Eimeria dromedari Yakimoff et Matschuhulsky, 1939, Eimeria bactriani (Noller, 1932) Levine and Ivens, 1970 тіркедік (1 кесте). Тіркелген эймериялар Қазақстанның əр аумағынан ғалымдар байқаған: А.А. Цыганков [3], С.К. Сыбанбаев [4] жəне О. Беркінбай [2] Алматы облысының түйелерінен, А.Н. Ашетов [5], Я.М. Кереев, В.А. Дзержинский [6], Я.М. Кереев [7] Батыс Қазақстан облысынан, С.Д. Түсіпов [8] Шығыс Қазақстан облысынан, К.К. Байтұрсынов ж.б.
[9], О. Беркінбай [10] ж.б. Қызылорда облысынан.
Кесте 1 - Боталардың эймериямен залалдануы Боталар-
дың жасы, (күндік)
Тексеріл- ген( саны)
Залалдан- ғандар- дың (саны)
Залалдану пайызы %
Микроскоппен 20 көру алаңыдағы эймерия ооцисталарының түрі мен саны
10 10 1 10 1 (E.bactriani)
15 10 2 20 2 (E.cameli)
20 10 3 30 11 (E.cameli, E.dromedarii) 25 10 4 40 21 (E.cameli, E.dromedarii, E.bactriani) 30 10 6 60 44 (E.cameli, E.dromedarii, E.bactriani) 40 10 7 70 52 (E.cameli, E.dromedarii, Е. bactriani) 50 10 7 70 120 (E.cameli, E.dromedarii, E.bactriani) 60 10 8 80 90 (E.cameli, E.dromedarii, E.bactriani)
Барлығы: 80 38 42,5
1-кестеде көрсетілгендей эймериялар алғаш рет 10 күндік бір ботадан табылған.
Табылған эймерияны E.bactriani түріне жатқыздық. А.А. Цыганков [1], С.К. Сыбанбаев [2]
90
жəне О. Беркінбай [3] эймерияларды 15 күндік боталардан тіркеген. Алайда олар ол табылған эймериялардың түрін ашып зерттемеген. Күн өткен сайын боталардың эймериялармен залалдану жоғарылай берді. 15 бес күндік боталарда эймерия үдемелігі 20 пайыз, 20 – 30%, 25 – 40%, 30 - 60%, 40 – 70%, 50 – 70%, 60 күндік боталарда - 80% болды. Ал эймерия қарқындылығы 10 күндік боталарда бір ооциста болса, 15 бес күндік боталарда - 2, 20 – 11, 25 – 21, 30 - 44, 40 – 52, 50 – 120, 60 күндік боталарда – 90 ооциста болды. Эймерия қарқындылығы 50 күндік боталарға дейін өсіп келген, 60 күндік боталарда төмендеп 90 ооцистаға жеткен. Бұл алынған деректер О. Беркінбайдың [2] А.А. Цыганков [3], С.К.
Сыбанбаев [4] мəліметтерімен сəйкес келеді.
Қорытынды
Түркістан облысы, Отрар ауданы «Қоғам» елді мекенінде орналасқан «Алдияр» жəне
«Бағлан» шаруа қожалықтарында боталардан үш түрлі эймерия: Eimeria cameli (Henry et Masson, 1932) Reichenow, 1953, Eimeria dromedariYakimoff et Matschuhulsky, 1939, Eimeria bactriani (Noller, 1932) Levine and Ivens, 1970 тіркелді.
Эймериялар алғаш рет 10 күндік боталарда бірінші рет тіркеліп отыр. Эймерия үдемелігі жəне қарқындылығы боталардың жасы өскен сайын үдей береді, жасы екі айға жеткенде төмендейді. Ол кезде боталар эймериялардан арылады жəне оларда тоғышарларға қарсы иммунитет пайда болады. Сол себептен эймериялардан арылу үшін жаңа эймериоцидтік дəрмекті қолдану керек. Осы мақсатта біздер жаңа дəрмектерді тəжірибеден өткізудеміз. Сынақ біткеннен соң нəтижесін жариялаймыз.
Əдебиеттер тізімі
1. Мулдашева А.К., Канатбаев С.Г., Жумагалиева Г.К., Джубанишова Г.Х. Батыс Қазақстан облысындағы түйелер бруцеллезі бойынша эпизоотиялық жағдайдың сипаттамасы // «Ізденістер, нəтижелер-Исследования, результаты». 2014- №2. -29 – 33 б.
2. Беркінбай О. Қой жəне түйе эймериялары // Жаршы, 2000. - № 3. – 40-42 б..
