Ang Pinaikling Bersiyon
E L
F IU B U S T E R IS M O
ni JOSE RIZAL
nina
GLADY E. GIMENA at LESLIE S. NAVARRO
JSL
Prime
4^ Quality
P r i n t i n g C o r p o r a t i o nKarapatang Ari 2009
Prime Multi-Quality Printing Corp.
GLADYRGIMENAat LESLIE S.NAVARRO
NILALAMAN
Editor: OFELIA E. CONCEPCION Artist: RICNERI
Cover Design: MICHAEL MIRANDA
Inilathala: PRIME MULTI-QUALITY PRINTING CORP. ISBN 978-971-94260-3-5
Walang bahagi ng aklat na ito ang maaaring kopyahin at irekopya sa pamamagitan ng elektroniko, makinilyado, mimyograpyo, at sa
anumang paraan nang walang nasusulat na pahintulot mula sa Printer at sa mga Awtor. Anuniang paglabag ay maaaring maharap sa batas ng karapatang sipi at sa iba pang ipinatutupad na batas kaugnay nito.
Kabanata 1: Sa Kubyerta
... 5
Kabanata 2: Sa Ilalim ng Kubyerta ... 10
Kabanata 3: Ang mga Alamat
... 14
Kabanata 4: Kabesang Tales
... 17
Kabanata 5: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero ... 22 Kabanata 6: Si Basilio ... 25 Kabanata 7: Simoun ... ...29
Kabanata 8: Maligayang Pasko ... 33
Kabanata 9: Ang mga Pilato
... 3 5
Kabanata 10:KarangyaanatKaralitaan
... 37
Kabanata 11: Los Banos
... 44
Kabanata 12:PlacidoPenitente
... 50
Kabanata 13: Ang Klase sa Pisika
... 54
Kabanata 14: Sa Bahay ng mga Mag-aaral ... 57
Kabanata 15: Si Ginoong Pasta
... 62
Kabanata 16: Ang Kasawian ng Isang Intsik ... 67
Kabanata 17: Ang Perya sa Quiapo ... 70
Kabanata 18: Ang mga Panlilinlang
... 72
Kabanata 19: Ang Mitsa
... 76
Kabanata 20: Ang Nagpapalagay
... 81
Kabanata 21: Iba't Ibang Anyo ng Maynila ... 83
Kabanata 22: Ang Palabas
... 86
Kabanata 23: Isang Bangkay
... 90
Kabanata 24: Mga Pangarap ... 93
Kabanata 25: Tawanan at Iyakan
... 96
Kabanata 26: Ang Mga Paskil
... 99
Kabanata 27: Ang Prayle at ang Pilipino ... 1°3
Kabanata 28: Ang mga Katatakutan
... *07
Kabanata 29: Mga Huling Salita kay Kapitan Tiago ... Ill
Kabanata 30: Si Juli
...
113
Kabanata 31: Ang Mataas na Kawani
... 118
Kabanata 32: Mga Bunga ng Paskil ... 121
Kabanata 33: Ang Huling Matuwid
... 124
Kabanata 34: Ang Kasal ni Paulita ...
I27
Kabanata 35: Ang Pagdiriwang
... l2^
Kabanata 36: Kagipitan ni Ben Zayb ... 132
Kabanata 37: Ang Hiwaga...
Kabanata 38: Ang Kasawian
... 13**
Kabanata 39: Ang Katapusan
... 1 5 EL FILIBUSTERISMO Kabanata 1 SA KUBYERTA
BUWAN ng Disyembre noon at naglalakbay ang Bapor Tabo sa Hog Pasig galing Maynila at patungong Laguna. Pabilog at hugis tabo ang bapor na kadalasang sinasalimbayan ng malakas natunog bilang pagbibigay hudyat at paghahari-harian. Panay rin ang pagbubuga nito nang maitim na usok na babala ng bisyo't malalang sakit. Ang bapor na ito ay nasa ilalim ng pamamahala
ng mga reverendos at ilustrisimos at daong ng pamahalaan. Mabigat ang Bapor Tabo dahil sa dami ng mga kargamento. Puno rin ito ng mga pasahero. Lalong pinabagal ang paglalakbay nito dahil sa maputik na tubig.
May hirarkiya ang mga pasahero sa Bapor Tabo bilang pagpapakita ng uri ng tao at kapangyarihang umiiral sa lllttma ng lipunan. Ang mga Intsik at Indiyo ay nasa ilalim ng kubyerta I i .una ng mga kalakal at kargamento. Ang mga empleyado ng pamahalaan, Qlga prayle, mga manlalakbay at mga mahahalagang tao ng lipunan ay nasa Haas ng kubyerta. Ang kubyertang nasa itaas na bahagi ng bapor ay i Mgpapahiwatig ng taas ng antas ng mga taong lulan ng bapor. Ang ilang mga prayle ay nakaupo sa magandang upuan. Ang ibang manlalakbay ay may MWak na tabako habang nakikipagkuwentuhan. May ilang nakadamit Europeo .H mg [bang kawani ng pamahalaan ay nakamasid sa tanawing dinaraanan ng
bapor.
Mabait ang anyo ng may edad na kapitan ng bapor. Mababakas sa kanyang im ik 11.i ani> karanasang pinagdaanan noong kabataan bilang isang marinerong nil Makay sa niatulingsasakyangpandagatnanakapaglakbay samalawakna km Ionian.
Mikailang ulit na sumadsad ang bapor sa mababaw na bahagi ng ilog na puloi putlk, Labis itong nagpapahirap sa timonel na may
hawak ng tikin. Mlging ang kapitan ay naghihirap sa pagdiskarte upang maiwasan ang mga ij-.11>al sa kanilang paglalakbay. Sa kanya nagmumula angutoskung kailan pihlhintuin a1 muling paaandarin ang bapor. Nariyang kumanan o kumaliwa Mg bapor
para makaiwas sa mas mababaw at mas maputik na bahagi ng Il0| Animo'y isa siyang beteranong matapos sumuong at mamuno sa
initpnnuanib na misyon ay kinatandaan na ang pagpapalaki ng mga batang i il .I iiif* sumpungin, tamadatmay katigasanangulo.
6 EL
FILIBUSTERISMO
Lulan din ng bapor Tabo si Donya Victorina, ang tanging ginang na nakikiumpok sa pangkat ng mga kalalakihan. Panay ang reklamo ng ginang tungkol sa mga naglalayag na bangka ng mga mangingisda at balsa ng niyog. Walang patid ang kabubusa ng bibig ng ginang dahil sa mga labanderang naglalaba sa ilog at mga naliligo at nagpipiknik. Sa pakiwari niya'y labis na nakakaistorbo ang mga taong iydn.
Si Don Custodio ay nagpapahinga sa kanyang kabin matapos masiyahan sa pakikipag-usap na animo'y walang kapaguran. Si Padre Irene ay pusturang-pustura at nangingibabaw ang panlabas na kaanyuan. Si Simoun ay naroon din, isang lalaking balbas sarado at may bigote, nakasalamin na animo'y bulag, may puti na ang mga buhok, nakasuot ng Amerikana at hitsurang Europeo. Si Simoun ay si Crisostomo Ibarra na ngayon ay nagbabalatkayong isang dayuhang mag-aalahas.
Mainit ang ulo ni Donya Victorina at lalo iyong tumitindi sa tuwing maririnig ang sigaw ng kapitan na nag-uutos sa mga timonel na may hawak na tig-isang tikin. Nakikialam pa ito sa kapitan at nagbibigay ng opinyon. "Bakit gumagawi sa dakong iyon ang iyong hangal na timonel?" asik nito. "Mababaw po sa bahaging iyon, ginang," tugon ng kapitan. "Aba'y bilisan naman ninyo! Kaunting tulin pa ng makina! Bakit hindi buong tulin?" pahayag pa ng donya sa kapitan.
"Marahan po ang patakbo dahil tayo'y daraan sa palayanang iyan." Itinuro ng kapitan kay Donya Victorina ang bahagi ng ilog na tila palayanan.
Kilalang-kilala si Donya Victorina dahil sa katarasan ng pananalita. Siya ang ginang na asawa ng pekeng doktor na si Don Tiburcio de Espadafia. Dahil sa pagmamalabis ng ginang ay hindi nakatiis si Don Tiburcio. Nahambalos ng lalaki ang babae pero pagkatapos mahimasmasan ay mabilis na tinakasan ang donya. Naging tagapangasiwa ng kanyang pamangkin si Donya Victorina. Isang dalagang maganda at napakayaman ang pamangkin niyang si Paulita Gomez subalit maagang naulila sa ama't ina.
Bunga ng paliko-likong agos ng ilog ay napag-usapan ang pagtutuwid nito upang hindi maging sagabal sa paglalakbay.
Nakikipagtalo si Ben Zayb, isang manunulat na mukha ring prayle kay Padre Camorra, isang batang pari na mukhang artilyero. Nakikinig sa pagtatalo ang payat na paring Franciscano na si Padre Salvi. Kapwa malakas ang tinig at panay ang kumpas ng sinumang tagapagsalita.
Nakisabat na sa usapan si Padre Salvi, "Nakikilala mo ba ang pantas ng mga agham, Ben Zayb?"
"Sa lalawigan ng Puente del Capricho ay may ginawang tulay ang isa naming kapatid. Hindi iyon natapos dahil nakialam ang isang pantas ng agham. Nanawagan sila sa pamamagitan ng kanilang teorya at pinintasan ang tulay na ito na hindi matatag at may kahinaan. Ngunit ang tulay ay nanatiling matatag sa pagdaan ng panahon sa kabila ng mga unos gaya ng baha at lindol."
Agad sinang-ayunan ni Padre Camorra ang sinabi ni Padre Salvi. "Iyan ang ibig kong sabihin, Padre Salvi."
I I NI.IIHJSTERISMO
7
Napangiti na lamang si Ben Zayb at sa wari'y hindi malaman ang isasagot M kubila ng paniniwalang siya lamang ang taong may matalinong pag-iisip sa IMIipinas.
Muling nagsalita si Donya Victorina. "Mangyari pa kasing wala namang matinong lawa dito sa Pilipinas."
Noon nagsalita ang mag-aalahas na si Simoun. "Napakadali lamang Nolnsyunan ng suliraning iyan."
