UPACARA ADAT GUSARANANU AYA DI DESA TAMBAKMEKAR KACAMATAN JALANCAGAK KABUPATEN SUBANG : Ulikan Struktural jeung Sémiotik.

(1)

UPACARA ADAT GUSARANANU AYA DI DESA TAMBAKMEKAR KACAMATAN JALANCAGAK KABUPATEN SUBANG

(Ulikan Struktural jeung Sémiotik)

SKRIPSI

diajukeun pikeun nyumponan salah sahiji sarat

nyangking gelar Sarjana Pendidikan Departemen Pendidikan Bahasa Daerah

ku

Nurlela Novianti NIM 1105178

DEPARTEMEN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA

(2)

UPACARA ADAT GUSARANANU

AYA DI DESA TAMBAKMEKAR

KACAMATAN JALANCAGAK

KABUPATEN SUBANG

(Ulikan Struktural jeung Sémiotik)

Oleh

Nurlela Novianti

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

Februari 2015

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(3)

(4)

STRUKTUR SÉMIOTIK DALAM UPACARA ADAT GUSARAN YANG ADA DI DESA TAMBAKMEKAR KECAMATAN JALANCAGAK

KABUPATEN SUBANG1

Nurlela Novianti2

ABSTRAK

Tujuan penelitian ini yaitu menganalisis dan mendeskripsikan sejarah upacara adat gusaran, struktur berlangsungnya upacara adat gusaran, dan unsur semiotik yang ada dalam upacara adat gusaran. Penelitian ini menggunakan metode kualitatif dengan pendekatan etnografi dan deskriptif. Data dikumpulkan menggunakan teknik studi pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi. Hasil dari penelitian ini yaitu: 1) menurut narasumber sejarah upacara adat gusaran sudah ada sejak jaman para wali, upacara adat gusaran dilaksanakan sebelum anak dikhitanan, yang bertujuan untuk membersihkan anak dari haram dan najis; 2) kegiatan berlangsungnya upacara adat gusaran yang pertama yaitu nyembahkeun, mandi koneng, dan gusaran; dan 3) unsur semiotik yang terdapat dalam upacara adat gusaran

ada 25 yang termasuk simbol, 8 termasuk indeks, dan 6 termasuk ikon. Selain itu ada beberapa saran yang ditujukan kepada: 1) mahasiswa, untuk melanjutkan penelitian lebih dalam mengenai upacara adat gusaran; 2) masarakat, agar menjaga dan melestarikan kebudayaan yang ada disekelilingnya; dan 3) lembaga-lembaga kebudayaan, agar lebih memperhatikan lagi kebudayaan yang ada di Tatar Sunda, khususnya upacara adat gusaran.

Kata kunci: Strukturalisme, Unsur Sémiotik, Upacara Adat Gusaran.

1 _{Skripsi ini dibimbing oleh Bapa Dr. Dedi Koswara, M.Hum. dan Ibu Dr. Retty Isnendes,}

M.Hum.

2 _{Mahasiswa Departemen Pendidikan Bahasa Daerah Fakultas Pendidikan Bahasa dan}

(5)

SEMIOTIC STRUCTURE OF THE CEREMONIAL GUSARAN

IN THE VILLAGE TAMBAKMEKAR SUB-DISTRICT JALANCAGAK

DISTRICT SUBANG1

Nurlela Novianti2

ABSTRACT

The purpose of this study is to analyze and describe the history of traditional ceremonies gusaran, the course structure ceremonies

gusaran, and semiotic elements that exist in traditional ceremonies

gusaran. This study used a qualitative method and descriptive ethnographic approach. Data were collected using the technique of literature study, observation, interviews, and documentation. The results of this study are : 1) according to historical sources gusaran ceremony has existed since the time of the guardians, gusaran traditional ceremony held before the child was circumcised, which aims to rid the child of unclean; 2) sustainability activities gusaran first ceremony is nyembahkeun, mandi koneng, and gusaran; and 3) semiotic elements contained in traditional ceremonies gusaran there are 25 that includes symbols, 8 including an index, and 6 including icons. In addition there are some suggestions addressed to : 1) cultural institutions, so more attention to culture in Tatar Sunda, Especially ceremonies gusaran; 2) students, to continue research in traditional ceremonies on gusaran; and 3) society, in order to maintain and preserve the culture around him.