3. Цыганков А.А. Материалы к фауне, возрастной и сезонной динамике кокцидий верблюдов в Казахстане: автореф. дисс. канд. биол. наук. – Алма-Ата, 1950. – 7 с.
4. Сванбаев С.К. Кокцидиозы сельскохозяйственных животных Казахстана. – Алма- Ата: – Алма-Ата: наука, 1977. – 264 с.
5. Ашетов И.Н. Возбудители, зараженность и распространенность эймериоза верблюдов в Западном Казахстане // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – 2001. № 4. – С. 45-46.
6. Кереев Я.М., Дзержинский В.А. Эймериозно-гельминтозная ситуация у верблюдов разного возраста // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – 2006. № 4. – С. 55-58.
7. Кереев Я.М. Қазақстанда түйелердің эймериозды-гельминтоздық мағдайы жəне оларды емдеу // Жарашы, 2006. №2. – 28-31 б.
8. Тусупов С.Д. Эпизоотология и меры борьбы с эймериозом верблюдов на востоке Казахстана: автореф. дисс. кандидата ветеринарных наук. – Алматы: Жания-Полиграф, 2006.
– С. 29.
9. Байтурсинов К.К., Убайдуллаева А.К., Асанова Г.Н., Беркінбай О. Қызылорда облысы түйелерінің эндопаразиттері / Қоршаған орта жəне халық денсаулығы. №2. 2018. - 104-105 б.
10. Berkinbay O., Baitursinov K.K., Asanova G.N. The modern state of eimeria and helminth fauna of camels in South-Kazakhstan region // Proceedings of 4th conference of isocard “Silk road camel: the camelids, main stakes for sustainable development”. - Almaty, 2015. – p. 421-422.
91
ЭЙМЕРИОЗ ВЕРБЛЮЖАТ Утебаева Г.Н., Беркинбай О.
Казахский национальный аграрный университт Аннотация
В статье представлены материалы по эймериям верблюжат. Инвазии эймерий обнаружены во всех обследованных хозяйствах. Эймерий впервые обнаружены у 10 дневных верблюжат. Высокая экстенсивность инвазии по сравнению со средними данными отмечается у двухмесячных верблюжат. Высокая интенсивность инвазии по сравнению со средними данными отмечается у пятидесятидневных верблюжат.
Ключевые слова: верблюд, верблюжата, эймерий, зараженность, интенсивность эймерийной инвазии, экстенсивность эймерийной инвазии.
EIMERIASIS OF THE BABIES SHOWED THEMSELVES Utebaeva G.N., Berkinbay O.
Kazakh National Agrarian University Abstract
The article presents materials on the Eimeria camel. Eimeria invasions were found in all the surveyed farms. Eimeria was first found in 10 day-old camels. High intensity of invasion in comparison with the average data is observed in two-month-old camels. High intensity of infestation compared to the average data observed in fifty days camel colts.
Key words: camel, the babies showed themselves, Eimeria, invasion, intensity of eimerian the invasion, extensity of eimerian the invasion.
ƏОЖ:619:618.11:636.1
АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ БИЕЛЕРДІҢ ЖЫНЫС БЕЗДЕРІ ҚЫЗМЕТІ БҰЗЫЛУЫНЫҢ ТАРАЛУЫ Хизат С., Джуланов М.Н., Койбагаров К.У., Джуланова Н.М., Мəңкібаев А.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қ.
Аңдатпа
Мақалада биелердің аналық жыныс безінің функционалдық қызметінің бұзылуының таралуы бойынша мониторинг жүргізіліп, қорытындылары келтірілген. Екі жыл бойы зерттелген 132 бас биелердің ішінен 19 бас биеден аналық жыныс безінің күлдіреуігі (14,4%), 13 бастааналық жыныс безінің гипофункциясы (9,8%),15 бас биеде персисенттік сары дене (11,4%) анықталды. Мақалада аналық жыныс бездерінің қызметтерінің бұзылуы 3-6 жасар биелермен 7-9 жас аралығындағы биелерге қарағанда 10 жастан жоғары биелерде жиі кездесетіні көрсетілген. Жыл маусымы бойынша жаз айында аналық жыныс безінің фукционалдық қызметінің бұзылуының таралуы айтарлықтай басымды болды. Ал асыл- тұқымды көбейту мақсатында ұстаған биелерге қарағанда спорттық мақсатта пайдаланатын биелерде аналық жыныс безінің функционалдық қызметінің бұзылуы басым болды.
Кілт сөздер: персисенттік сары дене, фолликулярлық күлдіреуік, жыныстық без гипофункциясы, жыныстық гормондар, бие, бедеулік, көбею.
