisi Contoh:

Diketahui segitiga ABC, a = 20 cm, b = 30 cm dan C = 64 .

Hitunglah unsur-unsur yang lain dengan menggunakan aturan kosinus ! Jawab:

(i) c2 = a2 + b2 – 2ab cos C

= 202 + 302 – 2(20)(30) cos 64

= 400 + 900 – 1200(0,44) = 1300 – 526 = 774 c = 27,8

(ii) b2 = a2 + c2 – 2ac cos B cos B = 0,25

1112 274 ) 8 , 27 )( 20 ( 2 30 ) 8 , 27 ( 20 2 2 2 2 2 2 2 ac b c a B = 75,7 (iii) A = 180 - ( C + B) = 180 - (64 + 75,7 ) = 40,2 C c B b A a sin sin sin a2 = b2 + c2 – 2bc cos A b2 = a2 + c2 – 2ac cos B c2 = a2 + b2 – 2ab cos C

ATURAN SINUS DAN KOSINUS 3

(6)

Latihan 3

1. Diketahui ABC , A = 60 , B = 45 dan panjang sisi BC = 12 cm. Tentukan panjang sisi AC !

2. Pada segitiga DEF, D = 135 , EF = 6 cm, E = 20 . Tentukan DF, F dan DE !

3. Diketahui ABC dengan A = 60 ,sisi b = 10 cm dan sisi c = 16 cm. Tentukan unsur-unsur berikut!

a. panjang sisi a b. besar B c. besar C

4. Pada segitiga ABC, a = 6 cm, b = 10 cm, c = 7 cm, C = …?

Pada setiap segitiga ABC berlaku :

Rumus ini dipakai untuk menghitung luas segitiga jika diketahui dua sisi dan sebuah sudut yang diapitnya.

Rumus luas ABC jika diketahui ketiga sisinya :

Contoh:

Hitunglah luas segitiga ABC jika diketahui a = 4 cm, c = 3 cm dan B = 30 ! Jawab: L ABC = 2 1 ac sin B = 2 1 . 4 . 3 . sin 30 = 2 1 . 4 . 3 . 2 1 = 3 cm2.

Latihan 4

1. Luas segitiga ABC adalah 32 cm2. AB = 8 cm dan AC = 16 cm. Tentukan besar sudut A ! 2. Pada ABC, jika diketahui panjang sisi AB = 8 cm, sisi AC = 6 cm, dan A = 120 maka

tentukan luas ABC !

3. Diketahui ABC dengan B = 135 , AB = 3 cm dan BC = 4 cm. tentukan luas ABC ! 4. Luas ABC adalah 12 2 cm2. Panjang AB = 6 cm dan AC = 8 cm. Tentukan besar sudut A !

L ABC = 2 1 .bc.sin A = 2 1 .ac.sin B = 2 1 .ab.sin C L ABC = s(s a)(s b)(s c) LUAS SEGITIGA 4 dengan s = 2 1 (a + b + c)

(7)

A Rumus Trigonometri untuk Jumlah dan Selisih Dua Sudut

Rumus – rumus :

1. Sin ( ) = Sin . Cos + Cos . Sin 2. Sin ( ) = Sin . Cos Cos . Sin 3. Cos ( ) = Cos . Cos Sin . Sin 4. Cos ( ) = Cos . Cos + Sin . Sin 5. Tan ( ) = Tan Tan 1 Tanβ Tanα 6. Tan ( ) = .Tan Tan 1 Tanβ Tanα Contoh: 1. Jika Sin = 10 6 dan Cos = 13 12

dengan dan sudut lancip, hitunglah : a. Sin ( ) b. Cos ( ) c. Tan ( ) Jawab: Sin = 10 6 ; Cos = 10 8 ; Tan = 8 6 Cos = 13 12 ; Sin = 13 5 ; Tan = 12 5

a. Sin ( ) = Sin . Cos + Cos . Sin = 10 6 . 13 12 + 10 8 . 13 5 = 65 56 130 112 130 40 130 72 b. Cos ( ) = Cos . Cos Sin . Sin

