b28:29 Dalang bahasa Yunani yang paleng tua seng ada tulis nats ini.
27Barang, dong pung hati su karas, dong pung talinga su tuli, deng dong pung mata su tatutu.
Dong biking bagitu sampe dong pung mata seng lia deng talinga jang dengar apapa.
Dong pung pikirang su tatutu
biar dong jang bale parcaya par Beta yang bisa kasi bae dong.’
28Jadi basudara-basudara e! Kamong musti tau, tagal kamong sandiri seng mau tarima barita soal Allah kasi salamat manusia, jadi Antua suru katong kasi tau akang par orang-orang yang bukang Yahudi. Dong nanti parcaya akang!”
29[Abis Paulus bicara soal orang-orang bukang Yahudi, orang-orang Yahudi ni bajalang pulang la laeng deng laeng baku malawang mati soal
apa yang Paulus su bilang tu.] b
30Paulus tinggal dua taong di ruma yang dia sewa di Roma. Waktu dia tinggal di situ, dia tarima deng bae-bae paskali samua orang yang datang baku dapa dia. 31Dia deng barani kasi tau par orang-orang soal bagemana Allah parenta dunya deng soal Tuhan Yesus Kristus. La sondor ada satu orang lai yang larang dia par biking bagitu.
KAMUS
Abarang (Abraham) - Abarang tu, orang Israel pung moyang partama.
Waktu Yesus lahir, antua mati su lama, kurang labe 2.000 taong bagitu. Tuhan su janji par antua kalo Tuhan nanti kasi tana par antua deng antua pung anana cucu.
3:13; 7:2-8, 16-17; 13:26
Allah parenta dunya ni (Kerajaan Allah) - Allah parenta jadi raja di
sorga deng di dunya ni. Antua mulai parenta dunya waktu Yesus datang ka dunya. Yesus kasi balajar banya parkara soal Allah parenta dunya ni la akang jadi isi dari Antua pung Kabar Bae. Yesus kasi unju kalo Allah su parenta dunya ni waktu Antua biking
tanda-tanda herang macang kasi bae orang saki, user setang-setang, deng kasi orang mati hidop kombali. Mar nanti, kalo Yesus su bale kombali, baru Allah parenta dunya ni batul-batul.
1:2-3; 8:12; 19:8; 20:25; 28:23, 31
Allah pung ajarang (Firman Allah) - Allah pung ajarang ni soal Yesus.
Tuhan pung Roh yang pung kuasa par Yesus pung utusang-utusang la dong mulai pi kasi tau Allah pung ajarang soal Yesus par samua orang. Dong jaga kasi tau akang di orang Yahudi pung tampa sombayang. Dong kasi tau akang bukang cuma par orang-orang Yahudi sa, mar dong kasi tau akang par orang-orang yang bukang Yahudi lai. La dari apa yang dong kasi tau, orang-orang jadi parcaya Yesus. Orang-orang tu, orang-orang Yahudi, orang-orang Yahudi
pung imam-imam, deng orang-orang yang bukang Yahudi. 4:31; 7:38; 11:1; 12:24; 14:25; 17:13; 18:11
Allah pung juru bicara (Nabi) - Orang yang Allah panggel la kasi tau
Antua pung pasang. Antua pung juru bicara pi kasi tau pasang tu par orang laeng. Ada dua macang pasang. Partama, dong bawa pasang par kasi inga orang-orang kalo dong musti kasi tinggal
dong pung dosa-dosa. Kadua, dong kasi tau pasang soal Yesus mau datang ka dunya tu, akang bagemana. Conto macang Yesus nanti lahir di mana. Dong jaga dapa siksa deng dapa bunu dari orang Israel tagal pasang yang dong bawa tu. Allah pung juru-juru bicara pung kitab-kitab ada di Allah pung tulisang.
2:30; 3:22; 7:48; 8:30; 15:32; 21:10
Ananias (Ananias) - Dalang kitab ini, ada tiga orang yang pung nama
Ananias.
