Srf 02/2013
HOA SA HUYNH: •ii.il-f/ A-^, W
NAM NHiN LAI
^ TS. DOAN NGQC K H 6 I (Bio titng TSng h0p Quang Ngai)
M$ chum vdi dS tiiy ldng ddt d trin vd dudi ddy mQ.
Niin dgi m^ chum trin 3000 ndm cdch ngdy nay.
Ciia viing dl't QuIng Ngai thin ydu trong tidn trinh ljch sff vin hda Viet Nam.
Tff cic nim 1909, 1923, 1934 cic nhi khio cd hpc ngffdi Phip dl khai quit cic khu mO chum vin hda Sa Huynh d Phd Khffdng, Thanh Dffc. Long Thanh d viing huy^n Dffc Phd vdi khoing 500 chum dtfpc tim tha'y. Dd'n cic nim 1977,
1978 Vi$n Khio cd hpc.
Bao ting ljch sff Vidt Nam da quay trd lai khai quit vl nghien cffu vin hda Sa Huynh d Long Thanh (Dffc Phd) va Binh Chau (Binh Sdn), cic nhi khao cd hpc Vidt Nam dl tim tha'y nhffng bing chffng mdi vd mpt giai doan rat sdm cua v5n hda Sa Huynh, llm thay doi nhiTng nhan thffc cu ve vin hda Sa Huynh ciia cic nhi khio cd hpc phffdng
Tiy. Tuy nhien do dieu kidn khich quan Idc bay gid cdng cupc nghien cffu khao co hpc ve vin hda Sa Huynh tren dja bin tinh Quang Ngai cung chl dffng Iai d dd.
Sau khi tli lap tinh Quang Ngai, bat diu tff thap nidn 90 trd di, vdi nhidu dieu kien thuln Idi, chi trong vdng hdn 20 nam nhifng da thu hoach nhieu thanh tffu quan ttpng ttong nghidn cffu van hda Sa Huynh, ttong dd cd nhffng phit hien mang y nghia khu vffc.
Nim 1990, tten dinh ndi Blu Lit (Sdn Tjnh), mdt didm cao ciia day Long Diu sdn dl tim tha'y mpt trdng ddng Ddng Sdn. Dly II trdng ddng Heger loai I dep nh^t nhi ttong cic trd'ng ddng tim tha'y d midn Trung Vidt Nam, cd thd do mpt bid'n cd nio dd trdng dtfdc dem chdn tten dinh ndi. Trdng ddng 11 bing chffng ve mdi quan he giao ItfU giffa vin hda Ddng Sdn vl van hda Sa Huynh.
Trdng ddng 11 bidu ttfdng ciia quydn Itfc thu Hnh, dClng ttong chie'n ttIn hay bid'n id thin linh, khi thu Hnh chet ttdng dtfdc dem chdn cat d ndi hnh thieng nhat. Trd'ng ddng tim thafy d vOng ha ltfu sdng Tra Khiic 11 bing chffng trdn viing dl't niy d vai the' ky trtfdc cdng nguyen dl hinh thinh ndn khd'i cdng ddng cff din vin ^
Thdng t i n | £ KHOA HQC C6NG N G H C H
Qlghiett
Sd" 02/2013 hoi Sa Huynh.Nam 1996, cude dio thim sit cua Doan Ngpc Khdi tai Xdm Oc dao Ly Sdn, lin diu tidn da phit hidn di tich vin hda Sa Huynh tten dao gin bd. Di tich nay dffdc khai quat va thim sit d nhffng nam sau dd da dem lai nhin thffc mdi ve loai hinh van hda Sa Huynh mang dam sac thai bien. Tiep tuc d nam 1999, Pham Thi Ninh khai quit Sudi Chinh (Ly Sdn) bo sung giai doan mudn ciia Xdm Oc va dem lai mpt sd' nhan thffc ve giai doan mupn nhit ciia van hda Sa Huynh trdn dao. Nidn dai van hda Sa Huynh tren dao Ly Sdn keo dai trong khoang thdi gian tff the' ky V trtfdc Cdng nguyen de'n the' ky I sau Cdng nguyen. Bp stfu tap di vat van hda Sa Huynh d Xdm Oc cd dau a'n ngudn gd'c Binh Chau, Long Thanh...
da chffng minh dong chay van hda Sa Huynh Iff Iuc dia ra dao gin bd. Trong qua trinh phit trien, van hda Sa Huynh 6 Ly Sdn dl lao nen dae tttfng ridng, bdn canh cac cdng cu ddng, sat cd sff phat tridn vtfdt bac cdng cu vd nhuydn the dl cho tha'y loai hinh van hda Sa Huynh trdn dao gin bd mang dam sic thai bicn va cd stf ttfdng ddng vdi van hda hai dao viing Tay Thai Binh Dtfdng ciia dong chay hai Itfu den
Thflng tin
KHOA HQC CONG NGHf;
(black current). Phat hien nay md ra hffdng nghidn cffu van hda Sa Huynh tren he thdng dao cua Viet Nam vl mdi quan hd vdi cac vung hai dio.