Napabaling ang atensiyon ng lahat sa mag-aalahas, na nakasuot ng malaking salamin sa mata na mangasul-ngasul ang kulay, balbas sarado, mataas nil lalaki at may mapuputing buhok na tila lalong nagpapataas ng sarili.
"Walang nakaisip ng ganitong paraan gayong napakadaling solusyunan ng sinasabi ninyong suliranin. Ni hindi kailangang gumasta ng salapi," sabi pa ni Simoun.
Kilala ang lalaki bilang tagapayo ng Kapitan Heneral kaya't maging ang ilnng mahahalagang tao sa lipunan ay nakinig sa kanyang pagsasalita gaya ni I
Ion
Custodio."Humukay ng tuwid na kanal magbuhat sa bunganga ng ilog hanggang SH labasan na daraanan patungong Maynila. Ang ibig kong sabihin ay magbukas i iK panibagong lagusan at sarhan ang dating lagusan na Ilog Pasig para sa I'.ir.lalakbay."
Ang panukala ni Simoun ay nagbigay ng kalituhan sa mga nakikinig. Maging si Ben Zayb ay hindi kumbinsido at naniwalang
panukalang iimkiikanluranin iyon sapagkat si Simoun ay matagal nanirahan sa bahaging Norte ng Amerika.
May isang naglakas-loob na nagsiwalat ng pagtutol, "Ipagpaumanhin 11iii\t>, < iinoong Simoun, subalit ang inyongpanukala ay nangangailangan ng D 111 ■ i k; 11 aking
halaga at nangangahulugan ng pagsira ng ilang kabayanan." "Ang pagsira ay maano?"
"Ngunit paano ang kuwartang gugugulin?" 'Qamitin ang mga bilanggo sa pagtatrabaho. Huwag bayaran ang kanilang tnblho nang sa ganoon ay makakamenos ang pamahalaan." 11 nidi ito sasapat."
i mig ganoon ay gamitin pati mga matatanda, mga kabataan at mga ' ■ *' i I iiliat ay pagawain at utusang magdala ng kani-kanilang kasangkapan ni ptgkain."
■ii I • 1111. i n | si Don Custodio sa naging pahayag ni Simoun. i lllV "■ noting I* >kohin ang ating mga sarili. Batid ninyong iyan ang tanging
I...inn \ni i I I>iik mahina ay mananatili sa kanilang kalagayan
habang ang
"< ...i 11 >i i . .I N 11 mnanatilingbibigyangkatuwiransa
pagdaan ng panahon."
1 .i...ni-
Simoun,magbubungangkaguluhanangganyangparaan ,"ayon
I.I I N I inn ( iiNloclio.
i Igulllhin? alsa ba ang bayan ng Ehipto? Nag-alsa ba ang mga ll in mtmy lludyo laban kay Titus? Akala ko ba'y may nalalaman kayo sa
luyitytn?"
8 EL FILIBUSTERISMO Lahat ay nagulantang sa isinagot ni Simoun kay Don Custodio. "Makailang ulit nang may naganap na paghihimagsik sa bayang ito. Noong
panahong pinipilit silang maghakot ng malalaking kahoy para sa gagawing
daong ng mga barko... At kung hindi lamang dahil sa mga pari..." tugon ng
Dominiko.
"Matagal ng nangyari ang panahong iyon," sabi ni Simoun. Hindi na maghihimagsik ang pulong ito kahit
ibigay sa kanila ang maraming trabaho o patawan pa sila ng malaking buwis. Hindi ba't ipinagmamalaki pa nga ninyo sa akin, Padre Salvi, ang pagkakagawa ng hospital ng Los Banos na siyang tinutuluyan ngayon ng Kanyang Kamahalan. Hindi ba't naipagawa ito sa pamamagitan ng sapilitang pagpapatrabaho sa ilalim ng latigo ng isang uldog?"
"Naghimagsik sila noon antes," wika ng Dominiko. "Ang nangyari noon ay maaaring mangyari ulit."
"Hindi!" tutol ni Simoun. "Ang nasabi ko'y nasabi ko na! At Padre Sibyla, itigil na ninyo ang pagsasalita ng Latin at mga kahangalan. Ano'ng halaga ninyong mga prayle kung magkakaroon ng himagsikan sa bayang ito?"
Hindi na pinansin ni Simoun ang mga tumututol sa naging pahayag at nanaog na siya sa isang maliit na hagdanang papasok sa loob ng kubyerta.
Namutla si Padre Sibyla dahil tinawag ni Simoun na kahangalan ang kanyang pagsasalita at maging si Don Custodio ay hindi nakatinag sa kinatatayuan. Noon lamang sila nakatagpo ng katunggaling tulad ni Simoun na walang pasintabi sa mga pahayag.
"Isang mulatong Amerikano!" bulalas ni Don Custodio. "Ah, Indiyong Ingles!" pabulong namang wika ni Ben Zayb. "Isang Amerikano, hindi ko ba malalaman iyan?" gigil ni Don Custodio. "Ang may kuwento sa akin ay ang Kamahalan. Siya'y isang mag-aalahas na nakilala ng Kamahalan sa Havana. Isinama siya dito upang makabayad ng utang na loob at upang lalong magpayaman sa pamamagitan ng pagbebenta ng mga brilyanteng... posibleng huwad. Isa siyang taong walang utang na loob na manghuhuthot ng salapi ng mga Indiyo at pagkatapos ay..." at tinapos ni Don Custodio ang pahayag sa pamamagitan ng makahulugang kumpas.
Walang ibig makiayon kay Don Custodio sa takot na makabangga si Simoun dahil parang ang Heneral na rin ang kanilang kinatalo. Maging si Ben Zayb, o sina Padre Irene at Padre Salvi, at kahit pa ang hinamak na si Padre Sibyla ay walang tiwala sa bibitawang salita sa iba pang makakarinig.
"Ang Amerikanong iyan ay nag-iisip na wala tayong ibang higit na pinakikitunguhan kundi ang mga taong pula ang balat kaya't wala siyang pakundangan na magsalita sa loob ng bapor kung paano gipitin at hamakin ang mga Indiyo. Siya rin ang nagpayong magpadala ng ekspedisyon sa Carolinas. Siya rin ang namahala sa pagpapagawa ng isang barkong pandigma gayong wala naman siyang alam tungkol dito. Gaano man karami ang
kanyang salapi'y wala siyang nalalaman patungkol sa isang gawaing naval?"
Maging si Ben Zayb ay pinarunggitan ni Don Custodio samantalang napapangiti lamang ng lihim si Padre Irene. "Sinasabi ko sa iyo, Ben Zayb,
El. I'll.IBI is 1I KI'.M') 9
.inn hindi | ■ i|| iii)'...ii sa mga taong matagal na dito ay higit na nagdudulot
ngsuliranin Mgl panukalangnapapalamutianng mga salita at malaking gugulin na siyang pmiinimv*. a I.tan at
tinatanggap."
"Marahil »y.n ay ganyan," naisagot ni Ben Zayb sapagkat siya'y isang inamamaliayiif- na kailangang nababatid ang lahat.
"Bago Minulan ang Obras del Puerto, nagharap ako ng isang simple, matipid ai oi ihinal na panukala para linisinang lawa ng Laguna. Ngunithindi ItO pinagtibty sapagkat wala nito sa lawa," ani Don Custodio.
"Maaai i ha naming malaman kung ano iyon?" tanong ng
mga nakarinig na liagsilapitan kay Don Custodio.
"Kung walang panganib ay ibig ninyo akong magsalita at kung mayroon ay ayaw ninyong magsiimik," pakli ni Don Custodio, na muling tinanong si I let) Zayb. "Nakakita na ba kayo ng pato?"
"Namaril na kami niyan sa lawa," tugon ni Ben Zayb. "Hindi patong bundok ang tinutukoy ko. Kundi iyong maamo na inaalagaan sa I'ateros at Pasig. Ano ba ang kanilang kinakain?" usisa ni Don Custodio.
Hindi alam ni Ben Zayb ang sagot gayong inaakala niyang siya lang ang kaisa-isang nag-iisip na ulo sapagkat hindi niya batid ang industriyang ito.
"Mga susong maliliit," wika ni Padre Camorra. "Hindi kailangang maging isang Indiyo para malaman ang sagot. Kailangan lamang ang mga mata."
"Tama! Susong maliliit!" bulalas ni Don Custodio. "Alam ba ninyo kung saan nakukuha ang mga ito? Kung kayo'y katulad ko o kasingtagal kong nanirahan sa lupaing
ito, malalaman ninyong ang mga susong ito ay kinukuha sa mga buhanginan."
"Ano'ng kaugnayan niyan sa inyong proyekto?" kunot-noo si Ben Zayb.
"Kung mag-aalaga ng pato ang lahat ng bayang magkakanugnog ay mapapalalim ang ilog dahil sa panghuhuli ng susong ipapakain sa mga pato." Ibinukas ni Don Custodio ang dalawang bisig at pinagmasdan ang mga ilamamanghang nakikinig sa kanyang sinasabi.
"Pumapayag ba kayong gumawa ako ng isang artikulo tungkol sa panukala ninyo?" tanong ni Ben Zayb. "Sapagkat sa bayang ito ay bihira ang nag-iisip."
"Pero Don Custodio," paismid na wika ni Donya Victorina. "Kung ang lahat ay mag-aalaga ng pato ay dadami ang balot... Ay, nakakadiri! Mabuti pa'v matabunan na nga ng buhangin!"
TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap.
1.
timonel 3.ilustrisimos 5. reverendos
2.
kubyerta 4. bayangmagkakanugnog
\ GAWAIN
I Ibigay ang mga naging paghahambing ni Rizal sa Bapor Tabo at sa pamahalaang umiiral noon.
10 EL
FILIBUSTERISMO
2.
Paano kumilos ang mga tao sa kubyerta gaya nina Donya Victorina, Don Custodio, Ben Zayb at mga prayle?3.
Anong kabutihan ang maidudulot ng sinasabi ni Simoun na pagtutuwid at paghuhukay ng kanal na daraanan ng bapor sa kabila ng gagawing pang-aalipin sa mga bilanggo at mga Indiyo?4.
Ano ang naging reaksiyon ng mga prayle at mahahalagang tao sa marahas na suhestiyon ni Simoun tungkol sa pagpapatrabaho?5.
