1. Nhuan ciia lich la

K H O A H O C - X A H O I

1

. N h u a n c i i a l i c h l a g i ? V i sao l a i c d n h u a n ? Nhuan la do chu quan cua ngUdi lam lich dat ra nhdm cho thdi gian phu hop v d i quy l u a t t h i e n nhien. Duong lich va am lich deu cd n h u a n . N h u chung ta da biet, qua t r i n h phat trien cua lich sd loai ngUdi la qua t r i n h t i m kiem de chon loc nhting ddn v i thdi gian do thanh nhufng he dem de phuc vu cho hoat

phong phu va da dang. Ba don v i t h d i gian do la: - Nam M a t t r d i bieu t h i chu ky t h d i tiet, tdc la chu ky quay cua T r a i dat xung quanh M a t t r d i co do dai b d n g 365,242198... ngay (gan 365,25 ngay). - Thang M a t trang bieu t h i chu ky quay cua M a t trang xung quanh T r a i dat co do dai bdng 29,5... ngay. - Ngay la thdi gian anh sang Mat trdi trd lai do nguyen nhan Trai

T i m h i e u v 1 ^ i

va n a m M a t t r d i k h d n g phai la sd ngay nguyen, ma cd vd sd sd le. Ngudi lam l i c h t h i p h a i t i n h n a m , thang cd bao nhieu ngay.

Bdi vay nhufng phan le tren day da l a m cho bai toan t i n h lich t r d thanh hac bua.

Neu bd phan le di t h i thang khdng dung vdi tuan trang, nam khdng dung vdi mua k h i hau; ma lich t h i phai lay trdn. Do dd trong am lich phai cd thang thieu (29

0 J U J l i i U , L l i l L l U i J J i t J i J

i i l i i l u J i l i J i J U J J

• Tac gia: TRAN XUAN HIEN Trung tam dd bao khitddng thuy van Lam Dong.

ddng xa hdi. Lich (am lich va duong lich) la nhting bang ghi thd tU thdi gian, chia chudi thdi gian lien tuc thanh nhting ddn v i t h d i gian va sap xe'p c h u n g thanh mot he dem phii hpp vdi nhu cau cua con ngudi.

Ta biet rang trong The gidi t r d i sao cd 3 don v i t h d i g i a n t h i e n n h i e n quan trong, nd gdn lien vdi the gidi tran gian - mdt the gidi cua mudn loai dong vat rat

dat tU quay quanh minh vtia trdn mdt vdng. Ba ddn v i thdi gian nay la bo may chi thdi gian trong thai duong he cua chung ta khdng phai do con ngUdi t u dat ra. Cac nha thien van k h i tupng da n h a n thay 3 ddn v i t h d i gian thien nhien nay khong thdng udc vdi nhau, nghia la khdng t i m dUdc mdt sd nao chia het cho ca 3 ddn vi. V i vay, neu lay ngay lam ddn v i t h i thang M a t trang

ngay), thang du (30 ngay);

trong dUdng lich cd thang 30 ngay, thang 31 ngay;

rieng thang hai la 28 ngay hoac 29 ngay. Nam, phai cd nam thudng, nam nhuan (dai hdn). Day khdng phai la mot quy luat thien nhien, ma la mdt quy luat chu quan d u n g t h u a t l a y t h d a bu thieu cua ngUdi xep lich.

Bdi vay dUdng lich va am lich deu cd nhuan.

a. N h u a n c i i a d t f d n g l i c h la de khac phuc phan

So 1-2011 TCKH&CN • 15

K H O A H O C - X A H O I

Z l le ciia n a m M a t t r d i

(0,242198... ngay) do chua dua vao de xe'p lich. V i vay cd 4 nam du" ra 1 ngay, mot t h e k y du" r a g a n m o t thang... Be t r a n h sai sot nay, ngUdi l a m lich da quy udc trung binh 4 nam them 1 ngay vao thang 2, tdc la nam do co 366 ngay (nam Nhuan) va thang hai co 29 ngay.

b. N h u a n a m l i c h la de k h a c phuc sU sai k h a c thang M a t trang (thang am lich) vdi quy luat thdi tiet - chu ky thdi tiet (nam duong lich). Bdi v i , thang am lich chi co 29-30 ngay, nen dan den nam am lich chi co 354- 355 ngay, ngdn hon nam dUOng lich t r u n g b i n h 11 ngay; hay noi each khac la nam am lich di nhanh hon nam dUOng lich la 11 ngay, 3 nam nhanh hon 1 thang, 9 nam nhanh hon mot mua.