= 10 8 . 13 12 10 6 . 13 5 = 65 33 130 66 130 30 130 96 c. Tan ( ) = Tan Tan 1 Tanβ Tanα = 12 5 . 8 6 1 12 5 8 6 = 33 56 66 112 96 66 96 112

2. Tanpa menggunakan tabel, hitunglah nilai Cos 75 ! Jawab:

Cos 75 = Cos (45 + 30 )

= Cos 45 . Cos 30 Sin 45 . Sin 30 = 2 1 2. 2 1 3 2 1 2. 2 1 = 2 4 1 6 4 1 = ( 6 2) 4 1

3. Hitunglah nilai Cos 110 . Cos 25 Sin 110 . Sin 25 ! Jawab:

Cos 110 . Cos 25 Sin 110 . Sin 25 = Cos (110 + 25) = Cos 135 = 2 1

2 RUMUS TRIGONOMETRI JUMLAH DAN SELISIH DUA SUDUT

(8)

4. Jika Tan = 4 3 dan Tan = 15 8

, untuk dan sudut lancip, hitunglah nilai : a. Sin ( ) b. Cos ( ) c. Tan ( ) Jawab: Tan = 4 3 Sin = 5 3 ; Cos = 5 4 Tan = 15 8 Sin = 17 8 ; Cos = 17 15 a. Sin ( ) = Sin . Cos Cos . Sin

= 5 3 . 17 15 5 4 . 17 8 = 85 13 85 32 85 45 b. Cos ( ) = Cos . Cos + Sin . Sin

= 5 4 . 17 15 + 5 3 . 17 8 = 85 84 85 24 85 60 c. Tan ( ) = .Tan Tan 1 Tanβ Tanα = 84 13 60 84 60 13 60 24 1 60 32 45 15 8 . 4 3 1 15 8 4 3

5. Tanpa menggunakan tabel, tentukan nilai dari Sin 15o ! Jawab:

Sin 15o = Sin (45o – 30o)

= Sin 45o . Cos 30o Cos 45o . Sin 30o = 2 1 2. 2 1 3 2 1 2. 2 1 = 2 4 1 6 4 1 = ( 6 2) 4 1

6. Tanpa menggunakan tabel, tentukan nilai Cos 56o + Sin 56o.Tan 28o ! Jawab:

Cos 56o + Sin 56o.Tan 28o = Cos 56o + Sin 56o.

28 Cos 28 Sin = 28 28 .Sin 56 Sin + 28 . 56 Cos Cos Cos = 1 28 28 28 ) 28 56 ( Cos Cos Cos Cos

B Rumus Trigonometri Sudut Rangkap

Rumus – rumus :

1. Sin 2 = 2.Sin . Cos 2. Cos 2 = Cos2 - Sin2

= 2 Cos2 - 1 = 1 – 2 Sin2 3. Tan 2 = α Tan 1 2.Tanα 2

(9)

Contoh:

1. Nyatakan Sin 3 ke dalam Sin ! Jawab:

Sin 3 = Sin (2 + )

= Sin 2 . Cos + Cos 2 . Sin

= 2.Sin . Cos . Cos + (Cos2 - Sin2 ) .Sin = 2.Sin . Cos2 + Sin . Cos2 - Sin3

= 3. Sin . Cos2 - Sin3 = 3. Sin (1 – Sin2 ) - Sin3 = 3. Sin - 3. Sin3 - Sin3 = 3. Sin - 4 Sin3

2. Dengan menggunakan Sin 60o = 2 1

3, buktikan bahwa Sin 180o = 0 ! Jawab:

Sin 180o = Sin (3 . 60o) Berdasarkan hasil contoh 1:

Sin 180o = 3. Sin 60o – 4 . Sin360o = 3 ( 2 1 3) – 4 ( 2 1 3)3 = 2 3 3 - 4 ( 8 3 3) = 2 3 3 - 2 3 3 = 0 3. Jika Sin = 5 4

dan terletak di kuadrat ke-1, tentukan nilai dari yang berikut ini !

a. Sin 2 b. Cos 2 c. Tan 2

Jawab: Sin = 5 4 Cos = 5 3 dan Tan = 3 4

a. Sin 2 = 2.Sin . Cos = 2. 5 4 . 5 3 = 25 24

b. Cos 2 = Cos2 - Sin2 = ( 5 3 )2 – ( 5 4 )2 = 25 7 25 16 25 9 c. Tan 2 = α Tan 1 2.Tanα 2 = 7 24 7 9 3 8 9 7 3 8 9 16 1 3 8 3 4 1 3 4 2 2

C Rumus Perkalian Sinus dan Kosinus

Rumus – rumus :

1. 2 Sin Cos = Sin ( + ) + Sin( - ) 2. 2 Cos Sin = Sin ( + ) - Sin( - ) 3. 2 Cos Cos = Cos ( + ) + Cos( - ) 4. 2 Sin Sin = Cos( - ) - Cos ( + ) Contoh:

1. Ubahlah bentuk berikut menjadi bentuk selisih atau jumlah ! a. 2.Sin 3 .Cos 2 c. 2.Sin 60o.Cos 30o

b. Cos 8 .Cos 2 d. Cos 105o.Cos 15o Jawab:

a. 2 Sin 3 Cos 2 = Sin (3 + 2 ) + Sin (3 - 2 ) = Sin 5 + Sin

(10)

b. Cos 8 Cos 2 = 2 1 [Cos (8 + 2 ) + Cos (8 - 2 )] = 2 1 [Cos 10 + Cos 6 ]

c. 2 Sin 60o Cos 30o = Sin (60o + 30o) + Sin (60o - 30o) = Sin 90o + Sin 30o d. Cos 105o Cos 15o = 2 1 [Cos (105o + 15o) + Cos (105o - 15o)] = 2 1 [Cos 120o + Cos 90o]

2. Tanpa menggunakan kalkulator atau tabel, tentukan nilai dari yang berikut ini ! a. 2.Sin 75o.Cos 15o

b. 2.Cos 120o.Sin 30o c. Cos 135o.Cos 15o Jawab:

a. 2.Sin 75o.Cos 15o = Sin (75o +15o) + Sin (75o - 15o) = Sin 90o + Sin 60o = 1 +

2 1

2 b. 2.Cos 120o.Sin 30o = Sin (120o +30o) - Sin (120o - 30o)

= Sin 150o - Sin 90o = 2 1 1 = -2 1 c. Cos 135o.Cos 15o = 2 1 [Cos (135o +15o) + Cos(135o - 15o)] = 2 1 [ Cos 150o + Cos 120o] = 2 1 [-2 1 3 - 2 1 ] = ( 3 1) 4 1

D Rumus Penjumlahan dan Pengurangan Sinus dan Kosinus

Rumus –rumus :

1. Sin A + Sin B = 2 Sin 2 1 (A + B) Cos 2 1 (A - B) 2. Sin A - Sin B = 2 Cos

2 1 (A + B) Sin 2 1 (A - B) 3. Cos A + Cos B = 2 Cos

2 1 (A + B) Cos 2 1 (A - B) 4. Cos A - Cos B = -2 Sin

2 1 (A + B) Sin 2 1 (A - B) Contoh:

1. Nyatakan dalam bentuk perkalian ! a. Sin 7A – Sin 5A

b. Cos 10 + Cos 6 c. Cos x – Cos y Jawab:

a. Sin 7A – Sin 5A = 2 Cos 2 1

(7A + 5A) Sin 2 1

(7A – 5A) = 2 Cos 6A Sin A

b. (b) Cos 10 + Cos 6 = 2 Cos 2 1 (10 + 6 ) Cos 2 1 (10 - 6 ) = 2 Cos 8 Cos 2

c. Cos x – Cos y = -2 Sin 2 1 (x + y) Sin 2 1 (x - y)