1) Ananias yang partama tu, orang yang su jual tana sama-sama deng dia pung bini, Sapira, la parlente akang pung harga dari Petrus. Tagal dia biking bagitu sampe Tuhan Allah hukum kasi mati dia. Bagitu lai deng dia pung bini, Sapira. (5:1-11)
2) Ananias yang kadua tu, orang yang tinggal di kota Damsik. Antua parcaya Yesus. Tuhan suru antua biking bae Paulus pung mata deng kasi sarani dia. (9:10-19a; 22:12-16)
3) Ananias yang katiga tu, orang Yahudi pung Imam Basar. Orang-orang Yahudi paleng taru hormat par antua. Antua parcaya Tuhan pung kitab Torat yang Musa su tulis. Waktu orang-orang kasi sidang Paulus di muka pamimping-pamimping sidang Yahudi, antua yang jadi hakim. La waktu dong kasi sidang Paulus di muka bapa gubernur Feliks, antua yang tudu Paulus deng barat-barat par kasi sala dia. (23:2-5; 24:1)
Antiokia (Antiokhia) - Dalang kitab ini, ada dua kota Antiokia:
1) Antiokia partama, kota basar satu yang ada di propinsi Siria. Basudara-basudara yang iko Yesus pi kasi tau Kabar Bae soal Tuhan Yesus di kota ini par orang-orang yang bukang Yahudi. Di kota ni, Barnabas lia bagemana Allah kasi berkat basar par orang-orang sampe dong bisa parcaya Yesus. Di sini lai, orang-orang partama kali bilang kalo orang-orang yang iko Yesus tu, orang Kresten. (11:20-26; 13:1; 15:1-3, 22-23, 32-40)
2) Antiokia kadua, kota satu yang baku dekat deng daera Pisidia di propinsi Galatia. Jadi, akang pung nama Antiokia di Pisidia. Paulus deng Barnabas pi kasi tau Allah pung ajarang soal Yesus di kota ni lai. (13:14-52)
Barnabas (Barnabas) - Barnabas ni orang Lewi yang asal dari pulo
Siprus. Dia pung nama yang batul tu Yusup. Mar Yesus pung utusang-utusang jaga panggel dia par Barnabas. Barnabas pung arti ’ana yang kasi kuat orang pung hati’. Dia jaga pi kasi tau Allah pung ajarang par orang-orang. Waktu orang-orang yang iko Yesus seng parcaya kalo Paulus batul-batul su jadi Yesus pung ana bua, Barnabas ni yang tarima Paulus la bawa ka Yesus pung utusang-utusang. Tuhan pili Barnabas deng Paulus karja par Antua. Barnabas jaga pi kasi tau Tuhan pung ajarang sama-sama deng Paulus.
4:36; 11:23-24; 13:4; 14:1-3; 15:12
Damsik (Damsyik) - Kota penting satu di propinsi Siria. Banya orang
Yahudi tinggal di situ. Di kota ni, Tuhan kasi unju diri par Saulus sampe dia jadi parcaya Antua. Saulus ni pung nama laeng Paulus. Dia barani kasi tau Kabar Bae soal Yesus di kota ni. Orang Yahudi yang ada di kota ni taherang-herang waktu dia kasi bukti kalo Yesus tu, Orang yang Allah su Angka par Kasi Salamat Manusia. Paulus tinggal di kota ni lama lai. Orang-orang Yahudi yang ada di kota ni baku skongkol par mau bunu dia.
9:2-8, 22-27; 22:5-23; 26:12-20
Daud (Daud) - Orang Israel pung raja kadua. Dia biking Yerusalem jadi
Israel pung ibu kota. Tuhan janji par antua kalo nanti antua pung anana cucu yang pegang parenta tarus. Ana cucu tu Yesus.
1:16; 2:29-30; 13:22-23
Dewa parampuang Artemis (Dewi Artemis) - Dewi tu, orang Efesus
deng orang Akaya pung dewa parampuang. Dong jaga somba dewi ni di dong pung tampa sombayang basar satu. Orang-orang Efesus parcaya kalo dewi tu yang pung kuasa atas tana deng parampuang-parampuang yang bisa barana.
19:24-37
Dosa (Dosa) - Biking apapa yang Tuhan bilang katong seng bole biking.
