Aizada I. Zinullina Master of Economics
1.12. Детерминирленген модельдерге негізделген факторлық талдау
Әдебиеттер тізімі:
1. Байдақов А.Қ. Кешенді экономикалық талдау: Оқу құралы. – Астана, ҚазАТУ, 2014. – 287 бет.
2. Елисеева И.И., Юзбашев М.М. Общая теория статистики. – М.:
Финансы и статистика, 2012.
3. Кулинич Е.И. Эконометрия: Учебник / Е.И. Кулинич. – М.:
Финансы и статистика, 2012.
1.12. Детерминирленген модельдерге
үлкен маңызға ие. Талдау барысында негізгі назар кәсіпорын әсер ете алатын ішкі факторларға аударылуы қажет [1, 115 б.].
Дегенмен, қазіргі өндірістік қатынастардың дамуы жағдайында әр кәсіпорынның қызмет нәтижесі басқа кәсіпорындардың іс-әрекетінен де тәуелді, мысалы шикізат жеткізудің тұрақтылығы, оның сапасы, бағасы, нарық конъюнктурасы. Бұл факторлар сыртқы болып саналады. Олар зерттеліп отырған кәсіпорынның әрекетін сипаттамағанымен, оларды зерттеу ішкі факторларды тереңірек зерттеп, өндірістің ішкі резервтерін толығырақ анықтауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорын қызметіне оң баға беру үшін факторларды объективті және субъективті деп ажырату қажет. Объективті факторлар, мысалы табиғи апат, адамдардың әрекеті мен мақсатынан тәуелсіз. Ал субъективті факторлар заңды және жеке тұлғалардың іс-әрекетінен тәуелді.
Экономикалық қызметтің нәтижелеріне әсер ететін барлық факторлар түрлі критерийлер бойынша жіктелуі мүмкін. Ең алдымен, факторлардың келесі топтары бөлінуі керек:
- климаттық (орта айлық температура, күн ұзақтығы және т.б.);
- әлеуметтік-экономикалық (біліктілік деңгейі, тұрғын үй жағдайы және б.);
- өндірістік-экономикалық - кәсіпорынның өндірістік ресурстарын қолдануды сипаттайды.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдауда өндірістік- экономикалық факторлар маңызды болып табылады. Оны жіктеу келесі кестеде берілген (кесте 1)
Кесте 1 - Өндірістік-экономикалық факторларды жіктеу
Жіктеу негізі Категория факторов Категория факторов белгілер мысалдар белгілер мысалдар Мәні бойынша Негізгі Негізгі
құралдардың жағдайы
Екінші дәрежелі қайталама
Кәсіпорын
аймағын рәсімдеу Жұмыс күшіне
байланысты
Тәуелсіз (ішкі)
Жабдықтың тұрақтылығы
Тәуелді (сыртқы)
Еңбек тәртібін сақтау
Әрекет ету уақытына қарай
Тұрақты Өндірістік жұмыскерлер саны
Уақытша Жаппай демалыс кезеңдері
Әрекет деңгейі
бойынша Жалпы Техникалық
жабдықтау деңгейі
Нақты Саудадағы тауарларға
арналған сақтау шарттары
Сипаттама әрекеті бойынша
Сыртқы Кәсіпорын аймағында қоршаған ортаның ластануы
Ішкі Кәсіпорын дәстүрі
Жіктеу негізі Категория факторов Категория факторов белгілер мысалдар белгілер мысалдар Өлшеу
мүмкіндігі бойынша
Өлшеуге жататын
Еңбек ақы қоры Өлшеуге жатпайтын
Қызметкерлерді ынталандыру Көрсетілген
құбылыстардың қасиеттері бойынша
Сандық Жеткізу көлемі Сапалы Тұтынушылардың қанағаттануы
Экономикалық әдебиеттерде экстенсивті және интенсивті даму факторларына көп көңіл бөлінеді. Мұндай жіктеуді дұрыс түсіну өндірістің қарқынды және индустриалды даму деңгейін анықтау мен қарқынды өсу факторларын жандандыру үшін қажет.
