Ako, ama ang puputol sa lahi mong naiwan Sa lahi mong napako, hatid ko ay kalayaan Ako ang pupunit sa dahon ng kasaysayan Sa langit-langitang ating kinagisnan.
—Langit-langitang Kumunoy
Kung alam ko lang na aabutin ng maraming oras na lakaran ang gawaing ito, di na sana ko pumayag. Tangina mas masarap magkuyakoy sa duyan maghapon kesa maglakad na tanging ihi lang ang pahinga. Putangina iniwan pa ko ng “ka-buddy” ko. Putanginang si Archie. Petty-burgeosie-cocksucking-motherfucker. Naturingan pang “kasama” ang putangina. Naturingan pang “pulang mandirigma” ang putangina. Pero asan siya ngayon? Tangina naroon naghihilik na malamang sa kampuhan. Putanginang motherfucker.
—Malayo pa ba, kas, tanong ko kay Ka Luter. —Malapit na, sagot niya.
Napabuntunghinga ako. Ang malaman lang na nalalapit na ang pagtatapos ng biyahe, laking ginhawa na sa pakiramdam. Parang nabawasan ang timbang ng katawan kong kanina pa namimigat sa walang tigil na paglalakad.
—Pahinga muna tayo, sabi ko.
Inilapag ko ang pasan kong bigas at isinandal ko rito ang baril ko, sabay naupo ako sa lupa. Umupo na rin siya’t maingat na ipinatong sa damuhan ang hawak na M14. Halos sabay kaming naglabas ng maliit na balutan mula sa mga bulsa ng kanya-kanyang pack. Yung sa kanya, may lamang ikmo’t nga-nga, yung sa akin, damo. Nagdalawang-isip pa ko kung papalag siya, bakasakaling miyembro siya sa grupo ni Richard Gomez na mga crazy anti-drug motherfuckers, pero mukha namang hindi. Pag pumalag, eh di sasabihin ko gamot ko ito, nireseta ng doktor. Hehehe. Gaano ba kahirap paliwanagan ang isang Dumagat?
Ilang minuto kaming tahimik, pabagal nang pabagal ang hininga kong nag-uunahan kanina lang, habang sa paligid namin, todo na ang chorus ng mga panggabing hayop sa gubat. Sa sobrang pagod, di ko na iniinda ang mga kagat ng lamok sa mga braso’t mukha ko. Sinilip ko sa liwanag ng buwan ang relo ko. Mag-aalas-diyes na ng gabi. Ibig sabihin, mahigit labindalawang oras na kaming naglalakad. Kaya pala parang malalagot na lahat ng ugat ko sa katawan. At may pasan pa kong isang sakong bigas, at backpack, ammo-belt at armalite ko.
Habang ninanamnam ko ang tama ng joint, naisip ko ulit si Archie. Putanginang-selfish-petty-burgeosie-kupaloids-motherfucker. Tanginang kupal at kalahati, puro kawag, walang bayag. Pupunahin ko talaga itong gagong kasamang ito pagbalik ko. Makikita niya.
Ang yabang pa ng ulul kaninang umaga nang kausapin ni Ka Mon ang yunit namin. Akala mo kung sinong may itatagal.
gawaing edukasyon? tanong ni Ka Mon kanina sa mga pupungas-pungas naming mga mukha.
Mag-dadalawang linggo na rin kami sa kampuhan. Inip na inip na ko. Gusto kong lumabas, maligo sa ilog, mag-explore sa gubat, pero di naman pwede, sobrang higpit ng security. Kahit na ano’ng gawin kong paliwanag kay Ka Jerry, na kesyo masisiraan na ko ng bait, kinakausap ko na ang mga bubuling pumapasok sa tent ko, etc. Ayaw pa rin akong payagan. Tanginang motherfucker. Kahit sa ilog diyan sa baba ng kampo, ayaw. Cheeky fucking bastard motherfucker. Naging OIC lang akala mo iskwad lider kung umasta. Pakiramdam ni gago IL siya ng isang SYP. ULOL! Tangina mo! Sandatahang Yunit Pampropaganda? Baka Sadistang Ypot ng Partido. Itong mga barok na kasamang ito, nagpopropaganda? Eh puta mga di nga marunong magbasa itong mga ka-yunit natin dito eh. Nakalimutan na ni gagong OIC lang siya ng isang yunit na pansamantalang binuo para bantayan ang seguridad ng pulong ng mga bosing sa regional committee. Tanginang power-tripping cocksucker kupal.