Nam 2000, Doan Ngpc Khdi phit hidn va khai quat di chi Tri Phong (xa Tri Phong, huydn Tiy Tra) thupc giai doan ban ky dl mdi sd ky kim khi each nay khoang ttdn dtfdi 4000 nam.
bing dl Iffa dffdc tan dung tten mpi be mat cua khdi dl hinh lip phffdng. Vdi sff phit hidn di tich Tri Phong cho thi'y bdng ding ciia ddt di ctf d tiidi dl mdi tff Tiy Nguyen di qua day Trffdng Sdn tieh ve vung ddng bing duyen hai, day 11 ddng vin hda quan ttpng gdp phin hinh thanh nen vin hda Sa Huynh.
Nim 2001 11 nim
TS Doan Ngoc Khdi chu tn Ichai quat gWi thieu mo chum trong ho khai qugt dia diem Thon Tre 1 cHa giai dogn 2 tgi khu vUc H6 chda nudc Nudc Trong cho cdc thanh viin Ban Qudn /y Du dn Hap phdn diddn Tdi dinh cU Ho Nudc Trong. Nien dgi m0 chum
trin 3000 ndm cdch ngdy nay.
Die trtfng di chi Tra Phong la phan bd' trdn trien ddi tha'p, go thip d vDng thung iQng, ndi cff trti cua cff dan cd Tri Phong la d gin sdng sud'i de Iffdm bat ca, d'c. Die trtfng bp stfu tap cdng cu gan giii vdi vin hda blu ky da mdi viing Tay Nguydn, cic cdng cu riu vai lam tff da Iffa mlu dd, dp cffng cao, loai bin mii cung llm
Chff Vin Tin, Doin Ngpc Khdi, Trjnh Sinh phit hien, khai quit di tich Binh Chiu II (Binh Chau, Binh Sdn). Di tich Binh Chau 11 cd nidn dai kdo dai tff sd ky ddng thau den giai doan ddng thau phit ttidn. Bmh Chiu II 11 di tich Tien Sa Huynh quan trpng de nghidn cffu vin hda Sa Huynh.
Nim 2005, Bio ting ^
I
Stf 02/2013 "JrfJLO ttdt
^^Quang Ngai ph^i hdp Vidn K h i o cd khai q u i t Gd Que (Binh Ddng, Binh Sdn) do TS. D o i n Ngpc Khdi chu tri. Cude khai q u i t thu dtfdc nhieu ket q u i quan trpng ttong nhan thffc ve v i n hda Sa Huynh. Kdt qua khai q u i t Gd Qud da tim thi'y 21 md chum v l 10 md dat, h i n g t r i m hien vat d l , kim loai dd ddng, s i t , thfiy tinh, dd dffng b i n g gdm. Qua cupc khai q u i t da n h i n thffc rd hdn vd t i n g tuc ddng h i n h giffa md chum v l mp da't cua cff d i n Sa Huynh. C i c quan t l i chum Sa Huynh d Gd Qud cd dtfdng ldnh than trung binh k h o i n g 0,70 m, chidu cao tfdc khoing 1 m, chum chdn dtfng theo tffng cum k h o i n g 4, 5 chid'c canh nhau. Trong chum cd nhidu dd tOy t i n g nhtf dd ddng, s i t . trang sffc thiiy tinh v l d l b i n quy, dd gdm ndi binh.
Md di't dtfpc chdn lien kd vdi mp chum. C i c md dl't dd lily t i n g d i t theo cum v l theo phtfdng n i m nghieng h o l e d i t dp, h i u hdt c i c ndi b i t binh ddu bj dap vd hay gh£ chan de cua b i t bdng.