Keywords: structuralism, semiotics elements, traditional ceremoniesgusaran.

1_{This thesis supervised by Mr.} _{Dr. Dedi Koswara, M.Hum.}

and Mrs. Dr. Retty

Isnendes, M.Hum.

2

(6)

DAPTAR EUSI

LEMBAR PERNYATAAN ... i

ABSTRAK ... ii

PANGJAJAP ... iii

TAWIS NUHUN ... iv

DAPTAR EUSI ... vii

DAPTAR SINGGETAN ... x

DAPTAR TABEL ... xi

DAPTAR BAGAN ... xii

DAPTAR GAMBAR ... xiii

DAPTAR LAMPIRAN ... xv

BAB I BUBUKA ... 1

1.1Kasang Tukang... 1

1.2Watesan jeung Rumusan Masalah ... 3

1.2.1 Watesan Masalah ... 3

1.2.2 Rumusan Masalah ... 4

1.3Tujuan Panalungtikan... 4

1.3.1 Tujuan Umum ... 4

1.3.2 Tujuan Husus ... 4

1.4Mangpaat Panalungtikan ... 5

1.4.1 Mangpaat Téoritis ... 5

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 5

(7)

BAB II STRUKTURALISME-SEMIOTIK JEUNG UPACARA ADAT . 7

2.1Strukturalisme ... 7

2.2Sémiotik ... 8

2.2.1 Wangenan Sémiotik ... 8

2.2.2 Kamekaran Sémiotik ... 9

2.2.3 Komponén Dasar Sémiotik ... 10

2.2.4 Téori Sémiotik numutkeun Charles Sanders Peirce ... 12

2.3Upacara Adat Gusaran ... 13

2.3.1 Watesan Upacara Adat ... 13

2.3.2 Aspék Upacara adat ... 15

2.3.3 Unsur-unsur Upacara Adat ... 15

2.3.4 Upacara Adat Gusaran ... 16

BAB III METODE PANALUNGTIKAN ... 18

3.1Metode Panalungtikan ... 18

3.2Téhnik Panalungtikan... 19

3.2.1 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 19

3.2.2 Téhnik Ngolah Data ... 20

3.3Instrumen Panalungtikan ... 20

3.4Desain Panalungtikan ... 23

3.5Lokasi Panalungtikan jeung Sumber Data ... 24

3.6.1 Lokasi Panalungtikan ... 24

3.6.2 Sumber Data ... 25

3.6Wangenan Operasional ... 27

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN ... 28

4.1Hasil Panalungtikan ... 28

4.1.1 Kaayaan Upacara Adat Gusaran ... 28

4.1.2 Struktur Lumangsungna Upacara Adat Gusaran ... 30

4.1.2.1Waktu jeung Tempat Lumangsungna Upacara Adat Gusaran ... 30

4.1.2.2Prak-prakan Lumangsungna Upacara Adat Gusaran ... 31

(8)

4.1.2.4Kadaharan dina Upacara Adat Gusaran ... 35

4.1.2.5Pakakas dina Upacara Adat Gusaran ... 36

4.1.2.6 Unsur-unsur Upacara Adat Gusaran ... 41

4.1.3 Unsur Sémiotik anu Nyampak dina Upacara Adat Gusaran ... 44

4.2Pedaran ... 48

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN... 51

5.1Kacindekan ... 51

5.2Saran ... 52

DAPTAR PUSTAKA ... 54

LAMPIRAN ... 56

(9)

BAB III

METODE PANALUNGTIKAN

Dina ieu bab dipedar ngeunaan metode panalungtikan anu ngawengku tujuh sub-bab, nya éta metode panalungtikan, téhnik panalungtikan, instrumen panalungtikan, léngkah-léngkah panalungtikan, desain panalungtikan, lokasi panalungtikan jeung sumber data, jeung wangenan operasional.