Maghapon at magdamag wala kaming ginagawa. Puro na lang bate sa umaga’t bate sa hapon, ilang bate sa gabi sa kanya-kanyang tent. Kahit ayaw aminin sa isa’t isa, alam kong puro yon ang ginagawa ng mga putangina, kase yon din ang ginagawa ko. Nakakasawa na. At lalong sawa na ko sa adobong daga na araw-araw naming ulam. Ang mga putangina kasing mga kasama, ang tatamad magpunta ng kitchen para kumuha ng supplies. Apat na araw nang ubos ang pang-ulam namin, kaya apat na araw na ring naninilo ng mga dagang gubat si Ka Mario.
Kaya nang magtanong si Ka Mon kaninang umaga, isa ako sa nagprisinta. Wow, sa wakas, makakalayo rin ng ilang araw sa mga mababaho kong kasama sa yunit.
Anim kami sa yunit 3, naka-istasyon sa may bukana ng kampuhan, sa may akyat ng gulod pag-ahon ng ilog. Mula sa puwesto namin, kitang-kita kung may mga kaaway na darating mula sa magkabilang pampang ng ilog. Pero di rin kami masyadong naka-alerto kase, bago pa man makarating dito ang kaaway, naitimbre na ng mga kasama sa yunit 4, na siyang mauuna sa amin, na natimbrehan na rin ng yunit 5, 6, 7 hanggang 12, nakakalat sa buong gubat. Kami ang hari ng Angat Dam, motherfuckers! Ngayon subukan ng kaaway na umatake nang maranasan naman niyang mapulbos sa mga bala ng galit na mamamayan. Bwahahahaha!!!
—Sino pa? tanong uli ni Ka Mon.
Nagtaas ako ng kamay. Kumunot ang noo niya pero ngumiti, sabay nakipagkamay.
—Ikaw yung taga-UP? tanong niya. —Ako po.
—Ako si Ka Mon, pakilala niya. —Ako naman po si Ka Poli.
Tumango-tango siya, akala mo kung sinong inspektor na nangingilatis.
—Kumusta naman ang pagkilos mo dito? Hindi ka naman naiinip? Di naman nalulungkot?
Magsasalita na ko pero sumabat itong gagong si Archie.
—Inip na inip na yan, Ka Mon. Gusto na ngang mag-laylo eh.
ang mga bungisngis ng dalawang pinaka-nakakaasar sa yunit, si Ka Jerry at si Ka Archie. Mga putanginang motherfuckers. At nasaan ang dalawang yun ngayon? Nandoon naghihilik sa mga tent nila. Malamang nagbabanatan sa puwet ang mga tarantado. Sana mahuli sila ng ibang mga kasama sa akto ng kabastusan. Hehehe. Sana si Ka Joy, yung dating ministro ang makahuli sa kanila, at yung ibang mga homophobic sa grupo na malalaki ang mga katawan tulad nina Ka Mario, Ka Edgar, at si Ka Omar.
—Magbaon kayo ng isang sakong bigas, pagkain nyo yan at ng mga masang tuturuan nyo.
Panay tango ang sagot namin ni Archie kay Ka Mon habang apurahang iniinspeksyon ang kanya-kanyang pack. Sobrang tagal mag-ayos ng pack ni Archie boy. Daming mga binabalikang mga brief sa sampayan. Iba-iba pa kulay. Doon pa sa harapan namin nina Ka Mon nagtiklop ng mga brief niya’t mahinahong isinilid sa plastik, isa-isa, bago ipinasok sa pack niyang busog na busog na. Di ko maintindihan kung bakit ang mga iyon ang huli niyang ipinasok sa pack bago ikabit ang sandosenang mga buckle, tali at zipper. Daig pa ang pack ng cafgung kulelat. Meron pang dalawang pares ng malilinis at bagu-bago pang degomang tsinelas na nakatali sa labas ng pack, parang mga dilang nang-aasar, ang sarap pigtalin at ipagtatapon sa ilog. Kung bakit may dalawang pares ng tsinelas ang isang naturingang komunista, isang pulang mandirigma pa man din ng New People’s Army, di ko na talaga kayang arukin sa isip ko, Archie boy. Napatingin siya sa tent niyang nakakabit pa rin at di pa natitiklop. Tumingin siya saglit sa amin, saka binalikan ang tent niya.