D i e trffng bd stfU t i p di vat G6 Qud da dang vd Ioai hinh vdi mOt s d h i e n vat d i e trffng Sa Huynh s i t nhff: Dao, g i i o sit, khuydn tai 3 mi'u, 4 mau b i n g thuy tinh v l d l nephrit, khuydn lai hinh v i n h k h i n c h d t i c tff d l crystal v l d l
nephrit... Do ddng giao lUU vdi v i n h o i Ddng Sdn gdm cd g i i o , riu, dao gam. Ngoai ra ttong sffu tap hidn v i t Gd Que cd mdt sd hien vat k h i d i e bidt nhtf thanh kiem v l g i i o c i n ddng Itfdi sat, cac manh ddng ttang sffc, vu khi m l u ddng... Tuy nhidn diem quan trpng hdn ca la bp sutf tap dd ddng dja didm Go Qud d l phan I n h stf giao ltfu manh me giffa van h o i Sa Huynh va van hda Ddng Sdn.
N i m 2008, Doan Ngpc Khdi p h i t hien va khai quat khu md chum Dtfdng Quang.
Day 11 khu md chum van hda Sa Huynh k h i ldn, kidu d i n g chum hdi khlc la, trong chum cd dd lily lang edng cu sil, trang sffc ma nao, d i e biet trong chum tim thay di cdt ngtfdi dtfdc hda l i n g lan trong c l e mau quang sit.
Dtfdc sff ddng y ciia Bd V i n hda. The thao v l Du ijch, Bd Ndng nghiep v l P h i t trien ndng thdn v l Uy ban n h i n d i n tinh Quang Ngai, tff nam 2009 den nam 2012 Sd V i n hda. The tiiao v l Du ljch chii tn cdng tac t h i m do, khai q u i t khao cd tai khu vffc mat bang x i y dffng cdng trinh hd chffa nffdc Ntfdc Trong. Q u i trinh t h i m dd khai q u i t do TS. D o i n Ngpc Khdi phu ttlch cilng phdi hdp vdi c i c nhi khao cd tff c i c Vidn
Khao cd, Bao t i n g Qudc gia. Cdng t i e t h i m dd b i t dau tir cu^i nam 2009 thffc hidn tai 22 dja didm ttdn dja b i n 5 x l , tiu ttan thudc khu vffc long hd chffa nffdc Ntfdc Trong. Qua vide t h i m dd da x i c dinh ctf dan tidn sff da sinh sdng ttong vting tiiung lung sdng Tang, khu vffc mat bang hd chffa ntfdc Ntfdc Trong. Kdt qua t h i m do da chpn Iffa 5 dia diem 11 Tra Veo 2, Tra veo 3, Thdn Tre 1, Thdn Tre 3, Thdn Tre 4 de udn hanh khai quit.
Cupe khai q u i t kdo d i i tff n i m 2010 den n i m 2012, chia thanh hai giai doan, giai doan 1 thtfc hien trong n i m 2010 - 2011 tai 5 dja didm T r i Veo 2, T r i Veo 3, Thdn Tre 1, Thdn Tre 3, Thdn Tre 4 vdi dien tich 2000 m^
giai doan 2 thtfc hidn ttong n i m 2012 khai q u i t tidp die dia diem Thdn Tre 1 didn lich 2000 m l Ket qua khai q u i t da phat hidn c i c khu ctf tni v l md tang v i n hda Sa Huynh d giai doan ddng thau va giai doan s i t sd ky, nidn dai sdm nha^t c i c h nay tten dtfdi 3.000 n i m (man C14 tai dja didm Thdn Tre 1) ddn khoang 2.000 n i m (mau C14 tai dja diem T r i Veo 3).
Nhtf vay l i n d i u lidn p h i t hien v i n hda Sa Huynh trong viing thung lung sdng Tang kdo d i i tff sd ky ddng thau (Xem tiep theo irang 32) Th6ng t i n B KHOA HQC C O N G N G H M
Ite- eAng, nghe. ea thue iiln Stf 02/2013 '^ cd chd d l g^n du che mtfa, che nang.
Theo nhan xet cua dng Tran V i n Phtfdng, thdn Phd Ldc, x i Binh Tmng, m i y mdt Ida da n i n g cua dng Khanh dtfdc c i i tidn gon nhe, nhtfng lai ch^c ch^n, di c h u y i n nhanh, nhe n h i n g trdn n h i l u c h i n mdng, cd m i i che m i t , cd m i n g tudn Ida de dang d i l u k h i i n , dd tidu hao sffc Itfc cho ngtfdi ndng d i n .