V i vay, ngay dau nam vao mua Xuan t h i 9 nam sau vao H a . . . C h i n h v i the ngudi ddi xUa phai an Tet Nguyen D a n vao du cac loai h i n h thdi tiet, khong con mang t i n h co truyen k h i tiet cua ngay tet dupm sac Xuan m d i . De khde phuc t i n h trang tren, ngUdi lam lich da phai tang so' ngay cho nam am lich bang hinh thdc nhuan vdi quy Udc la

Thap cdu nien that nhuan nghia la cd 19 nam cd 7 nam nhuan, nam nhuan am lich co 13 thang.

c. N a m n h u a n t h e o l i c h p h a p De d a m bao dung vao t i e t xuan ngay Mong M o t Tet chi d trong khoang t d t i e t Lap Xuan den tiet Vu Thuy, tdc la td ngay 21.01 den 20.02 duong lich. Neu nam am lich nao (khi chua t i n h them thang nhuan) co ngay Mong Mot Tet nam sau sdm hon nay 21.01 duong lich t h i nam do phai la nam nhuan. - Theo quy Udc tren, qua nam 2001, ngay Mong M o t Tet Tan Ty nham vao ngay 24.01 duong lich (hup vdi quy Udc). Do vay, nam 2001 - Tan Ty la nam khong cd nhuan am lich (13 thang). De de nhd, mudn biet nam nao la nam nhuan am lich, cd lay nam duong lich tuong dng chia cho 19, neu sd' du la mdt trong 7 con sd': 0, 3, 6, 8, 11, 14, 17 t h i nam am lich dd la nam nhuan.

d. T h a n g n h u a n theo l i c h p h a p - Thang am lich n a o t r o n g n a m n h u a n khdng cd ngay Trung k h i t h i thang ay goi la thang nhuan, nghia la thang goi ten cua thang trUdc ke lien.

Neu 1 hay 2 nam lien ke nhau cd 2 thang deu thieu

ngay Trung k h i t h i thang trudc la thang nhuan, thang sau k h d n g p h a i la t h a n g nhuan nOfa.

2. T e n n a m a m l i c h va t h d i t i e t t h e o a m l i c h h a y difOng l i c h ? Hien nay d nUdc ta va mot so' nUdc khac trong khu vpc Ddng Nam A dang cdn xuat ban va sd dung hai loai lich, dd la duong lich va am lich.

+ Duong lich la loai lich theo M a t trdi, diing don vi t h d i gian t h i e n n h i e n la nam M a t trdi, tdc la dp dai chu ky quay cua T r a i dat xung quanh M a t trdi.

+ A m lich la loai lich theo M a t trang, dung don vi thdi gian t h i e n nhien la thang M a t trang, tdc la do dai chu ky quay cua M a t trang xung quanh Trai dat.

Theo Han - Viet t h i Mat t r d i la T h a i Duong, M a t trang la Thai A m . Do vay, lich theo M a t t r d i goi la duong lich, lich theo M a t trang goi la am lich. V i ton tai hai loai lich nhu vay va cd mdi lan ddn mtmg xuan mdi cua nam am lich lai la mdt dip ban t a n xdn xao ve ten cua nam ay. NgUdi ta cho rdng neu nam nao cd nhuan t h i nam dd se la mot nam mat mua, t h i e n t a i 1dm, dich hoa k h d n

16 • TCKH&CN So 1-2011

K H O A H O C - X A H O I

ludng... V a y su" thuc ten nam am lich, nhuan co phai do thuong de, than thanh sinh l i n h gi tao ra nhu mot so hoc thuyet cua chu nghia duy tam da truyen ba trong nhan dan ta? Trong khudn khd cua bai viet nay, chi de cap den viec dat ten nam am lich va t h d i t i e t theo a m l i c h hay theo duong lich de cung tham khao. Td thdi xa xUa, con ngudi van t i n rang co mot mdi lien he huyen bi nao do giCfa vu tru va sU sdng.