92
Кіріспе
Қазіргі таңда Қазақстанда ауылшаруашылығы саласының деңгейін көтеруге ерекше мəн беріліп, малшаруашылығын дамыту жолында жасалынған жұмыстар өз нəтижесін бере бастады. Осыған байланысты жаңадан құрылған шаруашылықтар бүгінгі күні өнім алу жағынан жақсы көрсеткіштерге ие бола бастады. Көптеген мəліметтерде бедеуліктің негізгі себебінің бірі ол аналық жыныс безінің функционалдық қызметінің бұзылуынан келіп шығатындығы келтірілген [1].
Асыл тұқымды жылқылардан сапалы төл алу көрсеткіші, қазіргі таңда айтарлықтай кедергіге ұшырап отыр. Жылқының өндіру кызмeтінe кeдeргі болaтын сeбeптeрдің ішіндe aкушeрлік жəнe гинeкологиялық пaтологиялaр aйтaрлықтaй орын aлaды. Бұлaр пaтологиялык төлдeу, шу түсуінің кeшeуілдeуі, жaтыр субинволюциясы, эндомeтрит, aнaлык жыныс бeзінің дисфункциясы жəнe т.б.[2,3].
Аталған көп себептерінің бірі аналық жыныс безінің функционалдық қызметінің бұзылуы. Бұл патологияларды бірден балау қиын болғандықтан, аурудың созылмалы түріне алмасады. Сондықтан емдеу барысында, дəрі-дəрмекке жұмсалатын шығынның артуы жəне емдеудің ұзаққа созылуына байланысты, жыныс безінің қызметі мүлдем қалпына келмей қалуы мүмкін екені отандық ғалымдардың зерттеу жүмыстарында келтірілген [4].
Əдебиетте аналық жыныс безінің функционалдық қызметінің бұзылуы мен аурудың пайда болуына ішкі жəне сыртқы факторлар əсер етедндігі көрсетілген. Биелерді дұрыс пайдаланбау, азықтандыруда құнарлы азықтардың кемшіл болуы, серуеннің аз болуы, күйттеуші аталықтармен жұмыс жасалмауы, зат алмасу үрдісінің бұзылуы, жүйке жүйесі мен эндокринді бездердің аурулары (гипофиз, қалқанша безі), бауыр, бүйрек, ас қорыту органдарының аурулары, жатыр, қынап ауррулары. Осы келтірілген себептердің салдарынан жалпы организмге əсер ететін аналық жыныс гормондарының тепе-теңдік балансы бұзылып (аналық жыныс безінде фолликула өсіп жетілмейді, эстрогенді гормондар түзілмейді немесе жеткіліксіз болуы), соңы аналық жыныс безінің түрлі ауруларының жəне қызметінің бұзылуына əкеліп соқтырады. Биелердің аналық жыныс безі патологияларын ерте анықтап, нақты балау жəне тиімді емдеу шараларын жүргізу, көлемді экономикалық шығынның алдын алады [5].
Шетелдік ғалымдардың зерттеулері бойынша жұмыртқалықтың қызметінің бұзылуы кейбір кемшіліктердің тұрақты дамуына байланысты (мысалы хромосомалық бұзылулар), уақытша бір физиологиялық жағдайдың орын алуынан (ановуляторлық фолликул), не бір патологиялық өзгерістердің нəтижесі болуы (аналық безде ісік болғанда) мүмкін екенін анықтады [6].
Кейбір деректерге байлансты аналық жыныс безінің пaтологиялaры биeлeрдe нeгізінeн кыс-көктeм aйлaрындa кeңінeн тaрaлaтындығы көрсетіледі. Бұл мезгілде оргaнизмнің рeзистeнттілігінің төмeндeуінен, рaцион кұрaмының өзгeруі нeмeсe бұзылуынан, туу кeзіндeгі көмeк көрсeту тaлaптaрының дұрыс орындaлмaуынан, aнaлық мaлдaрдың жыныс гормондары тепе-теңдігі бұзып, мaлды бeдeуліккe əкeп соктырaды. Aл бұл өз aлдынa биелерді ерте жaрaмсыз дeп тaнылуынa сeбeп болaды [9].
Ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нəтижелері жатырында эндометрит болған биелердің басым көпшілігінде аналық жыныс безінің күлдіреуігі қатар дамитындығын көрсетті [7].