(11)

2. Sederhanakan !

a. Sin 150o + Sin 30o c. Cos 200o - Cos 20o b. Cos 125o + Cos 55o d. Sin 75o - Sin 15o Jawab:

a. Sin 150o + Sin 30o = 2 Sin 2 1 (150o + 30o) Cos 2 1 (150o - 30o) = 2 Sin 90o Cos 60o = 2.1. 2 1 = 1 b. Cos 125o + Cos 55o = 2 Cos

2 1 (125o + 55o) Cos 2 1 (125o - 55o) = 2 Cos 90o Cos 35o = 2.0. Cos 35o = 0 c. Cos 200o - Cos 20o = -2 Sin

2 1 (200o + 20o) Sin 2 1 (200o - 20o)

= -2 Sin 110o Sin 90o = -2. Sin 110o .1 = -2 Sin 110o d. Sin 75o - Sin 15o = 2 Cos

2 1 (75o + 15o) Sin 2 1 (75o - 15o) = 2 Cos 45o Sin 30o = 2. 2 1 2. 2 1 = 2 1 2

Latihan 5

1. Dengan menyatakan 105o = (60o + 45o), tentukan nilai Sin 105o ! 2. Diketahui Sin A =

5 3

untuk A sudut lancip, dan Cos B = 13 12

untuk B sudut tumpul. Tentukan nilai dari jumlah dan selisih sudut berikut !

a. Sin (A + B) b. Cos (B – A) c. Tan (A – B)

3. Diketahui Sin A = 5 3

untuk A sudut lancip. Tentukan nilai identitas trigonometri berikut!

a. Sin 2A b. Cos 2A c. Tan 2A

4. Nyatakan 2 Sin 75o Cos 15o sebagai rumus jumlah sinus ! 5. Hitunglah penjumlahan trigonometri berikut !

a. Cos 75o + Cos 15o b. Sin 75o + Sin 15o 6. Diketahui Tan A = 5 4 dan Tan B = 24 7

, dengan A sudut tumpul dan B sudut lancip. Tentukan nilai dari bentuk trigonometri berikut !

a. Cos (A – B) b. Sin (A + B) c. Tan (A – B)

7. Sederhanakan bentuk trigonometri berikut ! a. 15 75 15 75 Sin Sin Cos Cos b. A Sin A Sin A Sin A Sin 3 9 3 7 8. Diketahui Sin A = 2 1 , Cos B = 2 3

, A sudut tumpul dan B sudut lancip. Tentukan nilai Cos (A – B) !

(12)

A Identitas Trigonometri

Idnetitas trigonometri yaitu rumus-rumus yang menghubungkan antara sin , cos , dan tan . 1. Cos2 + Sin2 = 1 2. Tan = Cos Sin 3. Cosec = Sin 1 4. Sec = Cos 1 5. Cotan = Sin Cos Tg 1 6. 1 + Tan2 = Sec2 7. 1 + Cotan2 = Cosec2 Contoh:

1. Tentukan nilai Cos A, Tan A, Cosec A, Sec A, dan Cotan A jika Sin A = 5 4

dan A sudut lancip !

Jawab:

Cos2A + Sin2A = 1 Cos2A = 1 - Sin2A Cos2A= 1 – ( 5 4 )2 = 1 - 25 9 25 16 Cos A = 5 3 25 9 A lancip Cos A = 5 3 Tan A = CosA SinA = 3 4 5 3 5 4 Cosec A = A Sin 1 = 5 4 1 = 4 5 Sec A = A Cos 1 = 3 5 5 3 1 Cotan = 4 3 3 4 1 1 A Tan 2. Jika Sin A = 13 5

dan 90o < A < 180o ( A tumpul), tentukan Cos A dan Tan A ! Jawab: Cos2A = 1 - Sin2A = 1 – ( 13 5 )2 = 1 - 169 144 169 25 Cos A = 13 12 169 144