Qua thtfc td i p dung trdn ddng rudng cho thdy, m i y tudt Ida da nang cd cdng suSi trung binh mdi n g i y tudt dtfdc 5 s i o (2.500m^), trong khi may tudt Ida thdng thrfdng chi toot dtfdc 3 s i o . D I v i n h i n h m i y boat dpng chi c i n 2-3 ngrfdi, trong khi m i y mdt Ida thdng thrfdng c i n ddn 4 - 5 ngrfdi. Khi di c h u y i n m i y trong m o n g cung nhtf tff mdng nay sang rupng k h i c hoac tff n h i ra ddng v i ngtfdc lai dd'i vdi m i y tud't Ida da nang chi c i n 1 ngtfdi, trong khi m i y tudt Ida thdng thtfdng hidn nay p h i i cd 2 ngtfdi khidng.
v l hidu q u i kinh td, dng K h i n h cho bidt: Vdi mdi c i i may mdt Ida thdng thffdng, dng ludt mpt ngay dtfdc k h o i n g 3 s i o , thu k h o i n g 200.000 ddng/ngiy. Nay cd m i y tudt Ida da ning, mdi ngay dng tudt dtfdc trung binh 5 sao, tdng thu 350 - 400 ngan ddng/ngiy (cd ca chi phi dau va khaii hao m i y ) . Tff nam 2003 den nay dng da l i m v i b i n ra dtfdc 05 cai may cho b i con ndng dan trong huyen d l sff dung. Hidn dng b i n may vdi g i i chtfa den 3 tridu ddng (trong khi m i y tudt Ida thdng thtfdng la 2 tridu ddng).
Tai Hdi thi Nha Ndng dua l i i tinh Q u i n g N g i i lan thtf III/2011, may mdt Ida cda dng K h i n h dtfpc Ban td chffc Hdi thi trao g i i i Nhat trong p h i n thi S i n g tao N h i ndng •
I
Thdng tin KHOA HOC CONG NGHEK«ttl£N cOU VAN H 6 A SA HUtNH...
(Tiip theo trang 17) ddn sd kj' sat trong k h o i n g thdi gian g i n 1.000 n i m . Y nghia khoa hpc trong khai qu£it khao cd vdng thung lung sdng Tang, hd chffa nffdc Ntfdc Trong da md rdng khdng gian p h i n b d cua v i n h d a Sa Hu^nh tff vdng ddng b^ng duydn hai, d a o g a n bd ldn v d n g ndi cao cda day Trtfdng Sdn; kh^ng dinh t h e m ngudn gdc cua v i n hda Sa Huynh l i v i n h d a b a n dia; n h i n dien dtfdc loai hinh Sa Huynh ndi m d ra htfdng nghidn cffu mdi v l v a n h d a Sa Hu^nh; nhS'n m a n h tam quan trpng cda vdng daft Q u i n g Ngai l i tmng t i m cua v i n h d a Sa Huynh da cd nhffng bffdc p h i t trien lien tuc ttt sd k^ ddng thau ldn sd k^ s^t. Khang dinh tinh b a n dia cua v i n hda Sa Hu5?nh thdng qua vide nghidn cffu v i x i c l i p giai doan sdm nh^t cda v a n hda Sa Hu;^nh.
T o a n bd di s i n k h a o cd hpc khai q u i t dffdc tai thung ldng sdng Tang xffng d i n g trd t h i n h mdt b i o tang ridng m i t a m quan trpng mang ^ nghia qudc gia v i khu vtfc.
Nhtf vay, vdi c h i n g dtfdng hdn 20 n i m , linh vtfc nghidn ctfu v i n hda Sa Huynh Q u i n g Ngai da cd nhffng p h i t hien quan trpng v i ddng gdp ri't ldn trong vide soi s i n g tidn trinh lich sff cua d i n tpc, g i i i quydt n h i l u v a n d l khoa hpc v l n i n v i n hda n i y . M a c du khdng gian p h i n b d cda v i n h d a Sa Huynh h a u nhff c i khu vtfc m i i n T m n g nhu^g Q u i n g Ngai vSn la tmng t i m chlnh cua v i n h d a Sa Hu^nh vdi ddng c h i y v i n hda xuydn sudt tff t i i n Sa Hu^nh ddn Sa Huj-nh, ttt Long Thanh ddn thung lung sdng Tang, ttt Binh Chau ddn X d m d c , Phd Khffdng, Gd Qud, Sudi Chinh... Qua dd tao n e n tinh da s^c t h i i trong v i n h d a Sa HuJ'nh cda Q u i n g Ngai tff vdng ddng b l n g duyen hai ra d i o g i n bd, ldn vdng ndi cao Trtfdng Sdn. Q u i n g Ngai c i n cd nhilu cude hdi t h i o khoa hpc v l v i n h d a Sa Hu^nh cung nhtf c i n cd nha b i o t i n g tnftig b i y v l n i n v i n h d a n i y , qua dd g d p p h a n gidi thidu d i e thd cda v i n hda Sa Hu^nh, l i n i e m ttf h i o cda ngtfdi Q u i n g N g i i •