Материалдар мен əдістер
Биелердің аналық жыныс безінің функционалдық қызметінің бұзылуының таралу көрсеткіштерін зерттеу мақсатында 3шаруақожалықтарында жүргіздік: Талғар аудандағы
«Байсерке-Агро» ЖШС, Еңбекшіқазақ ауданындағы «Ахал-Теке» асыл тұқымды жылқы зауытындағы жəне Жамбыл ауданы, Көкбастау елді мекеніндегі жекеменшік жылқы шаруашылықтарында.
Зерттеу жұмыстарын жас ерекшелігіне байлансты 3 топқа бөліп, яғни 3-6 жас аралығындағы47 бас биеге, 7-10 жас аралығы43бас биеге жəне 10 жастан жоғары 42 бас биеге жүргіздік.
93
Зерттеудің екінші бөлігін маусымға байлансты биелердің арасында аналық жыныс безі қызметінің бұзылуының таралу ерекшелігін анықтау үшін көктем маусымында 35 бас, жаз маусымында 34 бас, күз маусымында 31 бас, қыс маусымында 32 биеге зерттеу жүргіздік.
Зерттеудің үшінші бөлігін асылтұқымды көбейту мақсатында ұстаған 75 бас биеге, спорттық мақсатта пайдаланатын 57 бас биеге зерттеу жүргіздік.
Зерттеуді тік ішек арқылы жəне ультрадыбыстық зерттеудің допплер тəсілін пайдалану арқылы жүргіздік. Ультрадыбыстық зерттеуде PU-2200 VET жəне Mindray Z5 VET Doppler құралын пайдаландық. Сонымен бірге зерттеу жұмысының нəтижесі нақты болу үшін біз тексеруді араға 12-15 күн салып қайталадық.
Зерттеу нəтижелері жəне талдау
Зерттеу барысында алынған мəліметтер төмендегі кесте мен суреттерде көрсетілген.
кестемен суретте көрсетілгендей биелердің аналық жыныс безінің фукционалдық қызметінің бұзылуы жас ерекшеліктеріне қарай салыстырғанда кəрі биелердің арасында жəне маусымға байлансты жаз айларында туған биелердің арасында жəне спорттық мақсатта қолданатын биелерде кең таралғаны анықталды.
Бірінші суретте шаруашылықтағы биелерді ультрадыбыстық зерттеу барысы жəне УДЗ құралы түсірген аналық жыныс безінің күлдіреуіктері анық байқаймыз. Ірі жəне кіші аналық жыныс безінің күлдіреуіктері бағыттауштар арқылы көрсетілген. Екінші суретте УДЗ құралы түсірген аналық жыныс безінің персистентік сары денесі жəне қолмен ұстап көргенде көлемі кішрейіп, беті майдаланған аналық жыныс безінің гипофукциясы көрсетілген.
1-сурет Биелерді ультрадыбыстық зерттеу барысы жəне аналық жыныс безінің күлдіреуігінің УДЗ суреті (ірі күлдіреуіктер бағыттаушы арқылы көрсетілген).
2-сурет Биенің тұрып қалған сары денесінің жəне аналық жыныс безінің гипофукциясының УДЗ құралы арқылы түсірген суреті
94
1-кестеЖас ерекшелігіне байлансты аналық жыныс безінің фукционалдық қызметінің бұзылуының көрсеткіші
жасы
Анықталған аутқушылықтар Тексерілген
бие саны күлдреуік тұрып қалған сары дене
гипофукция
саны % саны % саны %
3-6 жас 47 3 6,3 3 6,3 2 4,3
7-10 жас 43 7 16,2 4 9,3 4 9,3
10 жастан жоғары
42 9 21,4 8 19 7 16,7
Жалпы 132 19 14,4 15 11,4 13 9,8
Кестеде көрсетілгендей барлық зерттеуге қатысқан 3-6 жас аралығындағы 47 бас биенің 3 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (6,3%), 3 басынан тұрып қалған сары дене байқалды (6,3%), 2 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (4,3%) анықталды. 7-10 жас аралығы 43 бас биенің 7 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (16,2%), 4 басынан тұрып қалған сары дене (9,3%), 4 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы байқалды (9,3%) жəне 10 жастан жоғары 42 бас биенің 9 басынын аналық жыныс безінің көлдіреуігі(21,4%), 8 басынан тұрып қалған сары дене (19%), 7 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (16,7%) байқалды.
