COMPILED AND CIRCULATED BY PROF. ASIS BHATTACHARYA DEPARTMENT OF SANSKRIT, NARAJOLE RAJ COLLEGE
SANSKRIT : SEM-V, PAPER-C12T : SECTION : C – UNIT –I : LAGHUSIDHANTAKOUMUDI:
VIBHAKTYATHA PRAKARAN Page 1
]Cåâak„ýáÿw‚ïí@üðXåPã : âUWýºýôóOÞáÚ S÷@ü[MXà
स्वतन्त्रः कतता १।४।५४
अर्ाः : क्रियतयतः सिद्धौ स्वतन्त्रं यत ् कतरकं, तत ् कततािंज्ञकं भवतत।
क्रियतयतं स्वततन्त््येण व वववषितोत्र्ःर्ः कतता स्यतत ् देवदत्तः।पचतत। यज्ञदत्तः पचतत।
स्वतन्त्रः इतत प्रधतनभूत उच्यते। अगुण वीभूत्, यः क्रियतसिद्धौ स्वतन्त््येण व वववक्ष्यते, तत ् कतरक्ं
कततािंज्ञं भव्तत। देवदत्तः पचतत। स्र्तली पचतत। कतताप्रदेशतः कतताकरण वय्ि् तततीयत २।३।१८ इत्येवम ् आदयः।
अस्त्ययं स्वतन्त्तरशब्द् बहुव्रीहहः। स्वं तन्त्रं यस्य ि स्वतन्त्रः। अव्स्त च िमतिप्रततूपपक्
ूपहिशब्दः, प्रधतनतर्ावतव्त्तः, यर्त-- स्वतन्त्र्ःयसमह देवदत्त इतत, प्रधतनभूत इतत गम्यते। तर यहद पूवो गतह्रेत तदत तन्त्तुवतयस्यैव स्यतत्; ववस्तततत हह तन्त्तवस्तन्त्रम्, तच्च तन्त्तुवतयस्यैवतव्स्त।
देवदत्तः पचतीत्यतदौ न स्यतत ्। इतरस्य तु ग्रहण वे िवार भवतत। तस्मतत् तयतप्तेन्र्यतयतत् ि एव गतह्रत इतत मत्वतह-- "स्वतन्त्र इतत प्रधतनभूतः" इतत। यद्येवमप्रधतनमपेक्ष्य प्रधतनमुच्यत इतत यरतधधकरण वतदीन्त्यपरतण्यप्रधतनततन कतरकतणण व िव्न्त्त, देवदत्तः कतष्ठैरव्ननन्दनं स्र्तलयतं
पचतीत्यतदौ तरैव स्यतत ्। यर तु तेमतमवववोत-- आस्ते देवदत्तः, शेते देवदत्त इत्यतदौ, तर न स्यतहदतत य् देशयेत ् तं प्रत्यतह-- "अगुण वभूतः" इतत। एवं मन्त्यते-- प्रधतनेनतगुण वभतव उपलक्ष्यते।
गुण वभतव् यर नतव्स्त ि क्तेतत। कतरकतन्त्तरतवववोतयतमप्यगुण वभतव्ःस्त्येवेतत िवार भवतत।
ननु च ितमग्र्यधीनत हह क्रियतसिवद्धः, एकस्यतप्यभतवे न सिध्यतत, तत ् कस्यतर प्रतधतन्त्यं
यत्पररग्रहतय स्वतन्त्रग्रहण वं क्रियते? इत्यतह -- "यः क्रियतसिद्धौ" इत्यतहद। यद्यवप क्रिय#आसिद्धौ
िवेमतं तयतपतरः, तर्तवप स्वततन्त््यं यस्य वववक्ष्यते ि एव स्वतन्त्र इत्युत्यते, नतन्त्य इतत।
देवदत्तः पचतीत्यर देवदत्तः कत्ततािंज्ञकत्वतत् कत्तताप्रत्ययेन्च्यते लकतरेण व॥