Kaseng, seng biking apapa yang Tuhan bilang katong musti biking. Dolo Tuhan suru manusia kasi binatang deng barang laeng par tabus dong pung dosa. Mar sakarang, Yesus Kristus yang tabus
orang-orang pung dosa. Samua orang bardosa, cuma Yesus sa yang seng.
2:38; 3:14; 8:23; 13:35; 24:25
Efesus (Efesus) - Kota basar satu di propinsi Asia. Orang-orang di kota
Efesus masi parcaya dewa-dewa deng sihir-sihir. Di kota ini jua, dong parcaya paskali par dong pung dewa parampuang Artemis. Dong parcaya kalo di kota ni, dewi Artemis pung patong jatu dari langit. Tarus, dong biking akang pung tampa sombayang di situ biar dong bisa somba akang. Waktu Paulus ada bajalang koliling tampa-tampa deng kampong-kampong par kasi tau Tuhan Yesus pung ajarang, dia pi ka kota ni lai par lia dia pung basudara yang parcaya Yesus. Dia kasi balajar orang-orang soal Yesus pung ajarang lai biar orang-orang tu parcaya Yesus la kasi tinggal dong pung dosa-dosa.
18:24-26; 19:1-4, 35; 20:1, 16-17; 21:1
Farisi, kumpulang Farisi (Farisi) - Kumpulang orang basar satu agama
Yahudi. Dong pegang kuat Tuhan pung kitab Torat yang Musa su tulis deng dong pung atorang adat banya yang laeng lai. Banya dari dong seng suka Yesus, barang dong bilang Yesus seng iko Tuhan pung Torat. Yesus seng suka dong pung atorang-atorang.
5:34; 15:5; 23:6-9; 26:5
Hari raya Pentakosta (Hari raya Pentakosta) - Dalang bahasa Yunani,
kata ”Pentakosta” ni pung arti ’lima pulu’. Hari raya Pentakosta tu, hari kalima pulu abis Orang Yahudi pung hari raya Paska. Waktu hari raya Pentakosta, orang Yahudi samua datang bakumpul di kota Yerusalem. Dong minta dangke par Tuhan tagal dong su ambe hasil dari gandum yang dong tanang. Di Yesus pung Utusang-Utusang pung Carita, Tuhan kasi Antua pung
Roh pas di hari raya ini. 2:1; 20:16
Hari raya Roti Seng Pake Ragi (Hari raya Roti Tidak Beragi) - Hari
raya ini, orang-orang Yahudi jaga biking akang abis dong pung hari raya Paska. Dolo-dolo, Tuhan Allah suru dong nanti biking roti seng pake ragi la makang akang salama tuju hari par inga waktu Antua kasi salamat Orang Yahudi dari negara Mesir. Jadi, KAMUS
dong biking Hari raya Roti Seng Pake Ragi par inga apa yang Tuhan su biking.
12:3; 20:6
Herodes (Herodes) - Ada lima orang yang pung nama Herodes. Dong
yang pegang parenta par orang Yahudi waktu pemerinta Roma pegang parenta.
1) Herodes Basar jadi raja waktu Yesus lahir. Antua tu bunu anana laki-laki di kota Betlehem waktu Yesus lahir. (Matius 2; Lukas 1:5) 2) Arkhelaus, Herodes Basar pung ana. Waktu Yusup pulang dari
tana Mesir deng Yesus deng Maria, dia taku Arkhelaus. Jadi, Yusup dong pi tinggal di Galilea. (Matius 2:22)
3) Herodes Antipas, Herodes Basar pung ana satu lai. Antua jadi gubernur la pegang parenta waktu Yesus kasi balajar orang-orang deng kasi bae orang-orang saki. Antua masi pegang parenta waktu dong bunu Yesus. Antua yang bunu Yohanes tukang sarani orang lai. (Lukas 3:19-20; 9:7-9; 23:7-12)
4) Herodes Agripa I, Herodes Basar pung cucu. Antua yang bunu Yakobus deng kasi maso Petrus di dalang bui. (Utusang pung
Carita 12:1-23)
5) Herodes Agripa II, Herodes Agripa I pung ana. Antua yang dengar Paulus bela dia pung diri. (Utusang pung Carita 25:13-26:32)
Kasi korbang binatang par Tuhan (Mempersembahkan korban) - Orang
Yahudi kasi korbang macang deng domba, kambing, sapi, deng burung par Allah la tabus dong pung dosa. Ada macang-macang cara kasi korbang par Allah. Ada yang dong bakar sampe abis par Allah. Ada lai yang dong potong la orang Yahudi pung imam-imam makang. Abis Yesus mati di kayu salib, orang su seng usa kasi binatang par Allah lai. Barang, Antua mati par tabus katong pung dosa-dosa.