Karena 90o < A < 180o maka Cos A = 13 12 Tan A = CosA SinA = 12 5 13 12 13 5

3. Buktikan identitas berikut ini ! a. Tan2A + 1 = Sec2A

b. Tan A . Sin A + Cos A = Sec A

c. (Sin A + Cos A)2 + (Sin A – Cos A)2 = 2 Jawab:

a. Ruas kiri = Tan2A + 1 = A Cos A Cos A Sin A Cos A Cos A Cos A Sin A Cos A Sin 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 = Sec A A Cos 2 2 1

= ruas kanan (terbukti) PERSAMAAN TRIGONOMETRI

(13)

a. Sin x = Sin x1 = + k.360 atau

x2 = (180 - ) + k.360 ; k B

b. Cos x = Cos x1 = + k.360 atau

x2 = - + k.360 ; k B

c. Tan x = Tan x = + k.180 ; k B b. Ruas kiri = Tan A . Sin A + Cos A

= CosA SinA . Sin A + Cos A = CosA CosA CosA CosA SinA SinA. . = SecA CosA CosA A Cos A Sin2 2 1

= ruas kanan (terbukti)

c. Ruas kiri = (Sin A + Cos A)2 + (Sin A – Cos A)2

= Sin2A + 2 Sin A Cos A + Cos2A + Sin2A - 2 Sin A Cos A + Cos2A = 2 (Sin2A + Cos2A)

= 2.1 = 2

= ruas kanan (terbukti)

B Persamaan Trigonometri Bentuk Sederhana

Contoh:

1. Tentukan penyelesaian dari Sin x = 2 1 ; 0 x 360 ! Jawab: Sin x = 2 1 Sin x = Sin 30 x1 = 30 + k.360 k = 0 x1 = 30 x2 = (180 - 30) + k.360 = 150 + k.360 k = 0 x2 = 150 HP = {30 , 150 }

2 Tentukan himpunan penyelesaian dari Cos 3x = 2 1 ; 0 x 360 ! Jawab: Cos 3x = 2 1

Cos 3x = Cos 60 (i) 3x1 = 60 + k.360

x1 = 20 + k.120 k = 0 x1 = 20 k = 1 x1 = 140 k = 2 x1 = 260 (ii) 3x2 = -60 + k.360 x2 = -20 + k.120 k = 1 x2 = 100 k = 2 x2 = 220 k = 3 x2 = 340 HP = {20 , 100 , 140o, 220o, 260o, 340o}

(14)

3. Tentukan himpunan penyelesaian dari Tan 2x = 3 ; 0 x 180 ! Jawab: Tan 2x = 3 Tan 2x = Tan 60o 2x = 60o + k.180o x = 30o + k.90o k = 0 x = 30 k = 1 x = 120 HP = { 30 , 120 }

C Persamaan Trigonometri Bentuk Cos A Cos B dan Sin A Sin B

Rumus yang digunakan untuk menyelesaikan persamaan trigonometri bentuk di atas adalah : 1. Sin A + Sin B = 2 Sin

2 1 (A + B) Cos 2 1 (A - B) 2. Sin A - Sin B = 2 Cos

2 1 (A + B) Sin 2 1 (A - B) 3. Cos A + Cos B = 2 Cos

2 1 (A + B) Cos 2 1 (A - B) 4. Cos A - Cos B = -2 Sin

2 1 (A + B) Sin 2 1 (A - B) Contoh:

Tentukan himpunan penyelesaian persamaan berikut untuk 0 x 360 ! a. Cos 4x + Cos 2x = 0

b. Sin 3x – Sin x = 0 Jawab;

a. Cos 4x + Cos 2x = 2 Cos 2 1 (4x + 2x).Cos 2 1 (4x - 2x) = 2 Cos 3x.Cos x Cos 4x + Cos 2x = 0 2 Cos 3x.Cos x = 0 Cos 3x.Cos x = 0