अर् तततीयत। स्वतन्त्रः कतता। कतरकतधधकतरतव्त्ियतजनने स्वततन्त््यसमह वववषितोतसमत्यतह-- क्रियतयतसमतत। स्वततन्त््यसमह प्रतधतन्त्यसमतत भतष्ये स्पष्टम ्। ननु स्र्तली पचतीत्यतदौ कर्ं
COMPILED AND CIRCULATED BY PROF. ASIS BHATTACHARYA DEPARTMENT OF SANSKRIT, NARAJOLE RAJ COLLEGE
SANSKRIT : SEM-V, PAPER-C12T : SECTION : C – UNIT –I : LAGHUSIDHANTAKOUMUDI:
VIBHAKTYATHA PRAKARAN Page 2
स्र्तलयतदीनतं कततात्वं, स्वततन्त््यतःभतवतहदत्यत आह--वववषितोत्ःर्ा इतत। "वववोततः कतरकतणण व भवन्त्ती"तत भतष्यतहदतत भतवः। स्वततन्त््यं च धतत्वर्ातयतपतरतश्रयत्वम ्। फलतनुकूलतयतपतर्
धतत्वर्ाः। तर पचतीत्यर ववव्ललत्ररूपपफलतश्रये तण्डुलेःतततयतव्प्तवतरण वतय तयतपतरेतत। उलतं च हररण वत--"धततुन्लतक्रिये तनत्यं कतरके कततातेष्यते।"इतत। धततूपतत्ततयतपतरवतीत्यर्ाः।
स्वतन्त्रः कतता। प्रधतनभूतधतत्वर्ताश्रयत्वं स्वततन्त््यम्। आह च--"धततुन्लतक्रिये तनत्यं कतरके
कततातेष्यते"इतत। स्र्तलयतदीनतं वस्तुतः स्वततन्त््यतःभतवेःवप "स्र्तली पचतत कतष्ठततन पचन्त्ती"त्यतहदप्रय्ग्ःवप ितधुरेवेतत ध्वनयतत---वववषितोत्ःर्ा इतत।
"स्वतन्त्रः क्तत" ।। प्रधतनीभूतधतत्वर्ं प्रतत आश्रयत्वं स्वततन्त््यम। आह च- धततुन्लतक्रिये
तनत्यं कतरके कततातेष्यते ।। इतत। प्रौ.म.- ितधकतमं करण वम् (पत.िू.--ऊ "ितधकतमं करण वम्"।।
प्रकतष्टेतत। यद्तयतपतरतदनन्त्तरं क्रियततनष्पव्त्तस्तत्प्रकतष्टम्। उलतं च-- क्रियतयतः पररतनष्पव्त्तः
यद्तयतपतरतदनन्त्तरम ्। वववक्ष्यते यदत यर करण वं तत्तदत स्मततम्।। इतत। वववक्ष्यते इत्यनेन स्र्तलयतदीनतमवप वैवषितोककरण वत्वमस्तीतत ध्वनयतत। आह च-- वस्तुतस्तदतनदेश्यं न हह वस्तु
तयवव्स्र्तम ्। स्र्तलयत पच्यत इत्येमत वववोत दृश्यते यतः।। इतत। अयं भतवः- कतरकत्वं
तद्तयतप्यकततात्वतहदमट्कं च वस्तुववशेमे ववशेमण वववशेष्यभतववन्त्न तयवततष्ठते। न हह गौस्िवं
प्रतत गौरेव न तु क्रकंधचत्प्रत्यगौररततवद् ववशेमण वं ववशेमण वमेवेतत िुवचम्। तर्त च कयतधचद्
धततुतयलत्यत उपस्र्तवपतेःर्े क्रकं कर्रतहदकसमतत प्रशेने प्रकतततयलत्युपतत्ततयतपतरतश्रयतयत वववषितोतः कतता, तयतपतरतयधधकरण वफलतश्रयःकमा,कतताकमाद्वतरकिम्बन्त्धेनतश्रय्ःधधकरण वम्।