2-кесте Маусымға байлансты аналық жыныс безінің фукционалдық қызметінің бұзылуының көрсеткіші
Маусым
Анықталған аутқушылықтар Тексерілген
бие саны күлдреуік тұрып қалған сары дене
гипофукция
саны % саны % саны %
Көктем 35 4 11,4 4 11,4 2 5,7
Жаз 34 7 20,5 5 14,7 6 17,6
Күз 31 3 9,6 2 6,5 2 6,5
Қыс 32 5 15,6 4 12,5 3 9,4
Жалпы 132 19 14,4 15 11,4 13 9,8
Кестеде маусымға байлансты көктем айлары бойынша зерттелген 35 бас биенің 4 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (11,4%), 2 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (5,7%), 4 басынан тұрып қалған сары дене байқалды (11,4%). Жаз айлары бойынша 34 бас биенің 7 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (20,5%), 6 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (17,6%), 5 басынан тұрып қалған сары дене байқалды (14,7%). Күз айлары бойынша зерттелген 31 бас биенің 3 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (9,6%), 2 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (6,5%), 2 басынан тұрып қалған сары дене байқалды (6,5%). Қыс айлары бойынша зерттелген 32 бас биенің 5 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (15,6%), 3 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (9,4%), 4 басынан тұрып қалған сары дене байқалды (12,5%).
3-кесте Асылтұқымды көбейту мақсатында жəне спорттық мақсатта пайдаланатын биелерде аналық жыныс безінің фукционалдық қызметінің бұзылуының көрсеткіші
Түрі
Анықталған аутқушылықтар Тексерілген
бие саны Күлдреуік тұрып қалған сары дене
гипофукция
саны % саны % саны %
95 Көбейту
мақсатында
75 8 10,7 5 6,7 4 5,3
Спорттық мақсатта
57 11 19,3 10 17,5 9 15,7
Жалпы 132 19 14,4 15 11,4 13 9,8
Кестеде зерттеудің үшінші бөлігіне қатысқан Көбейту мақсатында ұстаған 75 бас биенің 8 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі(10,7%), 5 басынан тұрып қалған сары дене байқалды(6,7%), 4 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы (5,3%). Спорттық мақсатта пайдаланатын 57 бас биенің 11 басынан аналық жыныс безінің көлдіреуігі (19,3%), 9 басынан аналық жыныс безінің гипофукциясы(15,7%), 10 басынан тұрып қалған сары дене байқалды (17,5%).
Қорытынды
Алматы облысы бойынша биелердің арасында аналық жыныс безіның фукционалдық қызметы бұзылуының таралуын зерттеуде 10 жастан жоғары биелерде, жаз айларында туылған биелерде жəнеспорттық мақсатында ұстаған биелерде аналық жыныс безінің фукционалдық қызметінің бұзылуы басқа жастағы биелермен салстырғанда жоғары екендігі белгілі болды. Зерттеуге пайдаланылған 132 бас биенің ішінен 19 басынан аналық жыныс безінің күлдіреуігі анықталып 14,4% құрады, аналық жыныс безінің гипофункциосы 13 бас биеден анықталып, 9,8% құрады, персисенттік сары дене 15 бас биеде анықталып 11,4%
құрады. Зерттеу нəтижесінде алынған мəліметтер биелердің арасында аналық жыныс безіның фукционалдық қызметінің бұзылуы кең таралғанын көрсетті.
Əдебиеттер тізімі
1. Джуланов М.Н., Туребеков О.Т., Хизат Серік., Омарбекова Г.Қ., Шманов Ғ. Биенің аналық жыныс безіндегі күлдіреуікті балау. «Ізденістер, нəтижелер-Исследования, результаты». №12018. 26-30-б.
2. Bosu W, Smith C (1993) Ovarian abnormalities. In: Equine Reproduction, AO McKinnon, JL Voss, Eds., Lea & Febiger, Philadelphia, pp. 397e 403.
3. Cuervo-Arango J., Newcombe J.R. Ultrasound Confrmation of Ovulation in Mares: A Normal Corpus Luteum or a HaemorrhagicAnovulatory Follicle Reproduction in Domestic Animals. 2013; 48(1):105-111.
4. McCue P.M. and Squires E.L. (2002): Persistent anovulatory follicles in the mare.
Theriogenology 58, 541-543
5. McCue PM. Review of Ovarian Abnormalities in the Mare. Paper presented at:
Proceedings of the Annual Convention of the American Association of Equine Practitioners 1998.
6. Джуланов М.Н., Койбагаров КУ., Байсуанова З.К. Профилактика и лечение при патологии родов и послеродового периода у кобыл. «Ізденістер, нəтижелер-Исследования, результаты». Алматы, 2008. №4.
7. Джуланов М.Н., Джуланова Н.М., Койбагаров К.У., Усенбеков Е.С., Хизат С., Байсуанова З.К., Маутенбаев А.А. Диагностика функционального состояния гениталий и некоторых гинекологических патологии у кобыл с помощью аппаратов для УЗИ и вагиноскопирования. Материалы III-го Международного ветеринарного конгресса. г.