Habang naghihintay kami, naisip ko tuloy, kung noon pa lang kasama ko si Archie sa safehouse sa Maynila, noong di pa siya si Archie at siya si Allan, hindi NPA kundi CEGP, kung binaril ko siya sa ulo noong mga panahong iyon, tiyak na mas malaking pabor sa Partido at sa pangkalahatang pagsulong ng digmaang bayan.
Sa wakas, natapos din si gago. Bumubuntong-hininga na si Ka Mon, di na tinatago ang inip.
—Doon kayo ng tatlong araw. Tutal wala naman kayong ginagawa rito. Maluwag naman ang security, di ganon ka-agresibo ang kaaway.
Ibig sabihin, walang ka-alam-alam ang bobong gubyerno ng Pinas na nadito ngayon at nagsasagawa ng planning session ang mga boss ng mga boss ng pinakamakulit niyang kaaway.
—Kasama nyo si Ka Luter. Siya ang guide nyo sa area. Nasa baba siya sa pampang ng ilog naghihintay.
Napatingin ako kay Ka Jerry. Umiwas siya ng tingin. Para turuan ng leksyon ang mga tamad na kasama, pinasan ko ang isang sakong bigas na nakasandal sa tabi ng tent ni Ka Jerry.
—Kasama, pahabol niya, —huling bigas na namin dito yan.
—Eh di kumuha kayo sa kitchen. Kung dadaan pa kami doon lalo akong matatagalan. Di ba, Ka Mon?
—Oo nga, Ka Jerry, sang-ayon ni Ka Mon, —maglakad-lakad ka paminsan-minsan para mabawas-bawasan yan, sabay turo sa malaking tiyan ni Ka Jerry, na bigla niyang hinugot papasok.
Bungisngisan ang mga kasama. Pero saglit lang nang mapansing di nasasakyan ni Jerry boy kapag
nasa kanya ang sentro ng joke. Nang matahimik ang grupo, napatingin sa akin si Ka Jerry, sabay ngumiti.
—Narinig nyo mga kasama, galing mismo kay Ka Mon. Maluwag daw ang security. Kaya pwede tayong… magswimming sa ilog!!!
—Yehey!!! sagot ng mga kasama. Lahat nakatingin sa akin. Alam nilang araw-araw akong nagbabakasaling payagang maligo sa ilog. Ang akala yata ng mga hunghang, sasama ang loob ko. Di nila alam na kung sila rin lang ang makakasama kong mag-swimming, mas pipiliin ko pang magdoobie, magbate at matulog sa loob ng pribado kong tent/ paraiso sa kampo.
Tuloy tuloy akong nanaog pababa ng gulod. Halos maglulundag ako sa tuwa, di alintana ang isang sakong bigas na pasan-pasan ko. Pagdating sa ilog, sa sobrang saya ko, kahit si Archie ang kasama ko, okey na rin.
Sa baba ng gulod, gumawa kami ng stretcher para dalawa kami ni Archie na magbubuhat ng bigas. Nababasa ko ang sisi sa mukha ni loko. Nagpiyesta ko sa sama ng loob niya. Hah! Iyan ang napala mo, loko. Mahilig ka kasing magbida-bidahan.
Bandang ala-una, tumigil kami ng paglalakad. Kumain kami sa tabi ng isang makipot na batis sa pusod ng gubat. Pinutakte kami ng malalaking lamok pero di namin ininda sa tindi ng pagod. Nagbukas si Archie ng apat na lata ng sardinas.
—Ang dami naman, sabi ko. Dapat tipirin natin yan dahil wala na yang kasunod. Tatlong araw pa tayo doon.
—Pambihira ka naman, kasama. Nakita mo nang pare-pareho tayong pagod.
Halos siya lahat ang kumain ng ulam. Mula iyon sa pack niya, kaya siguradong mas magaan na ang bitbit niya kesa sa akin. Pero di bale na, titipirin ko ang sandosenang sardinas na baon ko sa pack. Mahirap na, marami kami doon ng mga masang tuturuan ko, alangan namang ako lang ang kumain ng sardinas, di man lang mag-aalok.
Matapos kumain, habang nagpapababa ng kinain, na inabot nang hanggang dalawang yosi ni Archie boy ng kanyang Winston na umano’y na-arbor niya kay Ka Jerry kaninang bago kami umalis. Halos tipid na tipid siyang mag-alok mula sa kabubukas pa lang niyang kaha.
—Walang hingian, ha, kunwa’y biro niya, pero alam ko’t alam niya na alam ko, na ayaw naman talaga niyang mag-alok.