Cos 3x = 0 atau Cos x = 0  Cos 3x = 0

Cos 3x = Cos 90 (i) 3x1 = 90 + k.360

x1 = 30 + k.120 k = 0 x1 = 30 k = 1 x1 = 150 k = 2 x1 = 270 (ii) 3x2 = -90 + k.360 x2 = -30 + k.120 k = 1 x2 = 90 k = 2 x2 = 210 k = 3 x2 = 330  Cos x = 0

Cos x = Cos 90 (i) x1 = 90 + k.360

k = 0 x1 = 90

(ii) x2 = -90 + k.360

k = 1 x2 = 270

(15)

b. Sin 3x – Sin x = 2 Cos 2 1 (3x + x) Sin 2 1 (3x - x) = 2 Cos 2x.Sin x Sin 3x – Sin x = 0 2 Cos 2x.Sin x = 0 Cos 2x Sin x = 0

Cos 2x = 0 atau Sin x = 0  Cos 2x = 0

Cos 2x = Cos 90 (i) 2 x 1 = 90 + k.360

x 1 = 45 + k.180 k = 0 x1 = 45 k = 1 x1 = 225 (ii) 2 x2 = -90 + k.360 x2 = -45 + k.180 k = 1 x2 = 135 k = 2 x2 = 315  Sin x = 0

Sin x = Sin 0 (i) x1 = 0 + k.360

k = 0 x1 = 0 k = 1 x1 = 360 (ii) x2 = (180 – 0) + k.360 = 180 + k.360 k = 0 x2 = 180 HP = {0o, 45o, 135o, 180o, 225o, 315o, 360o}

D Persamaan Trigonometri Bentuk : a Cos x + b Sin = c

Bentuk a Cos x + b Sin x dapat dinyatakan dengan bentuk k Cos (x - ), dengan k suatu konstanta dan 0 x 360 .

Untuk menentukan k dan perhatikan hal berikut : a Cos x + b Sin x = k Cos (x - )

= k (Cos x.Cos + Sin x.Sin ) = k Cos x.Cos + k Sin x.Sin Dari persamaan di atas , diperoleh :

k Cos = a k Sin = b a2 + b2 = k2 Cos2 + k2 Sin2 = k2 (Cos2 + Sin2 ) = k2 . 1 a2 + b2 = k2 , sehingga k = a2 b2 a b Cos k Sin k . . Tan = a b

. Jadi diperoleh dari Tan . Dengan demikian maka :

Besarnya sudut tergantung pada tanda a dan b, karena keadaan a dan b dapat menentukan keadaan kuadran di mana berada.

a Cos x + b Sin x = k Cos (x - ) dengan k = a2 b2

Tan = a b

(16)

Contoh:

1. Tentukan k dan dari : -Cos x + Sin x ! Jawab:

-Cos x + Sin x = k Cos (x - ) a = -1 ; b = 1 k = a2 b2 = ( 1)2 (1)2 2 Tan = a b = 1 1 1 ( di kuadran II) = 135o

Jadi, -Cos x + Sin x = 2 Cos (x - 135o) 2. Tentukan k dan dari : 8 Cos x + 6 Sin x !

Jawab:

8 Cos x + 6 Sin x = k Cos (x - ) a = 8 ; b = 6 k = a2 b2 = 82 62 100 10 Tan = a b = 4 3 8 6 ( di kuadran I) = 36,89o

Jadi, 8 Cos x + 6 Sin x = 10 Cos (x – 36,89o)

3. 3) Tentukan himpunan penyelesaian dari Cos x + Sin x = 2 1 2 ; 0 x 360 ! Jawab: Cos x + Sin x = 2 1 2 a = 1 ; b = 1 k = a2 b2 = 12 12 2 Tan = a b = 1 1 1 ( di kuadran I) = 45o