3.1 Metode Panalungtikan

Metode panalungtikan nya éta cara pikeun nyangking data panalungtikan luyu jeung udagan anu rék dihontal. Hal ieu luyu jeung pamadegan Sugiyono dina Widiastuti (2014, kc. 33) nétélakeun yén métode panalungtikan nya éta cara ilmiah anu digunakeun sangkan meunang data kalayan udagan jeung kagunaan anu tangtu. Kitu deui, numutkeun Arikunto (2010, kc. 203) metode panalungtikan nya éta cara anu digunakeun pikeun ngumpulkeun data panalungtikan. Ieu panalungtikan ngagunakeun panalungtikan kualitatif. Panalungtikan kualitatif numutkeun Moleong (2012, kc. 6) nya éta panalungtikan anu miboga maksud pikeun maham fenomena ngeunaan hal anu kaalaman ku subjek panalungtikan, misalna kalakuan, persepsi, motivasi, tindakan, jrrd., sacara holistik, sarta ku cara deskripsi dina wangun kecap jeung basa, dina hiji konteks husus nu alamiah jeung ngamangpaatkeun rupa-rupa metode alamiah.

Métode nu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta metode kualitatif kalayan pamarekan etnografi jeung déskriptif. Numutkeun Moleong (2012, kc. 26) pendekatan etnografis sacara umum nya éta pengamatan-berperan sarta

salaku bagian tina panalungtikan lapangan. Numutkeun Arikunto (2010, kc. 3) métode déskriptif nya éta panalungtikan anu miboga maksud pikeun nalungtik kaayaan, kondisi, jeung anu aya patalina kana éta hal, anu hasilna bisa diébréhkeun kana laporan panalungtikan.

(10)

19

struktur prak-prakan jeung unsur sémiotik nu aya dina upacara adat gusaran di Désa Tambakmekar Kacamatan Jalancagak Kabupaten Subang.

3.2 Téhnik Panalungtikan

Téhnik panalungtikan mangrupa salah sahiji usaha sangkan bisa ngalaksanakeun panalungtikan ngagunakeun metodé anu baris ditangtukeun, sangkan udagan nalungtik ngeunaan struktur sémiotik dina upacara adat gusaran bisa kahontal.

3.2.1 Téhnik Ngumpulkeun Data

Téhnik anu digunakeun pikeun ngumpulkeun data nya éta téhnik observasi, téhnik studi pustaka, téhnik wawancara, jeung téhnik dokumentasi.

1) Téhnik Observasi

Téhnik observasi nya éta téhnik panalungtikan anu dilaksanakeun sacara turun langsung ka lapangan pikeun meunangkeun informasi anu akurat ngeunaan kaayaan upacara adat gusaran di Désa Tambakmekar, struktur prak-prakan upacara adat gusaran sarta unsur sémiotik nu aya dina upacara adat gusaran.

2) Téhnik Studi Pustaka

Téhnik studi pustaka digunakeun pikeun ngumpulkeun data anu sipatna dokumen, misalna data gambar-gambar atawa tinulis. Ieu téhnik digunakeun pikeun ngumpulkeun tiori-tiori jeung data anu digunakeun pikeun pangdeudeul panalungtikan.

3) Téhnik Wawancara

(11)

20

4) Téhnik Dokumentasi

Téhnik dokumentasi nya éta téhnik nu digunakeun ku cara ngadokumentasikeun naon-naon nu patali jeung panalungtikan, saperti ngadokumentasikeun prak-prakanna upacara adat gusaran, pakakas nu digunakeun sarta ngadokumentasikeun wawancara jeung narasumber.

3.2.2 Téhnik Ngolah Data

Téhnik anu digunakeun dina ngolah data nya éta:

1) ngaidéntifikasi masalah. Masalah dina ieu panalungtikan nya éta kurang dipikawohna maksud jeung tanda dina kabudayaan upacara adat gusaran; 2) ngalakukeun studi pustaka nu patali jeung masalah;

3) nganalisis maksud jeung tanda nu aya dina upacara adat gusaran ngagunakeun tiori Pierce, nu ngawengku ikon, indeks, jeung simbol;

4) milah-milah data dumasar wangunna;

5) ngadéskripsikeun jeung nyusun data hasil panalungtikan; jeung 6) nyieun kacindekan dina hasil panalungtikan.