Экстенсивті дамудың негізгі факторлары өмір сүру және материалдандырылған еңбек құндылығыныңқосымша шығындары:
жұмыскерлер санының өсуі, күрделі салымдардың өсуі, пайдалынатын шикі зат көлемінің өсуі. Бұл даму өндірісті кеңейтудің қарапайым жолы болып табылады.
Өндірісті қарқынды дамыту факторларын екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топтағы факторлар қолда бар резервтерді жұмылдырумен байланысты, яғни күрделі салымдарды талап етпейді. Екінші топтағы факторлар ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін және басқару мен қаржылық технологияларды пайдалану негізінде кәсіпорынның қызметін қайта құрылымдаумен байланысты.
Факторлық талдаудың негізгі міндеттерінің бірі нәтижелік көрсеткіш пен оған әсер етуші факторлар арасындағы байланысты үлгілеу. Оның мақсаты зерттелетін көрсеткіштің факторлармен байланысын нақты математикалық теңдеу түрінде бейнелеу [2, 230 б.].
Экономикалық талдаудың щаруашылық тәжірибеде ең кең тараған әдісі детерминирленген факторлық талдау болып табылады, яғни көрсеткіштер арасындағы байланысты қатаң детерминирленген факторлық модель көмегімен талдау. Ол бірнеше типтік есеп шешу үшін қолданылады.
Детерминирленген талдауда келесідей факторлық үлгілер жиі кездеседі:
1. Аддитивті үлгілер: Y = ∑xi = x1 + x2 +x3 + …xn
Бұл үлгілер нәтижелік көрсеткіш бірнеше факторлық белгінің алгебралық қосындысынан тұратын жағдайларда қолданылады.
Мұндай байланыстың мысалы ретінде кәсіпорынның қаржылық - операциялық циклының ұзақтығын (КОЦҰ) алуға болады, ол қаржылық (ҚЦҰ) және операциялық (ОЦҰ) циклдар ұзақтықтарының қосындысынан тұрады:
ҚОЦҰ = ҚЦҰ + ОЦҰ
2. Мультипликативті үлгілер:
=
= n
i
хi
Y
1 = x1 * x2 * x3…xn
Мұндай үлгілер нәтижелік көрсеткіш бірнеше (екі не одан көп) факторлар көбейтіндісі ретінде анықталатын жағдайларда қолданылады.
3. Кері үлгілер : Ү = а/в
Екі фактордың қатынасы нәтижелік көрсеткішті береді. Мысал ретінде негізгі өндірістік қорлар құнын (Н) жұмыскерлер санына (Т) бөлу арқылы анықталатын қормен қарулану (Ққ) көрсеткішін алуға болады.
4. Аралас үлгілер:
c b Y a+
= ; c b
Y a
= +
; c
b Y a*
= ; Y = (a + b) * c және т.б.
Факторлық талдаудың типтік есептерін және оларды шешу жолдарын қарастырайық [3, 160б].
Тізбекті алмастыру және арифметикалық айырмашылықтар әдісі.
Бұл әдіс функциональдық тәуелділіктерді зерттеу кезінде нәтижелік көрсеткіштердің өзгеруіне факторлық белгілердің өзгеруінің әсерін өлшеугеарналған. Тізбекгі алмастыру әдісінің жалпы түрін үш факторлы мультипликативті үлгілерде қарастырайық:
Y =a * b * c,
мұнда, Y – нәтижелі көрсеткіш; a, b, c – факторлық көрсеткіштер.
Көрсеткіштердің нақты мәндерін жоспарлы мәндермен салыстырайық:
∆жалпы= 𝑌н− 𝑌ж, мұнда, Yжосп=aж bж cж, Yнақты=aн bн cн
Факторлардың әрқайсысының өзгеруіне байланысты жалпы ауытқудың бөлігі келесідей көрініс табады:
ΔаY=𝑌∗− 𝑌ж, мұнда 𝑌∗ = aнbжcж
ΔbY=Y**-Y*, мұнда Y**=aнbнcж
ΔcY= Yн-Y**, мұнда Yн=aнbнcн
Сонымен: ΔжалпыY=ΔаY+ΔbY+ΔcY
Тізбекті алмастыру әдісі экономикалық көрсеткіштердің нақты мәндерінің жоспарлы мәндерінен ауытқуын талдауда, сонымен қатар динамикалық көрсеткіштерді зерделеуде қолданылады.Тізбекті алмастыру әдісі арифметикалық айырмашылықтар әдісін қайталау болып табылады.