Ano ang dapat katakutan ng mga prayle, maging nina Don Custodio at Ben Zayb sa katauhan ni Simoun?Kabanata 2 SAILALI M NG KUBYER TA
MASIKIP sa ilalim ng kubyerta dahil sa dami ng pasahero at mga kargamento. Abala ang mga tao sa kani-kaniyang gawain at hindi alintana ang ingay na dulot ng ugong ng makina at malalaking bulwak ng tubig na lumilikha ng alon. Walang tigil sa paglikha ng ingay ang bapor dahil sa patuloy na pagpito at kasisigaw ng kapitan. Ang karamihan ng pasahero ay nakaupo sa mahahabang mga bangko at mga tabureteng kahoy. Nasa gitna ang mga kargamento at kagamitang tulad ng maleta, tampipi, at iba't ibang laki ng bayong. Ang ilang kabataan ay nagsisipaglaro at nagbabaraha, ang iba'y nag-uusap at ang ibang pasahero ay mga naghanay at nakahambalang na tila patay at mahimbing na natutulog. May ilan ding nakahigang Intsik na mangangalakal na malapit sa makina, tumutulo pa ang laway at bahagyang nakanganga sa pagtulog. May mga estudyanteng madaling makilala dahil sa bihis at puting kasuotan. Pinagtatalunan pa nila ang kilos ng makina at iniaayon nila iyon sa kanilang napag-aralan sa Pisika. Maminsang paligiran nila ang isang dalagitang estudyante para bulungan at harutin o ang pagkaguluhan ang isang nagngangangang mapula ang labi dulot ng nginangatang apog at ikmo.
May tatlong lalaking nag-uusap, dalawang kabataang estudyante at isang may edad na. Si Basilio na mag-aaral ng medisina, si Isagani na mas bata ay nag-aaral sa Ateneo at si Kapitan Basilio.
Si Kapitan Basilio ay nagbuhat sa pamimili sa Maynila. Kaibigan ni Kapitan Basilio si Kapitan Tiago kaya't kinumusta nito ang kalagayan ng kaibigan kay Basilio.
"Ayaw niyang magpagamot. Inutusan niya akong magtungo ng San Diego para tingnan ang mga paupahan niyang bahay. Ngunit sa aking palagay kaya niya ako pinaalis ay upang malaya siyang makahithit ng opyo." May
palagay din si Basilio na may sulsol ni Padre Irene ang ginawang pagpapapunta sa kanya ni Kapitan Tiago sa San Diego.
"Ang salot na opyo. Ginamit ito ng mga tao noon na walang halong pang-aabuso sa katawan. Itinuturing itong isang gamot. Subalit alam ba ninyo na ang nagmalabis ng paggamit nito ay ang mga Tsino? Ang mga Tsino na
...UISTER1SMO ...11
walang alam na kahit isang salitang Latin. Kung mas naging abala na lamang sana si Kapitan Tiago kay Cicero."
"Kumusta ang inyong mungkahing magkaroon ng Akademya ng Wikang Kastila?" tanong pa ni Kapitan Basilio. "Sa aking palagay ay mahirap maisakatuparan ang isang iyan."
"Matutuloy po ito sapagkat ang hinihintay na lamang namin ay ang permiso nitapos makipagkita si Padre Irene sa Kapitan Heneral. Niregaluhan namin Mg paring dalawang kabayong kastanyo at siya'y nangako sa amin ng tulong," mi I I I Isagani.
" Tutol si Padre Sibyla kaya't balewala rin iyan."
'Tutol nga po kaya siya narito ay upang makipagharap din sa Kapitan 111 -I H nil sa Los Banos."
"Naiintindihan ko, subalit kahit pa bigyan kayo ng permiso ay saan kayo I ni. iilia ng pondo?"
Sa ambagan po. Maging ang mga guro ay hati sa Pilipino at Kastila."
"Kaninong bahay ang gagamitin ninyo?"
"Sa mayamang si Makaraig po. Ihahandog niya ang isa sa kanyang mga Inilniy."
Italiagyang tumango si Kapitan Basilio. Naihanda na ng mga kabataan mil', lalial.
"I I nidi masama ang inyong nais mangyari. Kung hindi matuto ng Wikang
i ... iv niaano namang matuto ng Wikang Kastila kahit paano. Ang panahon
i i . iyon ay paurong na. Noong panahon namin, kami'y nag-aral kahit paano ng Wikang Latin sapagkat ang aming mga aklat ay nasusulat sa Wikang Latin. : i i . i Wikang Kastila ang mga libro ninyo subalit hindi itinuturo ang wikang i i . . i Inyo. Mas masama ang panahong ito kaysa panahon ng ating mga
...n I ii 11, • " S inabi pa niya ang isa sa mga winika ni Horatius na Aetasparentum
fit n" tivl.s in/it nos nequiores!
I 'agkauabi nito'y naglakad palayo si Kapitan Basilio na animo'y emperador
I U I H...ni" kaya nagkangitian ang dalawang estudyante.
A11| ■ 111 a 111 rap sa mga matanda sa una ay ang pag-iisip ng mga bagay na hadlang kaysa sa kabutihang naiisip ng taong nakaisip nito. Ibig lamang ay > > > 11 1111. i ang pakinabang na walang kahirap-hirap."
M.nl-.i ako, ano'ng sabi ng tiyo mo tungkol kay Paulita?" usisa ni Basilio. Slnermunan ako aa pagpili ng
mapapangasawa. Kako, wala naman siyang
malplpintai kay Paulita. Maganda, mayaman, bagamat isang ulila."
12 EL
FILIBUSTERISMO
"Siyang tunay! Napakayaman, marangal, magiliw at walang kapintasan liban lamang sa isang bagay." Pagkuwa'y nagpakawala si Basilio ng tawa.
Natawa rin si Isagani. "Ang kanyang tiya. Alam mo bang hiniling sa akin ni Donya Victorina na hanapin ko si Don Tiburcio."
"Sigurado akong nangako ka upang hindi mawalan ng nobya." Nakatawa pa ring wika ni Basilio.
"Oo! Ang problema'y sa amin mismo nagtatago ang kanyang asawa!"
Sabay na bumulalas ng pagtawa ang dalawang binata.
"Iyon ang dahilan kung bakit ayaw ng aking tiyo na umakyat ng kubyerta. Siguradong uusisain sa kanya ni Donya Victorina ang tungkol kay Don Tiburcio. Hindi niya alam ang kanyang isasagot," kuwento pa ni Isagani. "Kaya nang malaman ni Donya Victorina na narito ako sa ilalim ng kubyerta ay may pangungutya niya akong tiningnan..."
Samantala ay nagtungo sa ilalim ng kubyerta si Simoun at dinatnan ang dalawang binata habang nagkukuwentuhan.
"Narito ka pala, Basilio. Ikaw ba'y magbabakasyon na?" Napatingin din si Simoun kay Isagani. "Kababayan mo ba siya?"
Ipinakilala ni Basilio si Isagani sa mag-aalahas na si Simoun. Sinabi ni Basilio na hindi niya kababayan si Isagani subalit magkalapit ang kanilang lalawigan.
Sinuri ni Simoun si Isagani na tila may kasamang paghahamon. "Kumusta ang probinsya?" usisa ni Simoun kay Basilio. "Hindi po ba ninyo alam?"
"Hindi pa ako nakakapunta sa lugar na iyon lalo't wala namang mamimili ng alahas. Marahil ay mahihirap ang tao doon."
Sumabad si Isagani. "Hindi kami bumibili ng isang bagay na hindi namin kailangan."
Pilit na ngumiti si Simoun, "Huwag kang magalit, binata, dahil wala akong masamang ibig sabihin. May isang nakapagsabi sa akin na ang mga parokya dito ay hawak ng isang klerigong Indiyo. At kapag ang isang bayan ay hawak ng isang paring Indiyo ay tiyak na mahirap ang bayang ito. Ang mabuti pa siguro'y uminom na lamang tayo ng serbesa para sa ikauunlad ng iyong lalawigan," alok pa ni Simoun kay Isagani.
Tumanggi si Isagani sapagkat hindi naman siya umiinom ng alak.
"Mabuti sa katawan ang serbesa. Tka nga ni Padre Camorra ay kapansin-pansin ang kawalan ng sigla ng bayang ito dahil sa dami ng tubig na iniinom."
Gumuhit sa mukha ni Isagani ang pagkainis.
Inunahan siyang magsalita ni Basilio. "Sabihin ninyo kay Padre Camorra na marahil kung tubig lamang ang kanilang iniinom ay wala silang usap-usapang maririnig."
"Ang tubig ay nakakapatay ng apoy. Ang tubig ay maaaring makapuksa ng sangkatauhan o lumunod ng mundo kapag naging dagat."
Itinaas ni Simoun ang ulo ngunit hindi nakikita ang mga matang nakatago sa salaming asul, nagpahalata ang mukha ni Simoun ng pagtataka.
EL FILIBUSTERISMO
13
"Napakainam na sagot. Ngunit nangangamba akong pagtawanan lamang n i Padre Camorra ang inyong mga pahayag at magtanong kung kailan nagiging karagatan ang tubig. Hindi siya mapaniwalain sa mga ganyang bagay."
"Nagkakatipon sa kailaliman ang tubig kapag hinuhukay ng mga tao."
"Marahil ay mas makabubuting sabihin ninyo sa pari ang tulang ito."
Tinula ni Basilio ang tula ni Isagani.
"Iinumin ko na ang aking serbesa," tanging naging pahayag ni Simoun. Iniwan niya ng walang paalam ang dalawang binata. "Bakit yata palaban ka ngayon, kaibigan?" usisa ni Basilio kay Isagani. "Hindi ko alam kung bakit subalit nakakatakot ang lalaking iyon." "Panay ang siko ko sa iyo. Hindi mo ba alam na siya ang tinatawag na (Cardinal Moreno?" Natigilan si Isagani.
"Minumura siya kapag nakatalikod subalit pinupuri kung nakaharap." "Dumadalaw ba siya kay Kapitan Tiago?" "Mula pa nang siya'y dumating."
Lumapit ang isang katulong para sabihing hinahanap si Isagani ng kanyang tiyong si Padre Florentino.
Nasa isang bangko sa bandang hulihan at kasama ang ibang pasahero ang klerigong Indiyo. May katandaan na ito at maputi na ang mga buhok subalit halata ang malusog na pangangatawan. Nakatuwid ang katawan bagama't nakaupo at taas ang ulo. Halata sa mukha ng klerigo ang pagiging marangal na tao at bakas ang kawalan ng pagmamalaki at kapalaluan.