Алматы 2015. -С.70-74.
РАСПРОСТРАНЕННОСТЬ НАРУШЕНИЙ ФУНКЦИИ ЯИЧНИКОВ У ПЛЕМЕННЫХ КОБЫЛ
Хизат С., Джуланов М.Н., Койбагаров К.У., Джуланова Н.М., Мəңкібаев А.
Казахский национальный аграрный университет, г. Алматы Анотация
В статье приведены данные мониторинга распространенности функциональных нарушений половых желез у кобыл. Из исследованных в течение двух лет 132 голов кобыл, у
96
19 голов кобыл фолликулярные кисты яичника, что составляют (14,39%), у 13 голов гипофункция яичника (9,84%), и у 15 голов кобыл персисентное желтое тело (11,4%).
В статье указано, что нарушения функции яичников, чаще встречаются у кобыл старше 10 лет, чем у кобыл 3-9 летних восрастов. По результатам проведенного анализа в зависимости от времени года и эксплауатации, распространенность нарушений функции яичников у кобыл в летний период значительно превалировала. А так же результаты анализа показывают, что нарушения функции яичников проявляются среди кобыл, используемых в спортивных тренингахчаще, чем у кобыл, которые не подвергаются спортивным тренингам.
Ключевые слова: персисентное желтое тело, фолликулярные кисты, гипофункция яичника, половые гормоны, кобыла, бесплодие, размножение.
THE PREVALENCE OF IMPAIRED OVARIAN FUNCTION IN BREEDING MARES Khizat Serik., Julanov M., Koibagarov K., Julanova N., Mankybaev A.
Kazakh national agriran university, Almaty Abstract
The article presents the data of monitoring the prevalence of functional disorders of the sexual glands in mares. Of the 132 mares studied over two years, 19 mares had follicular ovarian cysts (14.39%), 13 had ovarian hypofunction (9.84%), and 15 mares had a persistent yellow body (11.4%). The article indicates that ovarian dysfunction is more common in mares older than 10 years than in mares 3-9 years of age. According to the results of the analysis, depending on the time of year and exploitation, the prevalence of ovarian dysfunction in mares in the summer period significantly prevailed. As well as the results of the analysis show that ovarian dysfunction is manifested among mares used in sports training more often than in mares that are not subjected to sports training.
Keywords: persistent yellow body, follicular cysts, ovarian hypofunction, sex hormones, Mare, infertility, reproduction.
97
ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, АГРОХИМИЯ, КОРМОПРОИЗВОДСТВО, АГРОЭКОЛОГИЯ УДК 598.279
МАТЕРИАЛЫ К ОРНИТОФАУНЕ РЕДКИХ И ИСЧЕЗАЮЩИХ ПТИЦ НАЦИОНАЛЬНОГО ПАРКА «АЛТЫН-ЭМЕЛЬ»
Абаев А.Ж.
РГП «Институт зоологии» КН МОН РК, г. Алматы Аннотация
В работе приводится материал, собранный автором по результатам выполнения темы НИР, исходя из цели и задачи исследований. Определение птиц проводилось до вида в соответствии с классификацией, предложенной Л.С. Степаняном [1]. Видовой состав редких и исчезающих птиц ГНПП «Алтын-Эмель» согласно естественно-научного обоснования создания парка [2] на территории ГНПП включает 28 видов редких и исчезающих видов птиц, внесенных в Красную Книгу РК и в Международную Красную Книгу МСОП. Согласно данных О.В. Белялова [3], из составленного этим автором аннотированного списка птиц для ГНПП «Алтын-Эмель» указываются 33 вида редких и исчезающих птиц. По результатам исследований Байтанаева, Ахметова [4] территорию ГНПП населяют или могут населять не менее 18 видов. По нашим данным на сегодня в нацпарке зафиксированы встречи 20 видов редких и исчезающих птиц.
Ключевые слова: редкие и исчезающие, гнездование, вид, особь, успешность размно- жения, национальный парк «Алтын-Эмель».
Введение
Национальный парк «Алтын-Эмель» образован в 1996 году прошлого столетия.