—Sige, sagot ko. At inilabas ang kabubukas ko pa lang na kaha ng Marloboro na —hindi ko inarbor kundi binigay ng isang kasamang nagmamahal.
—Sino? tanong niya.
—Wala ka na roon, kasama, sagot ko. Halika na’t mahaba pa ang lalakbayin natin.
Nanatili siyang naka-upo, halos humilata sa damuhan. Di na nakaalis sa pwesto niya mula nang sumalampak siya’t lumamon ng pananghalian.
—Eh kasama, mukhang di ko na kaya eh. —Anong di mo na kaya?
—Parang masama ang pakiramdam ko eh. —Ha? di ko maintindihan ang gustong palabasin ng tarantado.
—Para kong lalagnatin eh. Iba na yung pakiramdam ko.
makarating sa patutunguhan.
—Babalik na lang ako sa kampuhan. Pasensya na, kasama. Kanina pa ‘tong umaga. Nahiya lang ako kay Ka Mon kaya ako nagprisinta. Kase, alam mo na, baka walang magprisinta mula sa atin, mapapahiya si Ka Jerry kay Ka Mon.
—Pano itong bigas? Di ko to kaya mag-isa. —Katulungin mo na lang iyang Dumagat. May isa pa naman siyang kamay eh.
Di ko na naman alam kung ano ang isasagot ko sa kanya. Di pa man ako sumasang-ayon, mabilis na siyang nakatayo’t papalayo na ng lakad, pabalik ng direksyon.
—Iwan mo yang radyo!
—Gagabihin na ko sa daan, kasama, wala akong guide, sagot niya nang walang tingin-tingin.
Tinapon ko ang stretcher at pinasan ang isang sakong bigas. At bago pa ko mabadtrip nang todo tinuloy ko na ang naantalang paglalakad, litong-lito sa inasal ng kasama. At di man lang naalalang iwan ang mga dala niyang sardinas.
Alas-diyes y medya ng gabi nang marating namin ang komunidad ng mga Dumagat. Sikat na sikat dito si Ka Luter, parang artista ang turing sa kanya ng mga kaanak niyang sumalubong sa amin. Mula sa pagiging kimi sa kahabaan ng biyahe, naging masayahin at makuwento si Ka Luter. Nakapalibot sa kanya ang mga kaanak niya, dilat ang mga mata sa paghanga habang kinukuwento niya ang mga karanasan niya sa hukbo.
Nagtuloy kami sa pinakamalaking bahay sa gitna ng kulumpon ng mga dampa. Mula sa bukas nitong pinto, nanununtok sa ilong ang amoy ng mainit na
kape. Nakangiting pinatuloy kami ng mga may-aring napag-alaman kong mga magulang ni Ka Luter.
Niyakap siya ng matagal ng ama’t ina niya, halos maluha-luha ang mga ito. Matagal silang nanatiling magkakayakap, umiiyak at tumatawa, di pansin ang ingay ng mga nagsasayang kaanak sa buong paligid sa loob at labas ng kubo. Dito sa bahay na ito ako nagpalipas ng gabi. Sa kauna-unahang pagkakataon ngayong araw na ito, nagpasalamat ako’t wala si Archie. Buti na lang takot sa sakripisyo ang tarantado.
Kinabukasan, sinama ako ni Ka Luter sa may tabi ng ilog, sa may malapad na hawang nalililiman at napapaderan ng nagtataasang mga puno, kung saan nagkabit siya ng tent na siyang gagawing blackboard. Nakaipon sa harap ng pisara ang mahigit tatlumpung mga Dumagat, nakaupo sa lupa’t nakatingala sa blankong pisara, handa na para sa kanilang kauna-unahang araw ng pormal na pag-aaral sa buong buhay nila.
Halos maiyak ako sa determinasyon nilang matuto at kahit papaano maintindihan kung bakit at paano sila paulit-ulit na pinagsasamantalahan ng sistema. At gamit ang chalk, ito ang matiyaga kong pinaliwanag sa kanila.
Sa pagitan ng mga drowing at eksampol, nadama ko bilang guro ang pagkatuto ng mga estudyante ko. Noong unang araw ng ED, alas-dos na kami ng tanghali nang mag-break. Inilabas ko ang mga sardinas ko sa bag, inilapag sa damuhan. Di ko muna binuksan tutal kakasalang lang ng sinaing.
Habang naghihintay maluto ang sinaing, nagtakbuhan kami ng mga Dumagat sa ilog. Sa wakas,
makakapaligo rin ako sa ilog na nakikita ko lang araw-araw sa kampo pero di ko napagtatampisawan. Sumisid ako ng malalim sa tubig, biningi ang sarili sa ingay ng mundo.