21:26; 24:17
Lukas (Lukas) - Dia bukang orang Yahudi mar dia parcaya Yesus. Dia
yang tulis Lukas pung Kabar Bae soal Yesus deng Yesus pung Utusang-Utusang pung Carita. Waktu Paulus bajalang koliling sagala negri deng tampa par kasi tau deng kasi balajar Yesus pung ajarang par orang-orang, Lukas ni pi lai sama-sama deng Paulus.
Jadi, apapa yang Paulus biking waktu karja par Tuhan, Lukas tulis akang dalang kitab ini.
1:1; 16:10; 20:5-13; 27:1; 28:1-11
Makedonia (Makedonia) - Waktu jamang Tuhan pung Janji Baru,
Makedonia jadi propinsi satu yang pemerintah Roma parenta. Paulus pi kasi tau Tuhan Yesus pung ajarang par orang-orang di propinsi ini. Barang, waktu Paulus ada tidor, Tuhan kasi unju orang satu dari propinsi ni panggel Paulus par datang tolong dong.
16:9-10; 18:5; 19:21-29; 20:1-3
Matias (Matias) - Orang yang dapa pili par ganti Yesus pung utusang,
Yudas Iskariot, yang su mati. Dia dapa pili waktu Yesus pung utusang-utusang goyang undi. Jadi, dong angka dia par jadi Yesus pung utusang lai, la baku tamba deng dong sabalas utusang par kasi tau orang-orang kalo Yesus su hidop kombali.
1:23-26
Naraka (neraka) - Orang yang seng parcaya Yesus pung tampa dapa
hukum. Di tampa ni dong dapa siksa paskali. 20:26
Nasaret (Nazaret) - Kota satu di propinsi Galilea. Yesus pung orang tatua
tinggal di kota Nasaret. Jadi, Antua basar di kota tu. Orang jaga panggel Antua, ’Yesus orang Nasaret’.
2:22; 3:6; 4:10; 6:14; 10:38
Orang Lewi (Orang Lewi) - Orang dari suku Lewi. Dong samua tu, Lewi
pung turunang. Dia ni Yakup pung ana. Orang Lewi jadi orang Yahudi pung imam.
4:36
Orang Yang Allah su Angka par Kasi Salamat Manusia (Mesias,
Kristus) - Dolo-dolo Allah su janji Orang satu dari raja Daud pung anana cucu par kasi salamat manusia. Orang itu tu, Yesus. Orang-orang yang parcaya Yesus jaga panggel Antua ’Orang Yang Allah su Angka par Kasi Salamat Manusia’. Mar orang Yahudi banya seng sadar kalo Yesus tu Orang yang dong ada tunggu.
2:31; 5:42; 8:5; 17:3; 26:23 KAMUS
Orang Yahudi pung hari barenti karja (Hari Sabat) - Waktu Allah
biking dunya ni, Antua karja anam hari la hari katuju, Antua barenti karja. Tagal hari itu tu Allah bareti karja, orang Yahudi barenti karja lai. Dong jaga pi ka dong pung tampa sombayang par dengar orang baca Allah pung tulisang.Waktu hari barenti karja, Paulus jaga pi ka tampa sombayang par kasi balajar orang-orang soal Allah pung ajarang. Orang dari kumpulang Farisi biking macang-macang atorang soal hari barenti karja. Mar, Yesus yang pung kuasa par hari barenti karja. Antua ajar kalo di hari barenti karja katong bole biking apapa yang bae macang bantu orang.