Мәселен, Yжосп=aж bж cж, Δжалпы=Yн-Yж
Y =aн bж cж, ΔаY=𝑌∗ − 𝑌ж =(ан-аж) bжcж=Δаbжcж
Y**=aнbнcж, ΔbY=aнΔbcж
Yн=aнbнcн, ΔcY=aнbнΔc ΔжалпыY=ΔаY+ΔbY+ΔcY
Тізбекті алмастыру және арифметикалық айырмашылықтар – қарапайым және әмбебап талдау әдістері. Алайда олар факторларды ауыстыру тәртібіне қатысты нұсқалы емес. Ауыстыру қандай тізбекпен орындалса, орналастыру нәтижесі соған байланысты. Бұл әдістердің кемшіліктері уақыт бойынша аддитивті емес қасиетке ие, яғни жыл бойы талданған нәтиже ай немесе тоқсан бойынша алынған сәйкес
деректердің сомасына сәйкес келмейді. Сондықтан арифметикалық айырмашылықтар әдісін бірнеше модельге қолдануға болмайды.
Дифференциалды әдіс. Егер y=f(x1,x2,….,xn), f- дифференциалатын фунукция. Онда:
∆𝑦 ≅ 𝑑𝑧
𝑑𝑥1∆𝑥1+ ⋯ + 𝑑𝑧
𝑑𝑥𝑚∆𝑥𝑚, мұнда, Δz=z1-z0, Δxi=xi1- xi0
Нүктенің жоғары жағында туындының мәні беріледі:
(xi0,…., xm0)
Сонымен х1 факторының әсері келесідей:
∆𝑥1𝑧 = 𝑑𝑧 𝑑𝑥1∆𝑥1
Мысал ретінде мультипликативті модельді қарастырамыз y=xz, оны келесідей жазамыз:
𝑑𝑧
𝑑𝑥 = 𝑦; 𝑑𝑧 𝑑𝑦 = 𝑥 Анықтама бойынша Δz=z1-z0
Сонымен, ∆𝑥𝑦 = 𝑑𝑧
𝑑𝑥∆𝑥 = 𝑦0∙ ∆𝑥; ∆𝑦𝑧 = 𝑥0𝑦
Интегральды әдіс. Бұл әдіс дифференциалды әдістің логикалық дамуы болып табылады. Егер y=f(x,у, z….,), f-дифференциалатын фунукция, ал кейбір траекторияда L (түзу сызық немесе парабола) уақыт бойынша факторлар өзгереді.
Математикалық талдаудан белгілі теңдікті алайық, онда
∆P = df
dx∆x + df
dy∆y + ⋯ = fx′ ∙ ∆x + fy′ ∙ ∆y + ⋯
Егер факторлардың өзгеруінің барлық аралығын (i) кесіндіге бөлсек, онда келесі өрнекті аламыз: ΔP=Σfx’Δix+ Σfx’Δiy+….
Логарифмдік әдіс. Әдіс факторлық талдаудың мультипликативтік үлгілеріндеқолданылады. Әдістің мәнін екі факторлы модель мысалында қарастырайық:
z=xy
Есеп беру мен базалық кезеңдерге қатысты деректер 1 және 0 индекстері бойынша белгіленеді [4, 120 б.]. Нәтижелі фактор өскенде тәуелді факторлардың өзгеру әсерін белгілеу талап етіледі, яғни Δz
сома ретінде көрсету керек.
Δz=Δxz+Δyz
Қарастырылған модельге сәйкес келесіні жазамыз:
𝑧1 𝑧0 = 𝑥1
𝑥0∙𝑦1 𝑦0 Сондықтан,
𝑙𝑛𝑧1
𝑧0 = 𝑙𝑛𝑥1
𝑥0∙ 𝑙𝑛𝑦1
𝑦0,
Мұнда логарифм – натуральды, ондық болуы мүмкін.
Екі жағында Δz көбейтеміз және 𝑙𝑛𝑧1
𝑧0 , бөлеміз.