3.3 Instrumen Panalungtikan

Instrumen anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta kamera,

handphone, pedoman observasi, jeung pedoman wawancara.

1) Kamera

Kamera digunakeun pikeun ngadokumentasikeun prak-prakanna upacara adat gusaran jeung narasumberna boh dina wangun foto atawa vidio.

2) Handphone

Handphone dina ieu panalungtikan digunakeun pikeun ngarekam sora

narasumber nu diwawancara ngeunaan kabudayaan upacara adat gusaran.

3) Pedoman Observasi

(12)

21

Téma observasi:... Lokasi observasi:... Waktu observasi:...

Tabél 3.1

Pedoman obsérvasi dina Prak-prakanana Upacara Adat Gusaran

No Objék anu diobsésrvasi Aya Teu aya

1 Pakakas anu dipaké

Baskom keur wadah cai konéng 3 Jalma nu ngilu ilubiung

kana lumangsungna 4 Unsur kaagamaan Istigosahan

Diropéa tina Isnendes (2013, kc.121 )

4) Pedoman Wawancara

(13)

22

gusaran jeung unsur sémiotik anu nyampak dina upacara adat gusaran. Patalékan-patalékan anu di tulis dina ieu pedoman wawancara ngan saukur gurat badagna hungkul, dina prak-prakana mah éta patalékan bakal leuwih luas ngaguar ngeunaan upacara adat. Éta patalékan bisa di tingali dina tabél ieu di handap.

Tabél 3.2

Pedoman Wawancara

No Rumusan Pertanyaan

1 Asal-muasal upacara adat gusaran

- Kumaha sajarah mimiti aya upacara adat gusaran di Désa Tambakmekar?

- Kumaha respon masarakat jaman baheula jeung kiwari kana diayakeuna upacara adat gusaran? - Aya parobahan naon upacara adat gusaran jaman

baheula jeung jaman kiwari? 2 Prak-prakan upacara adat

gusaran

- Kumaha struktur prak-prakan upacara adat gusaran?

- Persiapan naon waé anu kudu disiapkeun saacan lumangsung upacara adat gusaran?

- Aya ritual husus atawa henteu dina upacara adat gusaran?

3 Fungsi, tujuan jeung mangpaat

- Naon fungsina diayakeun upacara adat gusaran di Désa Tambakmekar?

- Naon tujuan diayakeun upacara adat gusaran? - Aya mangpaatna atawa henteu diayakeun upacara

adat gusaran?

- kumaha balukarna lamun upacara adat gusaran teu dilaksanakeun?

4 Palaku, bahan-bahan jeung pakakas dina upacara adat gusaran

- Saha waé nu ngilu ilubiung dina upacara adat gusaran?

- Pakakas naon waé anu kudu dipersiapkeun dina upacara adat gusaran?

- Bahan-bahan naon waé anu kudu aya dina upacara adat gusaran?

- Aya maksud naon waé anu nyampak dina pakakas jeung bahan dina upacara adat gusaran?

- Aya parobahan atawa henteu bahan-bahan jeung pakakas jaman baheula jeung kiwari?

(14)

23

3.4Desain Panalungtikan

Ieu desain dipaké pikeun ngadéskripsikeun asal-muasal upacara adat gusaran nu aya di Désa Tambakmekar Kacamatan Jalancagak Kabupatén Subang, prak-prakan upacara adat gusaran, jeung struktur sémiotik nu aya dina upacara adat gusaran.

Ieu panalungtikan disusun ngagunakeun sababaraha léngkah, nya éta nangtukeun masalah, ngawatesan jeung ngarumuskeun masalah, nyieun instrumén panalungtikan, observasi kana objek panalungtikan pikeun ngumpulkeun data, tuluy data diolah sarta didéskripsikeun dina wangun karangan, anu ahirna hasil panalungtikan dicindekkeun. Ku kituna struktur desain dina ieu panalungtikan bisa digambarkeun saperti ieu di handap.