Планомерные орнитологические исследования на этой охраняемой территории проводились специалистами в разные годы, которые по мере изучения авифауны дополнялись новыми данными. Однако отдельные ее участки привлекали внимание ученых, начиная еще с середины XIX века [5], [6], [7]. Имеются данные с середины XX века о составе фауны птиц национального парка ученых Института зоологии, прежде всего мест, прилегающих к современной территории парка, которые положили начало изучению птиц национального парка и явилось фундаментом всех последующих исследований. Однако за столь большой период исследований потребовалось уточнение видового состава птиц национального парка, поскольку в разных работах исследователей приводятся разные цифры о количестве видов птиц, не изучены их биология и успешность размножения, нет анализа и оценки динамики численности. В этой связи проведение орнитологических исследований на территории ГНПП стало крайне необходимо. Цель и задачи данного исследования – уточнение видового состава редких и исчезающих птиц ГНПП, выявление их территориального размещения и встречаемости, выявление и описание основных типов местообитаний и мест встреч.
Методика исследований
В работе приводится материал, собранный автором в 2018 -2019 гг. по результатам выполнения научной темы НИР. Определение птиц проводилось до вида в соответствии с классификацией, предложенной Л.С. Степаняном [1]. Собирались данные госинспекторов по учетам птиц и использовались собственные учетные материалы исследований. Полевые исследования проводились с применением биноклей (12Х50) и подзорной трубы (Х60), на автомобиле, верховой лошади или пешим ходом. Для фиксации встреч птиц применялись GPS-навигаторы. Учеты фоновых видов птиц проводились согласно «Инструкции по проведению учетов животных» от 2012 года, утвержденных приказом Председателя
98
Комитета лесного и охотничьего хозяйства МСХ РК. Перед началом учетных работ разрабатывалась схема учетных маршрутов.
Основные результаты исследований
По нашим данным, на сегодня зафиксированы встречи всего 20 видов редких и исчезающих птиц: беркут, дрофа-джек, орлан – белохвост, кудрявый и розовый пеликан, могильник, балабан, чернобрюхий рябок, саджа, филин, журавль-красавка, змееяд, степной орел, бородач, кумай, черный аист, стервятник, скопа, лебеди - шипун и кликун. Анализ приводимых данных позволяет сделать следующие выводы по размещению редких и исчезающих птиц по отдельным видам:
Беркут (рис. 1) – наибольшее количество встреч в весенний гнездовой период отмечено в районах Жузасу, Коктобе, Тайгак, Салкынбулак и Узынбулак. В летний период наибольшая встречаемость беркута была зафиксирована в районах – Сарыбастау, Тайгак и Узынбулак, что совпадает с весенними встречами и гнездованием в этих районах. Из перечисленных районах и известных мест нахождения гнезд в 2018 пара беркутов гнездилась в районе Узунбулака, которая использовала гнездо прошлых лет, что характерно для данного вида. Осенние встречи приурочены ко всей территории парка.
Рисунок 1. Беркут (Aquila chrysaetos)
Могильник – ранние весенние встречи в марте месяце приурочены к районам Коктобе, Талдысай и Туранговник близ Косбастау где в среднем отмечали до 7 особей. В гнездовой период в апреле-мае по наблюдениям инспекторов основные встречи могильника зарегистрированы в районах Сарыбастау возле Матая, Сарыбастау близ Жантогая, Коктобе, Туранговник близ Косбастау и восточнее Косбастау. Данные многократные встречи в данных районах могут говорить о гнездовании в этих местах, так как в летний период вскармливания, и поднятия птиц на крыло зафиксированы именно в данном квадрате, что характерно для этого биотопа местности. В летне-осенний период птицы отмечались как недалеко от мест своего гнездования, так и откочевывали в районы Узынбулака, Бесшатыра и Матая где в среднем отмечено более 10 особей.
Кумай – 2 особи кумая отмечены в ущ. Талды и 3 особи на водопое в совместной группе черного грифа, которого отмечалось 14 особей. Основные встречи отмечены в горах Матай, наиболее пригодными для гнездования и наличия кормовой базы, что подтверждают данные за 2017 год. Кочевые подвижки как взрослых и так неполовозрелых особей не ограничиваются одним местом, они более растянуты и могут совершать вертикальные перемещения далеко за границы парка.
99
Бородач (рис. 2)- отмечена единичная встреча 1 птицы в районе Балакалкана, ранее отмечался в Сулыматае. Это также вполне пригодное место обитания бородача, поскольку расположено в районе гор Матай.
Рисунок 2. Бородач (Gypaetus barbatus)
Лебедь - кликун и кудрявый пеликан - два редких краснокнижных вида зарегис- трированы в районе озера «Затопленный лес», неподалеку от Малых Калкан близ расположенных к р. Или. Ранее неопределенность вида для госинспекторов не позволяло точно указать на видовую принадлежность и ставило под сомнения факт нахождения этих птиц в нацпарке. Нами 17 августа 2018 года отмечено 6 кликунов (рис. 3) и 11 кудрявых пеликанов. Данные встречи подтверждены фотографиями, это несомненный факт того, что впервые за последние 10 лет в национальном парке отмечено гнездование кудрявого пеликана.