Si Padre Florentino ang klerigong Indiyo na tiyuhin ni Isagani. Si Padre Florentine} ay anak ng isang napakayaman at kilalang tao sa Maynila. Hindi niya nakahiligan ang bokasyon ng pagpapari subalit dahil sa panata ng ina ay pumasok siya sa seminaryo. Walang nangyari sa kanyang pagtutol at pagsusumamo sa matigas na kalooban ng ina na siyang nakapangyari sa luhat. Idinaos ang kanyang unang misa na tatlong araw ang naging pagdiriwang lunggang sa namatay ang kanyang ina na maligaya. Taliwas iyon sa naging lubiguan ni Padre Florentino sapagkat isang linggo bago ang unang misa ay ii.ii '.pakasal ang kanyang kasintahan sa kung sino lamang na lalaki. Mula noon iv I inanggap niya ang kabiguan at kalungkutan sa buhay. Inampon niya ang i' iinaiigking si Isagani.
Nakita ng kapitan si Padre Florentino at inanyayahan sa kubyerta. Baka isipin ng mga prayle na ayaw ninyo silang makahalubilo," katuwiran
I tipitan sa paring Indiyo.
Napilitan ang pari napagbigyan ang kahilinganng kapitan kaya't ipinatawag 1 | . 11 ■. i m para sabihing iwasang makita ang
kapitan upang hindi maanyayahan i I ubyerta. "Baka akalain ng ibang inaabuso natin ang kagandang loob ng I uplliiii"
1 lipingiti at nailing na lamang si Isagani sa sinabi ng tiyuhin. Sa loob-niva'y nagdadahilan lamang ang pari ngunit ang totoo'y ayaw nitong niya si I)onya Victorina.
14 EL
FILIBUSTERISMO
TALASALITAAN
Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap.
l.bulwak 3. taburete 5. palalo
2. tampipi 4. klerigo
GAWAJN
1.
Ano ang hinuha ni Basilio kung bakit siya pinapupunta ni Kapitan Tiago sa San Diego?2.
Bukod kay Kapitan Tiago, ano pa ang nais malaman ni Kapitan Basilio? Ano ang kanyang palagay tungkol dito?3.
Paano inuuri ng mga Pilipino ang kalagayan ng tao sa lipunan sa pamamagitan ng kubyerta?4.
Ano ang pananaw ni Simoun sa isang bayan na hawak ng isang paring Indiyo?5.
Ipaliwanag ang pahayag na ito, "Ang tubig ay nakakapatay ng apoy. Ang tubig ay maaaring makapuksa ng sangkatauhan o lumunod ng mundo kapag naging dagat."Kaban ata 3 ANG MGA ALAM AT
WALA na ang init ng pagtatalo nang umakyat si Padre Florentino sa kubyerta. Sa halip ay nagkakasiyahan na ang umpukan ng mga pari't mahahalagang tao sa lipunan na may hawak na mga kopita, kasama pa rin sina Don Custodio at Ben Zayb. Habang pinagmamasdan nila ang magandang kapaligiran ay nagkukuwentuhan sila na may kasamang tawanan at pagbibiruan. Dumaan na sila sa bayan ng Pasig at kaakit-akit sa
paningin nila ang mga bahay na abot-tanaw mula sa lawang pinaglalakbayan nila. Naroon din ang payat na Franciscano bagama't hindi gaanong maingay.
"Masamang panahon! Masamang panahon!" may himigpagbibirong wika ni Padre Sibyla.
"Hindi kayo dapat nagsasalita ng ganyan, Vice-Rector sapagkat nagtatamasa kayo ng magandang kabuhayan sa inyong mga kalakal sa Hongkong at mga paupahang bahay," ang nakangiting tugon ni Padre Irene.
"Aba, hindi ninyo alam ang aming ginagastos!" agad tutol ni Padre Sibyla.
HL FILIBUSTERISMO '
15
"Ang mga nagbabayad ng buwis sa hasyenda ay nagsisimula nang tumutol."
"Huwag na kayong dumaing at baka mapaiyak pa ako," tumatawang sabad naman ni Padre Camorra. "Kami ay walang hasyenda o bangko. Maging ang mga Indiyo ay tumatawad sa pagbabayad ng buwis at humihingi pa ng I aripa gaya nang ipinatupad noon ng Arsobispo Basilio Sancho. Nagtaasan na ang bilihin ngunit ang nais nilang ibayad na halaga sa binyag ay mura pa sa lialaga ng isang manok. Nagbingi-bingihan na lamang ako at tinatanggap ang anumang halagang makakayanan nila. Hindi kami dumaraing sapagkat ayaw naming maging mapagkamkam. Hindi ba, Padre Salvi?"
Mula sa hagdanan ay lumitaw ang ulo ni Simoun na umaakyat galing sa ilalim ng kubyerta.
"Saan ba kayo galing? Hindi tuloy ninyo nakita ang pinakamagandang bahagi ng paglalakbay na ito?" pasigaw na wika ni Don Custodio na tuluyan nang nawala ang inis sa tinig.
"Marami rin akong nakitang magandang tanawin at ilog, subalit ang higit
na
kawili-wili sa akin ay ang pag-alala sa mga alamat," ani Simoun."Kung alamat ang pag-uusapan ay marami niyan dito sa Ilog Pasig,"ang sagot ng kapitan na halatang malaki ang pagpapahalaga sa ilog. "Ang Alamat
ng
Malapad na Bato. Noong bago pa dumating ang mga Kastila ay sagrado at pinaniniwalaang may nananahang espirito sa batungbuhay. Ngunit nawala|ng
ganoong paniniwala mula nang gawing kuta at tirahan ng mga tulisan."May isa pang alamat na alam naman ni Padre Florentino, ang Alamat ni I >onya Geronima.
"Alam na ng lahat iyan," wika ni Padre Sibyla.
Ngunit hindi pa batid nina Simoun, Ben Zayb, Padre Irene at Padre < Stmorra ang alamat kaya't hiniling na ikuwento iyon ni Padre Florentino.
Avon sa kuwento, si Donya Geronima ay isang estudyanteng kasintahan I IK I sang binatang nagpari sa kabila ng pangakong pakakasalan siya. Naghintay Ito na iiiparinangpangakohanggangsatumabaattumandangdalaga.Nags uot-i ■ 111 i ito at hinanap ang pari nang malamang naging arsobispo na ito. Dahil lihiili maaaring pakasalan ng pari ang babae, itinira niya ito sa kuweba. Dito
...anirahan, namatay at napalibing ang babae. Sinasabing dahil sa naging
iiiipnk nlaba ni Donya Geronima ay kailangang tumagilid ito upang makapasok 1 liweba. Ang entrada ng kuweba ay
napapalamutian ng sala-salabid na
... i' icing. Pinagkamalan siyang engkantada dahil sa mga pinggan at
1 ill ii" • na pilaknainihahagis niya sa ilog matapos gamitin.
Sinasalo naman
mi i inm ng isang lambat na nakalatag sa ilalim ng tubig. Wala pang lain nmpung (aon ang nakakaraan, ang ilog ay umurong at naglaho ang 1 II bit lulu! ng paglalaho ni Donya Geronima
samemoryang mga Indiyo.
i lnpnkiigandang alamat! Gusto kong gawan ng isang
artikulo," pahayag ni Hi I I /nyb.
I iiiliin ana ni Donya Victorina ang kagustuhan ding manirahan sa
16 EL FILIBUSTERISMO "Sa inyong palagay, Padre Salvi?" hinarap ni Simoun ang Franciscano. "Hindi kaya mas mabuting ipinasok ng arsobispo si Donya Geronima sa isang beateryo, halimbawa'y sa Sta. Clara kaysa sa isang kuweba siya tumira."
Nagtaka si Padre Sibyla sa direktang pagtatanong ni Simoun kay Padre Salvi. "Sapagkat para sa akin ay hindi naging marangal iyon," pagpapatuloy ni Simoun. "Hindi kabanalang matatawag ang patirahin si Donya Geronima sa isang kuweba na nasa pampang ng ilog at gawing isang engkantadang kalaro ang mga nimpa, o iba pang mga lamang tubig. Higit na kabanalan o matatawag na romantiko ang itira o ikulong na lamang sa Sta. Clara upang madalaw o malibang naman paminsan-minsan. Ano sa palagay ninyo?"
"Hindi ko mahuhusgahan ang ginawa ng arsobispo," tugon ng Franciscano sa tanong ni Simoun.
"Bilang isang gobernador eklesiyastiko, kung kayo ang nasa posisyon ng arsobispo, ano ang inyong gagawin?"
"Hindi na mahalagang pag-isipan o pag-aksayahan ng panahon ang isang bagay na hindi naman mangyayari," marahang tugon ni Padre Salvi. "Alalahanin na lamang natin ang pinakamagandang milagro na nagawa ni San Nicolas."
Nagkuwento si Padre Salvi tungkol sa isang Intsik na hindi binyagan na nabagbag na ang bangka sa ilog at muntik nang sagpangin ng buwaya. Tumawag sa santo ang Intsik at himalang naging bato ang buwaya dahil sa himala ni San Nicolas.
"Kahanga-hanga!" sabad ni Ben Zayb. "Hindi kapani-paniwalang ang isang Intsik na hindi binyagan ay gawan ng himala ng isang santong hindi naman niya pinaniniwalaan. Nais kong isulat bilang isang artikulo ang alamat na ito."
"May dalawang katanungan kang maaaring idagdag sa iyong isusulat na artikulo. Una, ano kaya ang nangyari sa buwayang naging bato? Nakatakas din kaya ito? O nadurog na parang isang totoong bato? Ikalawang tanong, ang mga natuyong hayop kaya na nakita ko sa mga museo sa Europa ay bunga rin ng mga sinaunang santo?" pakli ni Simoun.
"Sino'ng makakapagsabi?" tanong ni Padre Camorra.
"Dahil alamat ang ating pinag-uusapan at tayo'y nakapasok na sa lawa, marahil ang kapitan ay maraming nalalaman," ani naman ni Padre Sibyla.
Nagtanong si Ben Zayb. "Oo nga pala, Kapitan. Alam ba ninyo kung saang dako ng lawa napatay ang isang nagngangalang Guevarra, Navarra o Ibarra?"