Bagan 3.1

Desain Panalungtikan

Ngolah Data

UDAGAN PANALUNGTIKAN

Ngadéskripsikeun:

1) asal-muasal upacara adat gusaran anu aya di Désa Tambakmekar Kacamatan Jalancagak Kabupaten Subang;

2) prak-prakanna upacara adat gusaran; jeung

3) struktur semiotik nu aya dina upacara adat gusaran.

Nyieun Instrumén Panalungtikan

Obsérvasi

Ngumpulkeun Data

(15)

24

3.5 Lokasi Panalungtikan jeung Sumber Data 3.6.1 Lokasi Panalungtikan

Lokasi ieu panalungtikan nya éta di Désa Tambakmekar Kacamatan Jalancagak Kabupatén Subang. Luas lahan pamukiman 40 Ha/m², lahan pasawahan 55,32 Ha/m², lahan perkebunan 108,42 Ha/m², luas pemakaman 1,50

Ha/m², luas buruan 10,00 Ha/m², luas taman 0,5 Ha/m², luas perkantoran 0,2

Ha/m², luas prasarana umum 1,66 Ha/m². Ku kituna, total luas wilayah Désa Tambakmekar 217,60 Ha/m².

Ieu di handap data jumlah penduduk Désa Tambakmekar numutkeun jenis kelamin jeung tingkat pendidikan.

Tabél 3.3

Jumlah Penduduk Numutkeun Jenis Kelamin

Jenis Kelamin Jumlah

Lalaki 4.304 Orang Awéwé 4.356 Orang Jumlah Total 8.658 Orang

Tabél 3.4

Jumalah Penduduk Numutkeun Tingkat Pendidikan

Tingkat Pendidikan Jumlah

SD 1.697 Orang SMP 689 Orang SMA 667 Orang Diploma (1,2,3,4) 59 Orang

Sarjana (1,2,3) 97 Orang Tidak Pernah Sekolah -

Désa Tambakmekar miboga kondisi lahan nu datar nu mangrupa lahan

perkebunan jeung pertanian. Désa Tambkamekar dibagi jadi tilu dusun, nya éta:

(1) dusun I (Rancabogo), (2) dusun II (Simpang), (3) dusun III (Patrol). Watesan-watesan administratif Désa Tambakmekar nya éta saperti ieu di handap.

(16)

25

4) Bélah kidul (Selatan) : Désa Tambakan

Jarak Désa Tambakmekar ka Ibu Kota Kecamatan Jalancagak 4 KM, jarak ka Ibu Kota Kabupatén Subang 12 KM, jarak ka Ibu Kota Provinsi Bandung 45 KM, sarta jarak ka Ibu Kota Negara Jakarta 130 KM.

Gambar 3.1

Lokasi Désa Tambakmekar

3.6.2 Sumber Data

Numutkeun Arikunto (2010, kc. 172), sumber data dina panalungtikan nya éta subjék nu bisa di paké dina meunangkeun data. Anu jadi data dina ieu panalungtikan nya éta upacara adat gusaran anu aya di Désa Tambakmekar Kacamatan Jalancagak Kabupatén Subang. Anu jadi sumber data dina panalungtikan nya éta di handap ieu.

1) Data ti sesepuh atawa kolot di Désa Tambakmekar, anu leuwih apal kana upacara adat gusaran pikeun meunangkeun data ngeunaan upacara adat gusaran anu aya di Désa Tambakmekar Kacamatan Jalancagak Kabupatén Subang.

(17)

26

3) Data ti sababaraha jalma di Désa Tambakmekar, anu apal kana upacara adat gusaran.

Format data informan anu diasongkeun waktu lumangsungna wawancara nya éta saperti ieu di handap.

Tabél 3.5 Data Informan

No Foto/Wasta Yuswa Agama Pakasaban Kalungguhan (1) (2) (3) (4) (5) (6) 1

Amar

78 Taun Islam Wiraswasta Sesepuh Lembur

2

Aceng Warga

3

Tasih

74 Taun Islam Ibu rumah tangga

(18)

27

4

Amung

3.7 Wangenan Operasional

Sangkan meunang gambaran dina ieu panalungtikan, baris ditataan ieu di handap ngeunaan istila-istilah panalungtikan.