13:14, 27; 16:13; 17:2; 18:4
Orang Yahudi pung hari raya Paska (Hari raya Paskah Yahudi) -
Dolo-dolo orang Israel pung tete nene moyang jadi orang suru-suru di negara Mesir. Tuhan mau kasi salamat dong. Jadi, Antua parenta Musa, Antua pung juru bicara, par biking sapulu tanda herang di muka raja Mesir biar raja tu mau kasi lapas orang-orang Israel. Abis Musa biking tanda herang kasapulu, baru raja Mesir kasi lapas dong. Tanda herang yang kasapulu tu, Tuhan bunu orang Mesir pung samua anana yang tua deng binatang-binatang pung anana yang tua. Mar par orang-orang Israel, Tuhan suru dong bunu ana domba la labor akang pung dara di dong pung ambang pintu maso biar jadi tanda kalo Tuhan nanti seng bunu dong pung anana yang tua. Jadi, orang Yahudi dong makang ana domba pas di hari raya Paska la inga dolo-dolo dong pung tete nene moyang kaluar dari Mesir. Sabang taong, orang Yahudi jaga biking hari raya ini. Dong datang ka Yerusalem dari sagala macang negri par biking akang.
12:4
Orang Yahudi pung hari raya Puasa (Hari raya Pendamaian) - Orang
Yahudi pung hari raya puasa tu paleng penting par dong. Hari itu, orang Yahudi puasa. Imam Basar potong binatang par jadi korbang par Tuhan. Antua jua taru antua pung tangang dua-dua di atas kambing laki-laki satu pung kapala la mangaku orang Israel pung dosa samua. Akang jadi tanda kalo kambing yang pikol orang Israel pung dosa-dosa. Abis itu, orang satu bawa kambing tu ka tampa
sunyi la kasi lapas akang. Deng cara bagitu, orang Israel pung dosa-dosa su seng ada lai. (Lia Imamat 16)
27:9
Orang Yahudi pung imam (Imam, Imam Yahudi) - Orang Yahudi pung
moyang satu nama Yakup. Antua pung ana laki-laki satu nama Lewi. Tuhan angka Lewi deng dia pung anana cucu samua par jadi imam. Dong karja di orang Yahudi pung Tampa Sombayang Pusat. Dong pung karja tu, kasi korbang binatang dari orang-orang par Allah, sombayang par orang-orang Yahudi, deng minta Tuhan kasi berkat par orang-orang Yahudi.
4:1; 6:7; 21:26
Orang Yahudi pung Imam Basar (Imam Besar Yahudi) - Pamimping
dari samua orang Yahudi pung imam-imam. Antua dapa pili dari kalompok imam-imam kapala. Antua musti asal dari Harun pung anana cucu. Imam Basar tu cuma ada satu sa. Antua jadi pamimping par sidang Yahudi.
4:6; 7:1; 9:1; 22:5; 24:1
Orang Yahudi pung imam-imam kapala (Imam-imam kepala Yahudi)
- Satu kalompok imam yang pung pengaru basar dari orang Yahudi pung imam-imam. Dong ni ada dari Lewi pung turunang deng Harun pung turunang. Dong jadi pamimping-pamimping di sidang tua-tua agama Yahudi.
4:23; 9:14, 21; 22:30; 25:2, 15; 26:10, 12
Orang Yahudi pung tampa sombayang (Rumah ibadat) - Orang Yahudi
jaga bakumpul di dong pung tampa sombayang par sombayang deng dengar orang kasi balajar Allah pung tulisang. Dong bakumpul pas orang Yahudi pung hari barenti karja. Kalo hari-hari laeng, dong pake tampa sombayang tu par kasi balajar anana. Kampong-kampong yang sadiki basar ada pung tampa sombayang.
9:2, 20; 13:5
Orang Yahudi pung Tampa Sombayang Pusat (Bait Allah) - Tampa
sombayang ini cuma ada satu sa. Akang ada di kota Yerusalem. Akang seng sama deng orang-orang Yahudi pung tampa-tampa sombayang yang laeng. Barang, di Tampa Sombayang ni orang-orang Yahudi pung imam-imam jaga bakar binatang deng kasi korbang KAMUS
par Tuhan. Orang yang bukang Yahudi seng bole maso di akang pung kintal, apalai sampe maso di dalang.