Рисунок 3. Лебедь кликун (Cygnus cygnus)
Орлан-белохвост – в первой половине августа от кордона Матай на восток встречены 2 взрослых особи и 1 молодая птица, скорей всего птенец этого года. Этих же птиц наблюдали в районе подпора на суше и 1 особь отмечена в Танбалытасе. Гнездование орлана зафиксировано недалеко от кордона Матай, в начале июня, в гнезде было отмечено 2 птенца.
Орланы построили новое гнездо в 10 м. от прошлогоднего.
Скопа – единственная встреча отмечена 17 июля недалеко от кордона Мынбулак в сторону урочищ Щетбастау и Кольбастау.
Чернобрюхий рябок – основные места концентрации рябка были отмечены в районе Косбастау (южная, северная, западная, восточная части), Мурункора, Туранговник, а также в
100
районе Колонки, Комсомолбазы и ниже Актау. Наличие водопоев служит основным критерием для обитания и успешности размножения рябка.
Филин – две встречи зафиксированы только в районе Большой Калкан
Журавль-красавка – замечен в двух случаях на пролете в районах Коктерек и Большой Калкан.
Балобан – основные места концентраций в 2018 году отмечены в районах Унгиркора, Шолак, Тайгак, посты №1 и №2. Данные встречи были регулярными в течение всего периода размножения (май-август), так как это горные участки наиболее перспективные для обитания.
Обсуждение полученных данных и выводы
Таким образом, на территории парка, зафиксировано пока 20 видов редких и исчезающих видов птиц. Территориальное размещение, встречаемость, основные места обитания редких и исчезающих птиц ГНПП в основном установлены, однако требуется более детальная и полная работа по выяснению этих вопросов, более частые полевые исследования, улучшенное материально-техническое обеспечение работы и выездов. Исходя из результатов проведенных ранее исследований по сравнению с предыдущими годами не отмечены встречи 13 видов, именно: колпица, белоглазая чернеть, савка, сапсан, серый журавль, стрепет, большая чечевица, кречетка, синяя птица, орлан-долгохвост, турпан, орел- карлик, шахин. Отсутствие встреч вышеупомянутых видов на территории парка обусловлено тем, что залеты их крайне редки и они могут встречаться здесь только в период весенне- осенних миграций, зимовок и кочевок. Также эти виды птиц могли быть не выявлены госинспекторами ввиду незнания ими их видового различия.
В практическом плане исходя из полученных результатов исследования требуется вести постоянные мониторинговые орнитологические наблюдения для выяснения видового состава редких и исчезающих видов птиц ГНПП «Алтын-Эмель», а также проводить полевые обучения инспекторов национального парка для лучшего видового различия птиц парка. Для улучшения условий гнездования редких водоплавающих птиц на водоемах можно рекомендовать сократить фактор беспокойства в границах ГНПП со стороны рыбаков на Капшагайском водохранилище и населения с правого берега реки Или. Для исключения фактора беспокойства горных редких и исчезающих птиц следует запретить посещение чабанами тех участков, где находятся гнезда, тем более осматривать эти гнезда, наладить постоянную охрану мест и участков гнездовий, возможно с установкой шлагбаумов.
Ограничить или запретить выпас частного скота в участках гнездовий редких птиц. Для привлечения балобана и улучшения условий его воспроизводства можно рекомендовать, по примеру Монголии, сооружение искусственных гнездовий возле колоний песчанок. В случае проведения противоэпизоотических мероприятий, не допускать полного истребления песчанок, поскольку мышевидные грызуны являются кормом для большинства хищных редких птиц. Не допускать возможности возникновения пожаров на территории ГНПП, особенно в тугайной части, поскольку это может разрушить местообитания обитающих здесь хищных редких птиц и сократить их кормовую базу. Постоянно и регулярно проводить беседы с чабанами, школьниками и местным населением о необходимости охраны редких и исчезающих птиц ГНПП, а также о мерах наказания за отстрел, добычу или отлов, разорение гнезд, изьятие яиц.
Список литературы
1. Степанян Л.С. Состав и распределение птиц фауны СССР. Не воробьиные. М., 1978.
390 с.
2. Проект «Естественно-научное обоснование расширения территории государствен- ного национального природного парка Алтын-Эмель». ТОО «ЦДЗиГИС «Терра». Алматы, 2012. – 185 с.