Lahat ay napatingin dahil sa tanong na ni Ben Zayb maliban kay Simoun na nasa malayo ang tingin.
"Siyanga!" agad namang sabad ni Donya Victorina. "Saan nga ba dito, Kapitan? May naiwan kayang bakas dito sa tubig?"
"Tumingin kayo sa dako roon," ang panimulang wika ng kapitan. "Ayon sa kuwento ng kabo ng mga kawal na tumugis kay Ibarra, tumalon ito at sumisid nang malapit nang masukol. Sa tuwing iaangat niya ang ulo ay pinauulanan siya ng bala. Hanggang sa naglaho na siya sa kanilang paningin i l FILIBUSTERISMO 17 at sa dakong iyon na malapit sa pampang, ang tubig ay nagkulay-dugo. i ilnntatlong taon na ang nakalilipas mula nang mangyari iyon."
"Kung ganoon, ang kanyang bangkay ay..." tanong ni Ben Zayb.
"Nakasama na ng kanyang ama sa ilog na ito," tugon ni Padre Sibyla. " 11 indi ba't isang pilibustero ang kanyang ama, Padre Salvi?"
"Pinakamurang libing, hindi ba Padre Camorra?" tanong naman ni Ben /.ayb. "Ang isang pilibustero kailanman ay hindi magkakaroon ng marangyang libing," nakatawang tugon ni Padre Camorra.
"Ano'ng nangyayaxi sa inyo, Ginoong Simoun?" usisa ni Ben Zayb. "Kayo l' i y nahihilo na sa paglalakbay na ito? Isa kayong manlalakbay. Nalulula ba kayo sa ganitong klaseng ilog na isang patak lamang ng tubig ang laman?"
"Dapat ninyong malaman na hindi maaaring ihalintulad sa isang patak na 1111 > i g ang ilog na ito. Higit na malaki ang lawang ito sa alinmang lawa sa Suisa «> mga lawa sa Espafta. Ang mga sanay na marino at mandaragat ay nahihilo i Ito," pagtatanggol ng kapitan sa lawang napamahal na sa kanya.
TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap.
1. nabagbag 3. taripa 5. nimpa
2. masukol 4. pilibustero
GAWAEN
I Hakitbiglangnapunta ang usapansa alamat saibabawng kubyerta? ' Anong uri ng tao ang matatagpuan sa ibabaw ng kubyerta? I Ano ang paksa ng usapin ng mga pari sa umpukan ng mahahalagang tao? I Ano ang representasyon ni Donya Geronima sa lipunan? \ no ang paniniwala ng mga tao sa Alamat ng Malapad na Bato?
Kabanata 4 KABESANG TALES
SA Noli Me Tangere, siya ang mangangahoy nasi Selo. Maputing-maputi
...i kanyang buhok pero may malusog na pangangatawan. Bagama't ang i in- n i r hanapbuhay ay ang paggawa ng walis, masasabing maalwan na ang ...i l >i iliay. Anak niya si Telesforo na ang palayaw ay Tales. Dati itong
...i i 11 ■ i • i isang mayarhang tao namay-aringlupain ngunit nang magkaroon H| 11, i M. 111g kalabaw at daang-daang piso ay nagsarili na kasama ang ama, INKWII1 1
ii long anak. Nagkaingin sila sa dulong bayan sa isang lupaing walang
...limit) a i i. Sa panahon ng pagkakaingin ay nagkasakit ang buong pamilya
...111 v. 111 a i lggang sa namatay ang asawa at panganay na anak na si Lucia. i panahon ngpag-aani, isang korporasyon na pag-aari ng mga pari ang ...I in ng lupain at pinagbayad nila ng buwis ang pamilya ni Tales sa
18 _______________________________EL FILIBUSTERISMO halagang tatlumpung piso. Siya'y
masunurin at tahimik na tao kaya't naging sunud-sunuran maging sa payo ng amang si Selo.
"Magpaubaya ka na. Kung makikipag-usap ka ay tiyak na gugugol ka ng salapi na makasampung ulit ang halaga kaysa ibabayad mong buwis sa mga pari. At baka bilang ganti ay magpamisapa
sila sa iyo. Isipin mo na lamang na ang halagang iyon ay naipatalo mo sa sugal o naihulog sa tubig na sinagpang ng buwaya," payo ng ama.
Naging masagana ang ani at naipagbili ng mataas na halaga. Binalak ni Tales na magtayo ng bahay na kahoy sa baryo ng Sagpang, sa bayan ng Tiani at karatig na bayan ng San Diego.
Binalak ng mag-amang Selo at Tales na papag-aralin ang magkapatid lalo na ang babaing anak na si Juliana o Juli. Isang kaibigan ng pamilya ang nag-aaral sa Maynila at ito'y walang iba kundi si Basilio na nagmula rin sa isang hamak na angkan.
Naging masagana ang ani nang sumunod pang taon kaya't tinaasan na ito ng buwis ng mga prayle. Nagbayad naman si Tales sa pag-aakalang sa mataas na presyo niya maibebenta ang mga ani.
Dahil sa pag-asenso ng pamilya ni Tales, inihalal siyang kabesa de baranggay at mula noon ay tinawag siyang Kabesang Tales. Labing-apat na taong gulang pa lamang ang anak niyang lalaki na si Tano. Sapagkat isa na siyang kabesa, nangailangan siyang bumili ng kasuotang Amerikana, sombrerong piyeltro at inihanda ang sarili sa marami pang gastusin. Upang maiwasan ang hindi pagkakaunawaan sa mga prayle at gobyerno, pinaluluwalan ni Kabesang Tales ang mga taong nakatala na hindi nakakapagbayad ng buwis. Ipinagbayad niya pati ang mga umalis at nangamatay na. Gumugol siya ng panahon sa mga paniningil at pagtungo sa kabisera.
"Magpasensiya ka dahil dumami ang kamag-anak ng buwaya! Iyon na lamang ang isipin mo," payo ng amang si Tandang Selo.
Nang mabanggit ni Juli ang tungkol sa pag-ani ng tagumpay ni Basilio ay pinayuhan din niya ang apo, "Sa isang taon ay magtungo ka na sa Maynila para mag-aral katulad ng mga dalaga sa bayan."
Hindi pa dumarating ang susunod na taon ay muling dumating ang araw ng pagbabayad ng buwis na higit na mataas kaysa dati. Nayamot na si Kabesang Tales.
Nang umabot sa dalawang daang piso ang buwis ay naging sukdulan ang lahat kay Kabesang Tales. Tahasan na siyang tumutol. Noon siya pinagbantaan ng tagapangasiwa ng mga prayle na kung hindi magbabayad ng I I
HINTKKINMO 19
I i ilnl.iva an na sila upang ipasaka sa iba ang nasabing lupain. i n j 11 1 1 1 1 l. ilnsang Tales na hindi totoo ang bantang mga prayle ngunit . , 1 1 i .I iy i .11.>■. mga ito ng isang mangangasiwa ng lupain. Dahil dito'y i i 11 11 i I .ihcsangTales at nangayayat. Nakita niya ang sarili na
kaawa-...,11 ".asak a sa gitna ng matinding sikat ng araw sa bukirin at napapaltos
...in | M. i sa pagtapak sa mga bato't ugat.
111| . iwa na si Kabesang Tales sapagbabantang mga pari at kahit kalahati . i n i niyangmagbuwis.Nagbantarinsiyangipagkakalooblamangang 111| m 111 HII s i nu
inang makakapagdilig ng dugong magmumula sa kanyang ugat. 11null na nagawang banggitin ni Tandang Selo ang tungkol sa buwaya n i 111111
1111 layapa pa rin niya ang kalooban ni Kabesang Tales sa pagsasabing lining nananalo sa usapin ay nawawalan maging ng barong isusuot sa I ill IWilli.
i i v i mg lahat ay mauuwi sa pagiging alabok at tayong lahat ay isinilang n i ' along anumang saplot sa katawan," tugon ni Kabesang Tales sa ama.
N11 k i pagmatigasan si Kabesang Tales na hindi niya ibibigay ang kanyang
lupnln kaninuman hangga't walang naipakikitang kasulatan ng pagmamay-i n I inanggap ni Kabesang Tales ang asuntong iniharap ng mga prayle sa
i...liwalang mananaig pa rin ang katarungan sapagkat may ilang i i i i.iiaguyod nito at sumusunod sa batas.
"Maraming taon akong naglingkod sa hari sa pamamagitan ng paggugol ng islapi at pagpapagod ng katawan. Ngayon ay humihingi ako sa kanya na v higyang katarungan at kailangan niyang ipagkaloob iyon sa akin." Nagpatuloy si Kabesang Tales sa paggugol ng panahon at salapi upang maipanalo ang asunto. Pabalik-balik siya ng kabisera at may mga araw na hindi kumakain o mga gabing hindi natutulog. Sa mga araw na hindi siya i I I i iaa I is ay nagpupunta siya sa
kanyang lupain. May dala siyang baril bilang proteksiyon sa mga gumagalang tulisan upang maipagpatuloy ang paglaban .1 asunto. Ni hindi siya malapitan ng tagapangasiwa ng pari at tinatanaw na lamang siya buhat sa malayo. Ang mga hukom ay hindi makapanig sa kanya dahil mga takot na maalis II lungkulin. Mabubuting tao ang mga hukom at nagbuhat sa mararangal na ingkan. Wala silang maisip na paraan kundi ang himukin si Kabesang Tales na magbayad ng buwis upang hindi makuha ang lupain.
I umutol si Kabesang Tales. Walang nakapagpabago ng kanyang pasya
maging ang gobernador na pinuntahan na siya para takutin.
Magagawa ninyo ang lahat dahil ako'y mangmang at walang sapat na i.i i
pan lumaban. Ngunit dapat ninyong malamannanilinangko ang lupaing Ito II tulong ng aking ama, asawa't mga anak. Hindi ko maibibigay ang lupang Ito sa sinumang hindi mahihigitan ang nagawako. Diliginmuna niya Ito ng dugO kasama ang kanyang buong angkan."
Dahil sa pagmamatigas na ito, maging ang mga huwarang hukom ay blnlgyang katuwiran ang mga prayle. Bunga nito'y pinagtawanan siya Riga tao dahil sa kanyang pangangatuwiran.
16
20
Hindi doon natapos ang paghahabol ni Kabesang Tales. Nagpatuloy siya sa pagdadala ng baril habang binabantayan ang kanyang lupain.