पच्यर्ो तयतपतरश्चतनेकधत। एवं च पचेरधधश्रयण वतण्डुलतवपनैध्पकमाण वतहदततत्पयाकत्वे तदतश्रय्
देवदत्तः क्तत, ज्वलनततत्पयाकत्वे एधतः कततारः, तण्डुलधतरण वतहदपरत्वे स्र्तली कर्री, अवयवववबतगतहदपरत्वे तण्डुलतः कततारः। स्र्तलयत पचतीत्यर तततीय्पतत्ततयतपतरतश्रयतःवप स्र्तली
करण वमेव, न तु कर्री, देवदत्ततहदतयतपतरस्यैव तद्धततूपतत्तत्वतत्। तर्त--आहदखतहदभ्यतमुपतत्तेःर्े
प्रय्ज्यः कतता। तव्स्मन्त्नेवतर्े भोयततन्पतत्ते कमा। अधधपूववः शीहतहदसभरुपतत्तेःर्े आधतरः कमा, केवलैरुपतत्ते अधधकरण वसमत्यतहद । एतेन ज्ञतनस्य स्वप्रकतशत्वे कतताकमाववर्ध इत्यतहद परतस्तम्,
COMPILED AND CIRCULATED BY PROF. ASIS BHATTACHARYA DEPARTMENT OF SANSKRIT, NARAJOLE RAJ COLLEGE
SANSKRIT : SEM-V, PAPER-C12T : SECTION : C – UNIT –I : LAGHUSIDHANTAKOUMUDI:
VIBHAKTYATHA PRAKARAN Page 3
शब्दववशेम्पतधधकस्यकततात्वतदेःप्रत्योतदौउव्लतिम्भवतभतवतत्।एतेन
परिमवेतक्रियतजन्त्यफलशतसलत्वं कमात्वं चेद् अपतदतनेःततयतव्प्तमतशङ्कलय धतत्वर्ाततवच्छेदकफलशतसल कमेतत पररष्कुवान्त्त्ःवप प्रत्युलततः, ग्रतमं गमयतत देवदत्तसमत्यतदौ
गन्त्तयातयतप्तेः। तन्त्मते गमनस्य प्रकतत्यर्ात्वेःवप तत्त्वतनवच्छेदकत्वतत्। तर णण वच्
तयतपरतर्ाकत्वं न प्रकततेः। तत्त्वे वत पतचयत्यतहदप्रय्ज्यकतायातततयतप्तेः।
पतररभतवमकमनुशतिन्पय्धग कमात्वं वचनबलतत् तयवव्स्र्तसमतत चेद् ? अपतदतनेःवप तहहा
तन्त्नतस्तीत्यवधेहह, एकिंज्ञतधधकतरेःनवकतशयत ितवकतशतयत बतधतत ्। अत एव “आत्मतनमतत्मनत हव्न्त्त' इत्यतदौ परयत कततािंज्ञयत कमािंज्ञतबतधमतशङ्कलयतहङ्ककतरतहदववसशष्टतत्मभेदमतधश्रत्य िमतहहतं
भतष्ये। रतमेण वेतत। इह यद्यवप ववभलत्युपव्स्र्ततनतं कतरकतण वतं क्रियतं प्रतत ववशेमण वतैव तर्तःवप कतदुपव्स्र्ततनतं ववशेश्यतैव, 'ित्त्वप्रधतनततन नतमततन"इत्युलतेः। धततूपस्र्तप्यय्ः फलतयतपतरय्रवप कमाकत्िमसभतयतहतरे ववशेमण वववशेष्यभतवतयत्यतिः। तर्त च रतमसमष्ठ् य्
तयतपतरस्तद्ववमयीभूतबतण व तयतपतरितध्य प्रतण वववय्गतश्रय् वतलीतत वतलयतर्ाः। यत्तु
वतजपेयतधधकरण वे मीमतंिकैरुलतं--”कतष्ठैः पतकः' इत्यवप स्यतहदतत, तहदष्टतपव्त्तग्रस्तम ्।
"कतताकरण वे कततत बहुलम्" "कतताकमाण व्ः कततत" इत्यतदीिूरतण वतं कतत्प्रकतत्यर्ेन करकतन्त्वयं