Vi vay, ngUdi thuong cd da xay dung len ca mot kho tang than thoai ly thu ve bau trdi sao ngoan muc the hien trong cac chuyen cd Hy Lap. Tat nhien trong nhOfng chuyen hoang dUdng nhu vay da k h o n g thoat khoi tU tudng huyen bi ma vai tro t h i e n g l i e n g cua thUdng de da ngu t r i trong cac ton giao sudt thdi gian dai. Td the ky X V I , khoa hoc thien van phat t r i e n da danh dau budc ngoat ljch sd cua con ngUdi trong nhan thdc the gidi trdi sao.

Trong nhiing the ky gan day, ngUdi ta biet rang Mat trdi la nguyen nhan ton tai cua sU sdng va phat trien cua loai ngUdi. Nhd sU hieu biet ve thuyet chuyen dpng tuong ddi trong vat ly cd hoc, con ngUdi mdi khdng

dinh rdng Trai dat cung vdi cac h a n h t i n h khac quay xung quanh M a t t r d i tao thanh he M a t t r d i va goi chuyen dong ay la chuyen dpng bieu k i e n cua M a t t r d i xung quanh T r a i dat hay c o n g o i la dUdng Hoang Dao. NgUdi phUdng D o n g chia dudng Hoang Dao ra lam 12 cung ke t d diem Xuan Phan, qua Ha Chi, den Thu Phan va den long Chi de bieu t h i cac mua k h i hau ndng, l a n h khac nhau nhU: xuan, ha, thu, ddng. NgUdi phuong Tay dat ten ay theo ten cua cac chdm sao nhu Dai Hung, Tieu Vuong, Thien Vuong, Tien NOf, Phi Ma... Cac nha cd dai Trung Qudc lai dat 12 cung tren theo chi, tupng trung cho T r d i la: Ty, Sdu, Dan, ...Tua't, H d i . Ho ket hpp vdi 10 can, tupng trUng cho D a t l a : G i a p , A t , Binh... Nham, Quy de dat t e n n a m a m l i c h theo n g u y e n tdc Can c h i k y phap, tdc la ghep can vdi chi theo mdt t r a t tU thd t u dUdc the h i e n rd t r o n g thuat so t d v i . ThUc ra ten nam am lich hang nam chi la m o t quy Udc cua l i c h phap am lich ma nen van minh cd dai Trung Qudc da dung trong viec sap xe'p lich trong cac ky nguyen va

dUdc truyen sang nUdc ta t r d t h a n h lich cd truyen.

Cho den nay van con nhieu ngUdi cho rang ten nam am lich cd anh hudng quyet d i n h den tUdng l a i cudc sdng cua mdi con ngUdi, cd nam anh hudng den chu ky t h d i t i e t trong nam nhU:

Nam Thin nhieu bao, nam Mao m a t mua, n a m T y , nam Dan nhieu thien tai, dich hoa.... Tuy nhien, 0 nUdc ta hien nay cdn mot so' vung quen diing am lich de t i n h toan chi dao san xuat ndng nghiep dan den nhieu trUdng hop bd Id thdi vu, dac biet vao nhOfng nam am lich cd nhuan. Chinh v i vay, ke t d nam 1968, Chinh phu da quyet dinh Ndng lich theo dUdng lich va nUdc ta bat dau sd dung loai am l i c h m d i dupe t i n h toan theo mui gid so 7 (Kinh do 105 do Ddng) di qua Thu do Ha noi de thay the cho loai am lich cu dUdc t i n h t o a n theo m u i gid so' 8 (Kinh dp 120 do Ddng) di qua T h u dd Bdc K i n h - Trung Qudc. Duong lich dng dung t r o n g ndng nghiep dUa vao 24 ngay Tiet (12 Tiet k h i va Trung khi), moi T i e t khoang 15-16 ngay, bieu t h i thdi vu, thdi tiet sat vdi tdng vung lanh thd cua nUdc ta.

T.X.H

So 1-2011 TCKH&CN • 17