Ipinatawag sa hukbo si Tano, ang anak na lalaki ni Kabesang Tales. Masyadong rnabait ang binata para maging guwardiya sibil, tulad din ng kabaitang taglay ng Jcapatid na si Juli. Hindi
ipinagbayad ni Kabesang Tales ng anumang halaga ang anak
upang hind kunin ng hukbo at sa halip ay pinabayaang umalis. Maraming hind] nakapaniwala sa pangyayaring ito.
"Magbabayad ako ng abogado. Kung mananalo ako sa usapin aj mapapauwi ko siya ngunit kung hindi'y kalilimutan kong ako'y may isa pan| anak," wika ni Kabesang Tales kay Juli habang ito'y umiiyak
Pinagbintangan at pinaghinalaan si Kabesang Tales na may balak siyanj patayin ang sinumang nagtatangkang pasukin ang kanyang lupain. Dahilai ito para matakot ang mga pari at magbaba ng kautusan ang Kapitan Henera na samsamin ang lahat ng mga baril. Isinuko ni Kabesang Tales ang kanyan J baril subalit nagpatuloy siya sa pagbabantay ng lupain na may dalang gulok|
"Ano ang magagawa ng gulok na iyan sa mga tulisang may baril?" tanon] ni Tandang Selo sa anak.
"Kailangang patuloy kong bantayan ang aking mga pananim. Bawal sumibol doon ay buto ng aking asawa."
Pinalitan niya ng palakol ang gulok at pinasan iyon habang naglalakad. Nakuha ng mga tulisan si Kabesang Tales at hiningan ng tubos na liman; daang piso kung hindi ay papatayin ito matapos ang dalawang araw na palugit
Nagdatingan ang mga kapitbahay at mga kaanak at pinakamaagap si Hermana Bali. Isa itong pusakal na pangginggera na nagpunta ng Maynila mula nang magretiro sa beateryo ng Compania.
Pumayag si Juli na ipagbili ang lahat ng alahas maliban sa isang laket o| agnos na may brilyante at esmeralda na bigay ni Basilio. Ang laket ay pag-aai ng anak ni Kapitan Tiago na si Maria Clara na ipinagkaloob nito sa isang ketongin. Ibinayad naman ng ketongin ang laket kay Basilo bilang gantimpali dahil sa paggamot nito sa kanya.
Ipinagbili ni Juli ang mga suklay at hikaw maging ang kanyang rosai \ .> na nakapagdagdag pa ng halagang limampung piso.
"Ang mabuti pa'y isangla mo na ang bahay na ito sa halagang dalawan daan at limampung piso. Sanglang babayaran kung mananalo ang usap kung hindi'y iilitin." EL FILIBUSTERISM Kab anata 5 ANG NOCHE BUENA NG ISANG KUTSERO BISPERAS ng Kapaskuhan at kasalukuyang inililibot ang prusisyon n|
Noche Buena sa mga lansangan nang
dumating ng San Diego si Basilio saka ng karomata. Naantala ang paglalakbay
1ILIBUSTERISMO
Binalaknilang gawin iyon subalit walang may gustong bumili hanggang may taong nagpahiram ng kailangang halaga kapalit ang paninilbihan ni Juli.
I mabukasan din, araw ng Pasko ay magsisimulang manilbihan ang dalaga. Hindi matanggap ni Tandang Selo na ang apong babae ay magpapakatulong mi ibang tao. Ang kanyang apo na inalagaan at hindi man lang pinainitan sa HI
aw, may hubog kandilang mga daliri at may mapupulang sakong ay aalipinin .unang at gagawing katulong.
"Kung aalis ka'y tutungo ako sa gubat at hindi na kailanman magbabalik," niiliingkot na sabi ng matandang lalaki.
Hindi sumang-ayon si Juli sa sinabi ni Tandang Selo at sa halip ay
II>i i launawang kailangang makabalik ang kanyang ama upang maipanalo ang
IMNOat siya'y matubos sa pagkaalila.
Napakalungkot ng gabi. Hindi na umiimik si Tandang Selo dahil sa hindi maw aring lungkot at sakit na nararamdaman. Balisa si Juli at sa guni-guni'y • til 11\ i 11 i tang ikakasal na sa isang maganda at mayamang babae si Basilio habang H I v
may hawak na pamaypay para sa amo at hawak maging luraan nito. "Malalaman niyang pinili kong magpaalila kaysa ipagbili ang agnos na
i i i i 'la ng kanyang pag-ibig sa akin," pakonsuwelo niya sa sarili.
Magdamag na lumuha si Juli at umasa ng himala sa kinabukasan. Umaasa lynng makatagpo ng halagang dalawang daan at limampung piso sa ilalim ng
—....:---«« »• MAOIRIBsi
.mill,, ay darating. Baka makatagpo siyang isang supotng ginto sa kanilang Naglaro rin sa kanyang isip ang pagdating ng kura, si Padre Camorra Im Inging
nanunukso sa kanya at may mga kasamang tulisan. Gumulo nang
3--- w -~
' 1 1 1 1 .111 ng Mahal na Birhen. Umaasa siyang makakauwi ang ama at maging si arating. iglaro rii anunuks
i uinillo ang kanyang isip hanggang sa siya'y mapagal at dalawin ng antok. • ii i'imp si Juli. Napangarap niya ang kamusmusan sa gubat. Nasa ilalim ng " ■ i . ii Basilio nasa hindi niya malamang dahilan ay nakakamukha ng kapatid I .inn
habang ang bagong panginoon niya ay nagmamatyag sa batis. TALASALITAAN
I [anapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap.
i ilabok 3. asunto 5. tulisan
lllol 4. pangginggera
GAWAIN
i ii .i .i pinny I .,il iay ad ng buwis ang pamilya ni Tales?
. 11111 Pilipino na makikita sa pamilya ni Tales?
...C, mga Kastilang pari ang makikita sa korporasyon? ni| ii| .ii ni lulinanagpapakitangkamangmangan?
...Iili 111 a11^ maging kabesa de baranggay? iMinm
17
nila ng ilang oras dahil hinarang sil| ng mga guwardiya sibil at hinanapan ang kutsero ng sedula. Sinaktan ng mgi guwardiya sibil ang kutsero nang walang maipakitang sedula bago inihara^ sa komandante. Muli silang naantala dahil kinailangang bigyang daan an] may kahabaang prusisyon. Unang dumaan ang imahen ng Matusalem kaya' nagtanggal ng sombrero ang kutsero at nagdasal Ang Ama Namin.
Panay ang pagkukuwento ng kutsero na wari'y nalimutan na ang ginawanj pananakit ng mga guwardiya sibil.
"Marahil ay walang guwardiya sibil sa panahong nabubuhay pa ang mgi santo," wika ng kutsero. "Kung mayroon ay hindi sila mabubuhay nang matagal sa pagkulata."
Sumunod sa prusisyon ay ang tatlong haring mago na sina Gaspar, Baltazar at Melchor na nakasakay sa kabayong nakadamba lalo na ang kabayo ng maitim na si Haring Melchor na animo'y mananagasa sa dalawang kasama.
"Wala ngang guwardiya sibil noon." Nasa tinig ng kutsero ang pananaghilj sa isang masayang panahong lumipas. "Kung mayroon ay tiyak na huhulihin at ikukulong ang maitim na Haring Melchor na nasa tabi ng dalawang haring Kastila."
Nang mapansin ng kutsero na may suot ding korona ang haring maitim ay naalala nito ang hari ng mga Indiyo.
"Nababatid po ba ninyo kung ang tali niya sa kanang paa ay nakalag na?" usisa ng kutsero kay Basilio.
"Kanino pong kanang paa?" usisa naman ni Basilio.
"Kanang paa ng hari. Ang hari natin. Ang hari ng mga Indiyo." Ngumiti lamang si Basilio at nagpatuloy ang kutsero.
Batay sa alamat, ang hari ng mga Indiyo ay nakatali at nakakulong sa isang kuweba sa San Mateo. Umaasa ang marami na darating ang panahong ito'y makakalaya. Sa bawat isang daang taon ay nalalagot ang tanikala ng hari kaya't naging malaya ang dalawa nitong
kamay at kaliwang paa. Sa! tuwing
nagpupumiglas daw ito'y nayayanig ang paligid sapagkat napakalakas nito. Tinawag siyang Bernardo ng mga Tagalog at napagkamalan siyang si Bernardo Carpio ng mga Kastila, ang bayaning tumalo kay Rolando ng France.
"Kapag nakalag na ang tali sa kanyang kanang paa," pabulong na wika ng kutsero, "ipagkakaloob ko sa kanya ang aking mga kabayo at paglilingkuran siya hanggang kamatayan sapagkat ililigtas niya ako sa mga guwardiya sibil."
Sumunod sa prusisyon ay ang dalawang hanay ng mga batang lalaki na tila napipilitan lang. May dalang kandila at sulo ang iba, ang iba nama'y may bitbit na maliliit na parol na nakasabit sa patpat. Halos pasigaw nilang dinarasal ang santo rosaryo na parang nakikipag-away. Ang sumunod sa prusisyon ay | i I I
ILIBUSTERISMO 23
ni Jose na nakasakay sa hamak na andas, malungkot at napapalamutian ■ bulaklak na asusena ang baston. Tila isang bilanggo si San Jose dahil > * i ■ 11 lagitnaan ng dalawang guwardiya sibil ang andas nito at ni hindi umuusal ni-
requiem aeternam.Sa bandang likuran ni
San Jose ay naroon ang mga l lulling babaing nagsisipagdasal habang nakatalukbong ng panyong puti ang ' i ulo at nakatali sababa. Sagitnanila'y may mga batang may hilangkuneho mi pawn sa papel de Hapon at may nakapalawit na buntot. May dala silang i I I i im bilang
pagbibigay sigla sa Mesias sa araw ng kapanganakan nito.
Nasiyahan ang kutsero nang mawisikan ng agua bendita gayundin ang i .I I \ ang kabayo.Hindi na tuloy niya
mapalo ang kabayo dahil nabasbasan na. A ng pinakahuli sa prusisyon ay ang Mahal na Birhen sa kasuotang Divina i i i
ora. Sinadyang ipabatid sa mga tao na nagdadalang tao ito sa pamamagitan • i iaglalagay ng bulak at basahan upang lumaking bahagya ang tiyan. Hindi i i
18
nagagalit siya sa mga taong ayaw III
igbayad ng
tatiumpung piso sa bawat misa sa madaling araw bagama't 111 i ikaso
niya ang ayos ng prusisyon. Tinawag
niyang mga
pilibustero ang " I taong ang gusto'y dalawampung piso lamang ang bayad.