ववन्व्लतिंभवस्यैवतभतवतहदतत िुधीसभरतकलनीयम्। अनसभहहते क्रकम् ? हररः कर्तत।
जीवन्त्त्यनेन जीवनः। शतव्ब्दकः। "शब्ददुारं कर्तत" इतत “क्। कततं ववश्वं येन कततववववश्वतः, ववश्वकमाककतत्यतश्रय इत्यर्ाः; अमम”¬र्ाबहुव्रीहौ तयुत्पत्त्यन्त्तरस्वीकतरतत्। यर्त चैतत्तर्त वक्ष्यते।
प्रकतत्यतहदभ्य इतत । आकतततगण व्ःयम्। तेन “नतम्नत िुतीक्ष्ण वश्चररतेन दतन्त्तः' इत्यतहद ब्ध्यम ्।
द्वय्द्र्र्ण वय्ः िमतहतर् द्ववद्र्ण वम ्। पतरतहदत्वतत्स्रीत्वतभतवः। द्र्ण वद्वयिम्बव्न्त्ध धतन्त्यसमत्यर्ाः।चतहदतत।करण वशब्दतनुवतत्त्यत"पररियण वेिम्प्रदतनम्"इत्युत्तरिूरस्र्तन्त्यतरस्यतं ग्रहण वतप कमाण वेन वत िंज्ञय्ः पयताये लब्धे िमतवेशतर्ाश्चकतरः। तेन “मनितदेवः' इत्यर कमाण्यण व ्, करण वे
तततीयत चेत्युभयं सिद्ध्यतत। "मनिः िंज्ञतयतम्" इत्यलुक्। क्रकं चतोेदेवयते यज्ञदत्तेनेत्यर
िकमाकत्वतदणण व कताण वौ कमात्वं न, "अण वतवकमाकतत ्" इतत परस्मैपदं च नेतत सिद्धतन्त्तः। यत्तु
प्रतचत कमािंज्ञं वत स्यहदतत तयतख्यततम ्, तदतकरववर्धतदुपेक्ष्यम्। स्यदेतत्, करण विंज्ञतयत अवकशः
COMPILED AND CIRCULATED BY PROF. ASIS BHATTACHARYA DEPARTMENT OF SANSKRIT, NARAJOLE RAJ COLLEGE
SANSKRIT : SEM-V, PAPER-C12T : SECTION : C – UNIT –I : LAGHUSIDHANTAKOUMUDI:
VIBHAKTYATHA PRAKARAN Page 4
देवनत अोतः, करण वे लयुट्। कमािंज्ञतयतस्तु- दीतयन्त्ते अोतः, कमाणण व लट्। “अोैदीतयतत' इत्यर
िंज्ञतद्वयप्रयुलतकतयाद्वयप्रिङ्कगे परत्वतत् तततीयैव स्यतन्त्न तु द्ववतीयेतत चेत् ? अरतहुः- कतयाकतलपोे "कमाणण व द्ववतीयत" इत्यर यदस्य्पस्र्तनं तस्यनवकतशत्वतद् द्ववतीयेतत। ननु
“दीतयन्त्ते अोतः' इत्यर कमाण्यसभहहतेःवप करण वत्वस्यतनसभधतनतत ् तततीयत स्यतत् तर्त “देवनत अोतः' इत्यर लयुटत करण वस्यतसभधतनेःवप कमाण व्ःनसभधतनतत् द्ववतीयत स्यतत् ? मैवम ्, एकैव ह्रर शव्लतः िंज्ञतद्वयय्धगनी। तर्त च उभयरतप्यसभधतनमेव न त्वनसभहहतत्वम ्।
--- B÷wƒÿ>M-
1. SáâMRãZ ^oP^áyžÿ – aNýóRá[áZM ýEý¼ôUNÞýã 2. âak„ýáÿw‚ïí@üðXåPã – aâfEýPáRmP XåïíAáSáQóáZ 3.âak„ýáÿw‚ïí@üðXåPã – XPRïíXábR HüÜá
4. ]Cå âak„ýáÿw‚ïí@üðXåPã-âUSPWý³R Sá]