Cos x + Sin x = k Cos (x - ) 2 Cos (x - 45o) = 2 1 2 Cos (x - 45o) = 2 1 2 2 2 1 Cos (x - 45o) = Cos 60o (i) x1 - 45o = 60o + k.360o x1 = 105o + k. 360o k = 0 x1 = 105o (ii) x2 - 45o = -60o + k.360o x2 = -15o + k. 360o k = 1 x2 = 345o HP = {105o, 345o}

4. Tentukan himpunan penyelesaian dari Cos x - 3Sin x = 1 ; 0 x 360 ! Jawab: Cos x - 3Sin x = 1 a = 1 ; b = - 3 k = a2 b2 = 12 ( 3)2 1 3 2 Tan = a b = 3 1 3 ( di kuadran IV) = 300o

(17)

Cos x - 3Sin x = k Cos (x - ) 2 Cos (x – 300o) = 1 Cos (x – 300o) = 2 1 Cos (x – 300o) = Cos 60o (i) x1 - 300o = 60o + k.360o x1 = 360o + k. 360o k = 0 x = 360o (ii) x2 - 300o = -60o + k.360o x2 = 240o + k. 360o k = 0 x = 240o HP = { 240o, 360o}

Latihan 6

1. Buktikan : Sec A – Cos A = Tan A . Sin A ! 2. Buktikan : Sec2x(1 – Sin4x) – 2 Sin2x = Cos2x ! 3. Tentukan himpunan penyelesaian Sin x = 3

2 1 untuk 0 x 360 ! 4. Diketahui Cos x = 2 1

untuk 0 x 360 . Tentukan himpunan penyelesaiannya !

5. Tentukan himpunan penyelesaian dari Tan x = 3 3 1

untuk 0 x 2 ! 6. Tentukan himpunan penyelesaian persamaan berikut untuk 0 x 360 !

a. 2 Sin 2x = 3 b. Cos 2x = 2 1

c. 3 Tan 3x = -1

7. Tentukan penyelesaian dari 3 Tan 2 1

x = 1 untuk 0 x 2 !

8. Tentukan penyelesaian persamaan berikut untuk untuk 0 x 360 ! a. Sin (60o + x) – Sin (60o – x) = 1

b. Sin 5x – Sin x = 0 c. Cos 4x – Cos 2x = 0

9. Tentukan nilai x yang memenuhi persamaan Cos x - Sin x untuk 0 x 360 !

Gambar

Tabel Nilai Fungsi Trigonometri Untuk Sudut Istimewa

Referensi

Dokumen terkait

Selanjutnya akan dibahas nilai perbandingan trigonometri untuk sudut sudut istimewa yang besarnya lebih dari 90 0.. Untuk nilai perbandingan trigonometri sudut-sudut istimewa

menga galik likan s an suku b uku bun unga ( ga ( ) den ) denga gan bes n besar arny nya mod a modal pa al pada pe da perio riode se de sebe belu lumny mnya. Jika bunga tidak pernah

• Pada penggunaan koordinat untuk mendefinisikan fungsi trigonometri, oleh karena perbandingan tetap di mana pun titik pada koordinat selama sudut yang terbentuk tetap, maka

Sudut istimewa adalah nilai perbandingan trigonometri yang dapat ditentukan tanpa menggunakan table atau kalkulator.. Perbandingan trigonometri sudut di kuadran pertama..

Dalam segitiga siku-siku, jika diketahui besar salah satu sudut lancip dan panjang salah Dalam segitiga siku-siku, jika diketahui besar salah satu sudut lancip

• Untuk menentukan kuadran suatu sudut, dimana sudutnya di atas 360 º atau dibawah - 360 º caranya adalah sbb :1. Untuk sudut di atas 360

Lukiskan setiap sudut berikut dengan menggunakan rajah serta tentukan sukuan mana sudut itu

 Sudut radian – derajat  Perbandingan trigomometri pada segitiga siku-siku  Sudut istimewa  Sudut berelasi  kuadran Hubungan Perbandingan suatu sudut Membuktikan