Hindi namalayan ng kutsero na walang ilaw ang kanyang karomata at "< iging si Basilio ay hindi napuna iyon dahil abala siya sa pagmamasid ng " i isabit na parol sa mga bahay. Napansin niya ang kalamlaman ng paligid dahil nanlalabo ang mga ilaw at walang gaanong musiko. May kulang sa I i ivahang nagaganap at naisisi iyon ni Basilio sa kahirapan ng buhay at i• "i ilion. Ang
presyo ng mga kalakal ay bumababa gaya ng asukal at iba I'Hir nni.
Nangangamatay ang kalahating mga hayoppansaka habang tumataas *'''' pagbabayad ng buwis. Ang
pagsasamantala at pang-aabuso ng mga uwardiya sibil ay walang puknat na siyang nagdudulot upang unti-unti nang
"ii wala anumang kasiyahan sa kanilang
bayan. May sumigaw ng " Alto! at tila natauhan sa pagmumuni-muni si Basilio.
Kasalukuyang dumaraan ang karomata sa kuwartel nang mapuna ng isang guwardiya sibil na wala iyong ilaw. Hindi sila pinalagpas at sa kabila ng pagmamakaawa ng kutsero dahil naantala sila ng prusisyon ay hindi siya pinakinggan ng guwardiya sibil at patuloy ing Inalipusta. Tinakot pa ang kawawang kutsero na siya'y aarestuhin at
...lalathala ang nangyari sa pahayagan dahil lumalabag siya sa kautusan.
Nunliimbagang na lamang si Basilio at bumaba ng karomata.
24 EL FILIBUSTERIS Nagpasya si Basilio na maglakad dala ang kanyang maleta. Ito ang bay ng San Diego, ang kanyang bayan ngunit wala siyang kamag-anak isa ma Sa paglalakad ay napadaan siya sa bahay nina Kapitan Basilio na buko tanging may nagaganap na kasiyahan. Nakita ni Basilio si Sinang na hindi n, tumaas pa ngunit tumaba naman mula nang makapag-asawa. Nakita rin niyd na nakikipag-usap si Kapitan Basilio sa kura, sa alperes ng mga guwardiyq sibil at maging sa mag-aalahas na si Simoun.
"Makakaasa kayong pupunta kami ng Tiani para tingnan ang inyong mga alahas, Ginoong Simoun," ani Kapitan Basilio.
"Pupunta rin ako dahil kailangan ng kadena ng isang relo dangan at ako'v abala sa aking mga gawain," sabi naman ng alperes. "Kung maaari ko sana itong ipagkatiwala kay Kapitan Basilio."
Natuwa si Kapitan Basilio sapagkat nais niyang mapalapit sa alperes para hindi pinsalain ang kanyang mga tauhang manggagawa sa bukid. Hindi niya tinanggap ang perang ibinibigay ng alperes.
"Aginaldo ko na sa inyo," ang wika ni Kapitan Basilio. "Hindi ko mapapayagan ang bagay na iyan," pagtutol ng alperes. "Ang mabuti'y saka na lamang natin pag-usapan," sabi ng kapitan. Ang kura paroko ay nagsabi rin ng alahas na gustong bilhin at si Kapitan Basilio rin ang naatasang bumili nito. "Isang pares ng hikaw na mataas ang uri. Saka na lang din tayo magkuwenta."
"Wala kayong dapat alalahanin, Padre Kura," ani Kapitan Basilio sapagkat naghahangad din siyang mapalapit sa mga alagad ng simbahan. Para kay Kapitan Basilio, maaari siyang gumugol ng mga regalo para sa mga ito. Samantala, si Simoun ay patuloy sa pagpuri sa mga ibinebentang alahas. "Nakapagtataka ang taong ito, nakakapagnegosyo kahit saan," nasabi ni Basilio sa sarili at saka siya nagpatuloy sa paglalakad. "Kung paniniwalaan ang sinabi ng isang tao, binibili raw niya ang mga alahas sa mababang halaga at ipinagbibili naman bilang pangregalo. Nakakapangalakal ang lahat sa bayang ito, maliban sa amin."
Narating ni Basilio ang bahay ni Kapitan Tiago na tinitirhan na lamang ng isang katiwala. Malaki ang paggalang sa kanya nito mula nang mapanood siya nito na mag-opera na animo'y nagtitistis lamang ng manok.
Nagbalita ang katiwala kay Basilio. Dalawang katulong daw sa bukid ang napiit at ang isa'y naipatapon sa malayong bayan.
"May ilan din pong namatay na kalabaw," anang katiwala. "Wala ka na bang ibang ibabalita sa akin kundi panay ganyan?".tanong ni Basilio sa katiwala.
Hindi malupit na tao si Basilio subalit dahil sa ganoong pagtrato ni Kapitan Basilio ay napilitan siyang tratuhin na rin ng ganoon ang mas nakakababa sa kanya. Pinagagalitan din niya ang mga ito gaya ng ginagawa ng kapitan.
"Ang isa po nating kasama ay namatay, ang matandang tagabantay ng kaingin, subalit ayaw siyang bigyan ng misang pangmahirap sapagkat mayaman daw ang ating panginoon."
I
i i i II IIIIISTERISMO 25
tao'ng ikinamatay?" i iiandaan."
i ung namatay sana sa sakit." Gusto ni Basilio na makagawa ng awtopsiya. "Wala na ba kayong ibabalitang iba sa akin? Nakakawala ng ganang kumain ...nyong mga balita. Wala ba kayong nalalaman sa nangyayari sa Sagpang?"
Noon ikinuwento ng katiwala ang nangyari kay Kabesang Tales na nadakip nit ni en t ulisan. Nawalan ng sasabihin si Basilio at tuluyan nang hindi nakakain.
TALASALITAAN Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap.
1.
karomata 3. pagkulata 5. sulo2.
andas 4. walang puknatGAWAIN
I Ano ang alamat ng Hari ng Indiyo ayon sa kutsero? ' Paano inilarawan ang ihga guwardiya sibil sa panahong ito? i I la kit nasabi ng kutsero na noong panahon ng santo ay walang guwardiya ilbil?
i I takit naging kapani-paniwala ang alamat ni Bernardo Carpio? \ i iong ugali ang ipinamalas ni Basilio nang kausapin ang katiwala sa bahay?
Kabanata 6 SI BASILIO
N AGSIMULANG tumugtog ang kampana para sa hatinggabing misa at uai'.sipaghanda na ang mga tao para magsimba. Si Basilio ay naglalakad sa i ilve at makailang ulit na tiniyak na walang nakakakita o sumusunod sa kanya. Tinahak niya ang isang landas na walang gaanong naglalakad hanggang (narating ang matandang gubat na dating pag-aari ng mga Ibarra subalit mula ajng paniwalaang patay na ito ay kinumpiska ng pamahalaan at naipagbili
kay Kapitan Tiago.
Madilim ang gabi sa Kapaskuhang iyon at hindi nakasapat ang tanglaw ii)11 ii
iwan upang magbigay ng sapat na liwanag sa loob ng gubat. Alingawngaw n i I n
nang ng kampana ang naririnig mula doon at lagitik ng mga sanga ng i ii'"'. na inuugoy ng hangin. Sa hindi kalayuang lawa ay maririnig ang i nahlnang liampas
ng alon.
Narating ni Basilio ang batis at tinawid ito sa pamamagitan nang palundag-llUldag sa batuhang namumukod ang kaitiman sa kumikinang na tubig ng I'.ii r. lnakyat niya ang punso at narating ang isang pook na nababakuran ng ran)' matandang pader na gumuho na. Nasa kalagitnaan ang isang malaking |ninong balite na ang mga ugat ay sala-salabid. Huminto siya sa harapan ng i 1111 ■ I u i n t on ng mga bato at nagbigay galang sa pag-aalis ng suot na sombrero 'i ' nanalangin. Ito ang puntod ng pinakamamahal niyang ina na lingid sa
26 EL FILIBUSTERISl
^i
kaalaman ng lahat ay dinadalaw tuwing umuuwi siya sa bayan ng San Diegi Inuna niyang gawin ang pagdalaw sa gabing iyon sapagkat nakatakda siyai] pumunta atdumalaw sa pamilya ni Kabesang Tales pagsapit ng kinabukasai Umupo siya :
isang bato
n a g s i m u l a n magmuni-mun Nagunita niya an panahong nag'daan na|
sa Simula'
malarosas na alaalal ngunit kalaunan aj
nagbahid dugc
hanggang nangitim naging abuhin at unti' unti ring nagliwanag Ang huling bahagi ay kinakitaan na niya ngj isang magandang bukas.
Labing tatlong taon na ang nakakaraan subalit hindi pa rin nawala sa isip ni Basilio ang nangyari sa ina. Maliwanag ang gabi noon kasabay ang pagdiriwang ng Kapaskuhan. Tumatakbo siyang pipilay-pilay habang hinahabol| si Sisa, ang wala sa sariling ina. Narating nila ang kalagitnaan ng kagubatangj iyon na hindi siya nakikilala ng ina at inakalang kabilang siya sa mga guwardiya sibil na humahabol dito. Nalagutan ng hininga ang kanyang ina nang gabing iyon. Sa gitna ng pamimighati ay isang lalaking sugatan ang lumapit at nag-utos sa kanya. Wala sa sariling sinunod niya ang utos ng lalaki at pagbalik niya'y may mga dala na siyang mga kahoy na pangsiga. Dinatnan niyang bangkay na ang lalaking nag-utos sa kanya. Isang lalaking hindi rin niya nakikilala ang lumapit at tumulong sa
pagsunog niya sa bangkay ng lalaki at paglilibing sa ina. Binigyan siya ng pera ng lalaki matapos siyang tulungan. Inutusan siya nitong tumakas at magpakalayu-layo sa lugar na iyon. Noon lamang niya nakita ang lalaking matangkad, namumula ang mga mata at matangos ang ilong.