1) Sacara étimologis, strukturalisme asal kecapna “struktur”, hartina nya éta

ayana hubungan anu tetep antara kelompok-kelompok gejala atawa unsur (elements); éta hubungan téh digelar ku penelitian hasil tina pengamatan. Éta

kaitan atawa hubungan téh saéstuna anu nangtukeun sarta ngécéskeun saban-saban objék nu ditalungtik. Éta objek panalungtikan téh mungkin baé mangrupa badan manusa, minat manusa, masarakat, matematika, metodologi, alam, basa atawa sastra. Kaitan jeung gejala, dua hal penting anu disebut tadi téa mangrupa wujud anu sipatna abstrak (Koswara, 2011, kc. 13).

2) Sémiotik nya éta élmu anu ngulik jeung maluruh ngeunaan rupa-rupa tanda anu nyampak dilingkungan masarakat. Sobur (2009, kc. 15) nétélakeun yén sémiotik nya éta élmu atawa métode analisis pikeun ngulik tanda. tanda-tanda nya éta pakakas anu dipaké dina upaya pikeun usaha néangan jalan di dunya, disabundereun manusa.

(19)

DAPTAR PUSTAKA

Ahimsa-Putra, H.S. (2001). Strukturalisme Levi-Strauss. Yogyakarta: Galang

Press

Amelia, K. (2014). Simbol-simbol anu Nyampak dina Tradisi Nyepuh di Désa Ciamis Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis. Skripsi JPBD. UPI

Bandung: Teu diterbitkeun

Arikunto, S. (2010). Prosedur penelitian suatu pendekatan praktek. Jakarta:

Rineka Cipta

Danadibrata, R.A. (2009). Kamus basa sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama

Danandjaja, J. (2007). Foklor Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama Grafiti

Isnendes, R. (2010). Kajian Sastra. Bandung: Daluang

Isnendes, R. (2013). Struktur dan Fungsi Upacara Ngalaksa di Kecamatan Ranca Kalong Kabupaten Sumedang dalam Perspektif Pendidikan Karakter.

Disertasi di PSBI Pasca Sarjana UPI Bandung: Teu diterbitkeun Koentjaraningrat. (1985). Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta: PT

Gramedia

Koentjaraningrat. (2005). Pengantar Antropologi I. Jakarta: Rineka Cipta

Koentjaraningrat. (2009). Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: PT Rineka Cipta

Koswara, D. (2011). Racikan Sastra (Pangdeudeul Bahan Perkuliahan Sastra

Sunda)

Moleong, L. (2012). Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT Remaja

Rosdakarya

Santosa, P. (2013). Ancangan Semiotika dan Pengkajian Susastra. Bandung:

Angkasa

Sobur, A. (2009). Semiotika Komunikasi. Bandung: PT Remaja Rosdakarya

Offset

Sudaryat, Y. (2010). Ulikan Semantik Sunda. Bandung: Geger Sunten

Sudjiman jeung Van Zoest. (1996). Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: Gramedia

Pustaka Utama

Syuropati, M.A. Teori Sastra Kontemporer & 13 Tokohnya. Karangla 05

Tamanan Banguntapan Batul YK: In Azna Books

(20)

56

Universitas Pendidikan Indonesia. (2013). Pedoman Penulisan Karya Ilmiah.

Bandung: UPI

Wahyuni, A. (2012). Ajén Simbolis dina Upacara Nadran di Désa Blanakan Kecamatan Blanakan Kabupatén Subang pikeun Salah Sahiji Alternatif Bahan Ajar di SMP Kelas VII (Ulikan Struktural-Sémiotika). Skripsi JPBD. UPI Bandung: Teu diterbitkeun

Widiastuti, W. (2014). Tradisi Ngaruat Lembur di Desa Tanjungsiang Kecamatan Tanjungsiang Kabupaten Subang pikeun Pangajaran Maca Artikel Budaya di SMA Kelas XII (Ulikan Semiotik). Skripsi