2:46; 3:1; 5:42; 21:27-29; 24:6
Pangajar-pangajar Torat (Ahli-ahli Torat) - Dong ini yang kasi balajar
orang-orang soal Tuhan pung kitab Torat yang Musa su tulis. Dalang Allah pung tulisang ada tulis soal Allah pung atorang-atorang yang orang Israel musti iko deng biking akang. Pangajar-pangajar Torat ni banya dari kumpulang Farisi, mar ada dari kumpulang Saduki lai. Satu dari pangajar Torat, nama Gamaliel. Antua ni, orang Farisi. Antua yang kasi balajar Paulus soal Tuhan pung kitab Torat yang Musa su tulis.
4:5; 5:34; 6:12; 22:3; 23:9
Pilatus (Pilatus) - Pilatus jadi gubernur di propinsi Yudea, Samaria, deng
Idumea taong 26-36 M. Antua yang pimping sidang waktu orang Yahudi mau bunu Yesus.
3:13-14; 4:27; 13:28
Raja basar Roma, raja basar (Kaisar) - Raja yang parenta samua
daera yang orang-orang Roma pegang. Waktu orang Yahudi pung pamimping-pamimping kasi sidang Paulus di muka gubernur Festus, Paulus minta Raja basar Roma yang urus dia pung parkara.
17:7; 18:2
Roma (Roma) - Roma tu, negara Italia pung ibu kota. Waktu Yesus lahir,
orang-orang Roma yang parenta dunya. Jadi, dong yang pung kuasa par hukum Yesus bukang orang Yahudi. Orang Yahudi seng suka dong tagal dong seng iko orang Yahudi pung atorang agama deng dong parenta orang Yahudi pung negri-negri.
5:37; 16:12; 22:25; 25:11; 28:17-18
Saduki, kumpulang Saduki (Saduki) - Satu kumpulang agama Yahudi.
Dong seng talalu banya mar dong pung pangaruh basar di orang Yahudi pung agama. Dari dong ada yang jadi orang Yahudi pung imam lai. Dong seng parcaya kalo orang mati bisa hidop kombali. Dong seng parcaya kalo malekat deng roh-roh tu ada. Dong tu seng parcaya Yesus pung utusang-utusang pung ajarang. Dong cuma parcaya kitab Torat yang Musa su tulis.
Sarani, kasi sarani (Membaptis) - Tanda kalo orang-orang su kasi tinggal
dong pung dosa-dosa deng dong su jadi Yesus pung orang-orang. Yesus pung utusang-utusang jaga kasi sarani orang deng aer.
1:5; 8:12-13, 36-38; 10:37, 47-48; 16:15
Setang (Roh jahat, Setan) - Roh jahat yang bisa biking orang jadi saki, gila,
mati, deng laeng-laeng lai. Yesus deng dia pung utusang-utusang pung kuasa par user setang dari orang yang takana.
8:7; 10:38; 13:10; 16:18; 19:12-13
Setang pung bos basar (Iblis) - Ada banya setang. Mar setang pung bos
basar cuma satu sa. Dia tu yang parenta setang-setang. Bos basar ni jaga biking orang-orang seng parcaya deng seng iko Tuhan.
5:3
Sorga (Surga) - Allah tinggal di sorga deng Antua pung malekat-malekat.
Waktu Yesus lahir, Antua kasi tinggal sorga. Mar bagitu Antua mati, Antua bale kombali ka sorga. Orang yang parcaya Yesus, kalo dong mati, dong maso sorga la tinggal tarus-tarus deng Allah.
1:2; 3:21; 5:31; 7:49; 17:24
Sunat (Sunat) - Orang Yahudi kasi sunat dong pung anana laki-laki
kalo dong su umor dalapang hari. Akang jadi tanda kalo dong nanti iko tarima apa yang Tuhan su janji par orang Israel. Banya orang Yahudi yang parcaya Yesus baku malawang deng Yesus pung utusang-utusang, soal musti kasi sunat ka seng orang yang bukang Yahudi yang parcaya Yesus.
7:8; 15:1, 5; 16:3; 21:21
Tanda herang (Mujizat, tanda-tanda ajaib) - Tuhan kasi kuasa par
orang-orang yang Antua su pili par biking apapa yang orang balong parna lia, macang kasi bae orang-orang saki, user setang-setang dari orang yang takana, deng kasi hidop orang yang su mati. Yesus