Ulilang lubos na si Basilio. Takot na takot niyang nilisan ang bayan ng San Diego at nagtungo ng Maynila. Puno ng ligalig at kaguluhan ang kanyang paglalakbay dahil nagtatago siya sa kagubatan sa tuwing nakakakita ng mga guwardiya sibil. Napapawi lamang ang kanyang gutom sa pamamagitan ng bungang kahoy sa gubat.
Narating ni Basilio ang Maynila at kung kani-kanino siya lumapit upang manilbihan. Siya'y maysakit, gula-gulanit ang damit at wala ni isang tumanggap. May pagkakataon na ibig na niyang magpasagasa sa mga mabibilis na kabayong may hilang karwaheng nagkikislapan sa pilak at nababalutan ng barnis. Hanggang sa masumpungan niya ang kakilalang sina Tiya Isabel at Kapitan
N I'll IIIUSTERISMO 27
H I kababayan niya sa San Diego. Kapapasok pa lamang noon ni Maria i i
beateryo kaya puno ng kapighatian si Kapitan Tiago. Tinanggap siya lllln billing
utusan na walang kapalit na bayad ngunit pinayagang makapag-H i l MISan Juan de
Letran.
Makaraan ng ilang buwang paninilbihan kay Kapitan Tiago ay pumasok ' ni)', paaralan. Siya'y napakarumi, nakabihis ng isang dukha at nakabakya i iyn'1 walang pumapansin at walang nais makipagkilala. Wala siyang alam '
mlitang Latin at madalas siyang dukhain at pagtawanan. Hindi naging ii nUang ang ginawang pagtrato ng mga guro't kamag-aral. Nagsikap siya at
I I.ir ural namabuti. Lahat ng aralin ay kinabisado niyang mabuti ultimo tuldok
.1 l udlit.Naipasa niya ang pasalitang pagsusulit na halos hindi tumitigil at liiimiliinga sa pagsasalita. Sampu sila at ang siyam niyang kasama ay lumagpak
i pagsusulit at umulit ng isang taon pa.
Nasa ikalawang taon na siya nang manalo ang tandang na sasabungin ni i npitan Tiago at siya'y binalatuhan ng malaking halaga. Ibinili niya ito ng ' ang pares
ng sapatos at sumbrerong piyeltro. Binigyan siya ni Kapitan Tiago ng I umang damit at siya'y bahagyang nakapagdamit nang maayos. Mula noon n mas naging disente ang kanyang hitsura.
Sa kabila noon ay hindi pa rin nakita ang kakayahan ni Basilio sa ikalawang taon ng pag-aaral dahil sa kawalan ng natatanging kakayahan o ugaling kapansin-pansin. Hindi siya tinatawag sa anumang aktibidad at nababanggit 1.1 in ang sa araw-araw sa tuwing binabasa ng guro sa talaan ang pangalan ng
lahat ng mga mag-aaral.
Nagbago ng bahagya ang kapalaran ni Basilio sa ikatlong taon dahil sa guro nilang Dominiko na mahilig manudyo at magpatawa. Likas ang katamaran 11)' gurong ito at inaasa sa mga paboritong mag-aaral ang pagpapaliwanag ng Icksiyon. Napansin ng Dominiko na hindi siya tumatawa sa mga biro nito at parang may kung anong itinatanong ang kanyang mga mata. Napagkamalan siyang isang hangal kaya't naisip nitong hiyain siya sa harap ng buong klase.
Namangha ng gurong Dominiko nang walang gatol at walang pagkakamali niyang binigkas ang leksiyon sa klase. Saulado niya lahat kaya't binansagan liang loro. Pinagkatuwaan siya ng guro at mga kamag-aral at ibig ng guro na p iiunayan ang naging bansag sa kanya kaya't nagtanong pa ito. Kinindatan pa ng guro ang mga mag-aaral at tila nagwiwikang "pagkatuwaan natin ito."
Subalit laking pagkakamali ng guro dahil marunong na si Basilio ng wikang i 11111 a at nakapagpahayag nang mahusay. Nasagot niya ng buong husay ang i Itanungan at hindi iyon nagdulot ng katatawanan sa klase. Lahat ay nawalan i Ibo at ikinainis iyon ng gurong Dominiko. Taliwas ang gurong ito sa Ibang nasa institusyon ng karunungan na nagnanais na matuto at magsikap "' r 1111 • a 111. i! ',-aaral. Nagbunga ng hindi maganda kay Basilio ang pangyayaring Iyon at hindi na siya tinanong pa minsan man ng gurong ito.
'.. i i k aa pat na taon ng pag-aaral ni Basilio ay tila nawalan na siya ng pag-' I ii nin.I I . na niyang huminto. Bakit pa siya mag-aaral gayong maaari naman iiiMiiip. I.I .a
28 EL FILIBUSTERISMO Isang guro ni Basilio ang kilala at gusto ng lahat. Isa itong paham, tanyag na makata at may progresibong pag-iisip. Isang araw ng pamamasyal ng guro na may kasamang mag-aaral ay napaaway ito sa ilang kadete. Humantong ang mainitang pagtatalo sa hamunan ng away. Naalala marahil ng guro ang kabataan nito na puno ng kapusukan. Nangalap ang guro ng mga mag-aaral na mailalaban kinalingguhan sa mga kadete kapalit ang mataas na marka.
Maganda ang naging pakikipaglaban ni ang espada at baston beses siyang nanalo. tanyag si Basilio sa aaral dahil sa mahu-pakikipagtunggali. ng mga mag-aaral at harapan ng guro. ito ng magandang Basilio at may pang medalya.
Noon inudyukan ni
Kapitan
Tiago na lumipat si Basilio sa Ateneo. Nagpapatunay iyon na masama pa rin ang loob ni Kapitan Tiago sa mga prayle dahil sa pagpasok ni Maria Clara sa kumbento.
Isang bagong mundo ang nabuksan sa mga mata ni Basilio sa paglipat ng paaralan. Isang klase ng edukasyong hindi niya inaasahan ang mayroon sa kolehiyong iyon. Hinangaan
niya ang pagtuturo at ang pagmamalasakit ng mga guro sa mga mag-aaral. Lalo siyang nagsumikap mag-aral hanggang sa palaring maging tanyag doon. Ipinagmalaki siya ng mga guro maging sa mga bumisitang Dominiko na sumusuri ng pamantayan ng paaralan. Tinanong ng Dominiko kung saan nag-aral ng Latin si Basilio.
"Sa San Juan de Letran po," tugon ni Basilio.
"Ah, kaya naman pala. Hindi gaanong kasamaan ang kanyang Latin," pakli ng pari.
Nagpatuloy sa pag-aaral si Basilio hanggang magpasya siyang kumuha ng kursong medisina sa kabila ng gusto ni Kapitan Tiago na kumuha siya ng kursong abogasiya upang malibre ito sa anumang kaso at pakikipagtunggali sa batas. Napapayag na rin ni Basilio si Kapitan Tiago nang maalala ng matandang lalaki na ang mga mag-aaral ng medisina ay tumitistis ng mga bangkay. Noon pa naghahanap si Kapitan Tiago ng lason na ilalagay sa tari ng mga panabong na tandang at ang nalalaman lamang nitong pinakamabuting lason ay ang dugo ng Intsik na namatay sa sipilis.
Nasa ikatlong taon na siya ng medisina nang magsimula siyang manggamot. Hindi na siya basta pinag-aaral lamang ni Kapitan Tiago sapagkat siya'y kumikita na rin ng salapi mula sa panggagamot. Nakabibili na siya nang maaayos na kasuotan at nakapaghahanda na siya ng isang mabuting kinabukasan.
I I I II.IBUSTERISMO 29
Huling taon na niya ng pag-aaral at dalawang buwan na lamang ay
111 ai ',1 atapos na siya at tatanghaling isang tunay na manggagamot. Piano niyang magbalik ng San Diego at pakasalan ang kasintahang si Juli upang sila'y
inamuhay ng tahimik at maligaya. Sa araw ng pagtatapos ay nahirang daw n ang magtalumpati. Nakita niya ang sarili sa gitna ng bulwagan at siya ay nagsasalita. Nasa harapan niya ang mga taong nagtitipon at humahanga sa kanya. Naroon ang mga iginagalang sa agham sa Maynila, ang mga babaing
humamak at hindi pumansin sa kanya at ang mga lalaking may karwaheng nuintik nang sumagasa sa kanya noon. Lahat ng mga tao ay nakikinig sa kanya at sasabihin niya ang mga bagay na higit na mahalaga. Kalilimutan niya ang kanyang sarili at ang kapakanan ng mahihirap na mag-aaral ang kanyang isasaisip at ihaharap. Makikilala siya ng lipunan sa pamamagitan ng talumpati
niyang iyon. \
-TALASALITAAN
Hanapin ang singkahulugan at gamitin sa pangungusap.
l.tanglaw 3. lagitik 5. ligalig
2. paham 4. hamak
GAWAIN
1.
Bakit palihim ang pagdalaw ni Basilio sa puntod ng kanyang ina?2.
Ano ang mga naging suliranin ni Basilio habang nag-aaral?1.
Kailan napatunayan ni Basilio na karapat-dapat siyang estudyante ng kolehiyo?1.
Kailan naging maayos ang pananamit at hitsura ni Basilio?2.
Anong uri ng kolehiyo mayroon sa panahon ng pag-aaral ni Basilio?Kabanata 7 SIMOUN
PAUWI na si Basilio nang may mabanaagang liwanag sa kagubatan at may marinig na mga yabag at kaluskos. Hinanap niya at nilapitan ang pinagmumulan ng mga yabag at nabuo sa kanyang paningin ang isang anino. Nakaramdam siya ng takot at panglaw ng gabi bagamat hindi siya mapaniwalain I pamahiin. I umigil ang anino sa tabi ng balite at noon nakilala ni Basilio ang mag-lalahas na si Simoun. May hinuhukay ito. Kinilabutan si Basilio nang matiyak I
uny sino ang lalaking nagbabalatkayo. Ito ang lalaking tumulong sa kanya nm\ labingtatlong taon na ang nakalilipas. Mas matanda na ito kaysa dati, IM} |nili naangbuhok, balbas-sarado subalit mababakas pa rin sa mga mala Illy Kalungkutan. Kunot pa rin ang noo nito at bagama't malalakas pa ang 1 I ' i v mahahalatang nangayayatna. resulta nang Basilio gamit dahil ilang N a g i n g mga mag-say niyang Pinasan siya itinanghal sa Nagbunga marka kay k a s a m a