Nang umahon ako, naamoy ko ang bango ng inihaw na isda galing sa kampo. At totoo nga, may apat na malalaking karpa na ngayo’y nagmamantika habang pinapaypayan ni Ka Luter sa baga.
—Saan galing ang mga isda? tanong ko. Tinuro niya ang ilog. Manghang-mangha ako. —Hinuli nyo sa ilog? Pano? Biningwit nyo? Takang-taka ko, sa sobrang enjoy ko sa malamig na tubig ng ilog, ni hindi ko napansing may fishing bonanza pala sa paligid ko. Nagtawanan ang mga Dumagat. Napailing na lang ako. At dahil ako pala ang hinihintay ng lahat bago magsikain, inunahan ko nang kumurot sa umuusok na laman ng matabang karpang nakahain sa hapag. Nabaliw ako sa sarap nakalimutan ko nang tanungin kung paano nila nahuli ang nilalantakan namin.
Kinagabihan, inulit nila ang ginawa nila noong tanghali. Dahil di naman ako maliligo, pinanood ko sila. Nakita ko, totoo nga, sisisid lang sila, may dalang pana, pag-ahon, may dala nang karpa. Ang buong proseso, kakain lang ng humigit-kumulang sa isang minuto.
Tatlong araw akong nagpiyesta sa ulam na ganito. Umaga, tanghali, gabi. Yung mga baon kong sardinas, di ko na napulot mula sa pinaglapagan ko noong unang gabi.
Matapos kumain, mayroong naglabas ng isang lumang gitara mula sa isang maruming sako. Nandilat ang mga mata ko, naglaway sa nakita. Naisip ko,
ilang buwan na ba akong di nakakahagod at kalabit ng kwerdas ng gitara? Ewan ko, basta ang alam ko, matagal na.
—Pahiram naman, kuya!
Nanginginig ang mga kamay ko sa pananabik nang mahawakan ang gitara. Una kong tinugtog ang Stairway to Heaven. Sabit-sabit ang areglo ko pero okey lang, tutal mga Dumagat ang audience. Naisip ko, di naman siguro mataas ang kanilang ekspektasyon.
Tinugtog ko lahat, mula Stairway hanggang Patience, mula reggae hanggang metal, mula Dire Straits hanggang Green Day. Nagkataon pang kaka-doobie ko lang. Sabit-sabit lahat ng tinugtog ko pero maiyak-iyak ako sa tuwa. Sa pangalawang pagkakataon, nagpasalamat ako’t wala si Archie. Halos halikan ko ang gitara nang isoli ko sa hiniraman.
Nagulat ako nang marinig ang intro ng Stairway to Heaven. Napatingin ako kung sino ang tumutugtog. Nanay ni Luter. Napatunganga ako sa ganda ng areglo ng gitara, na para bang sumasaliw ito sa mga kanta ng gubat, parang kasama sa mga sipol ng sariwang hangin, at mabining ugong ng mayamang ilog. Matapos ang kanta, pinagpasa-pasahan nila ang gitara. Natameme ako dahil lahat pala halos sa kanila, malupit maggitara, mapalalake o mapababae, mapabata o matanda.
Matapos ang tatlong araw na ED, nagpaalam na kami. Pang-apat na araw ko na noon sa kanila. Lahat sila, mainit ang pakikipagkamay, para bang ito na ang huli naming pagkikita. Ibinigay ko sa kanila yung tirang bigas. Halos ayaw nilang pakawalan si Ka Luter, lalo na ng kanyang ina. Hinayaan ko lang sila, di ko inapura. Sa kahuli-hulihang pagkakataon,
naipagpasalamat ko na namang buti na lang, wala dito si Archie.
Sobrang gaan ng pakiramdam ko habang naglalakad pabalik ng kampo. Nakapalagayang loob ko na si Ka Luter kaya habang daan, masaya kaming nagkukuwentuhan. Magtatakipsilim nang marating namin ang kampo. Nasugatan pa ko nang matalisod sa mga basyong lata ng sardinas na nadaanan naming nakakalat sa daan. Walang duda, ito yung mga sardinas na dala ni Archie, kinain lahat ng tarantado bago bumalik at magbate at matulog sa kampo.
Sangay
Ang masa, ang masa lamang Ang siyang tunay na bayani
—Ang Masa
Nasa labas pa lang siya, dinig na niya ang ingay