Варианты опыта
Подвижной фосфор в
слое 0-20 см,
мг/кг
Са-РI+ Са-РІІ в слое 0-20
см, мг/кг
Средняя урожай- ность, т/га
Прибав-ка, т/га
Сахарис- тость, %
Сбор сахара, т/га
Прибавка от удобрения,
т/га
Контроль
(б/у) 44,0 270,0 31,1 - 15,9 4,9 -
NK+P1
(одинарная норма)
55,9 373,0 50,3 19,3 16,3 8,2 3,3
NK+P1,5
(полуторная норма)
56,4 403,0 56,1 25,1 16,4 9,2 4,3
NPK+60 т
навоза 58,6 387,0 57,6 26,5 16,6 9,6 4,7
НСР 05, ц/га Р, %
2,47 3,8
Таким образом, максимальные урожаи корнеплодов сахарной свеклы порядка 56,0-57,0 т/га как в севообороте, так и на бессменных посевах обеспечиваются при внесении полуторной дозы фосфорных удобрений на фоне NK (56,1-57,7 ц/га). Совместное внесение полного минерального удобрения (NPK) и 60 т навоза лишь незначительно превышает эту величину (57,6-61,4 т/га), то есть, при этом определенная часть потребности растений в фосфоре пополняются органическими соединениями фосфора навоза.
Удобрения оказали влияние не только на величину урожая корнеплодов, но и на качественные показатели, в частности сахаристости корней.
Из таблицы 3 видно, что при сахаристости корней на контрольном варианте 15,0%, сбор сахара с 1 га составил 2,95 т/га.
На фоновом азотно-калийном варианте содержание сахара в корнях было 16,0% а дополнительный сбор сахара от удобрений составил 1,48 т/га.
Фосфорные удобрения, внесенные на фоне азотно-калийных, способствовали повы- шению сахаристости корней до 16,4-16,7%, а сбор сахара с 1 га колебался от 8,75 т при одинарной норме фосфора до 9,57 при полуторной и 9,33 т при двойной норме. А максимальный сбор сахара отмечен на варианте NРK+60 т навоза – 10,25 т/га.
Из таблицы видно также, что прибавки от фосфорных удобрений колебались в пределах 5,80 – 7,30 т/га т.е. превышали сбор сахара на контрольном варианте более чем в два раза.
При бессменном посеве сахарной свеклы сахаристость корней на контрольном (без удобрений) и азотно-калийном вариантах (NK) выше чем в условиях севооборота и составила 15,9 – 15,8% и относительно высокий сбор сахара с 1 га -4,9 -5,2 т/га. При внесении фосфорных удобрений содержание сахара в корнях выше чем на контроле и было в пределах 16,3 – 16,6%, а сбор сахара с 1 га колебался от 8,2 т/га при одинарной норме до 9,6 т/га при внесении NРK + 60 т навоза.
Прибавки по сбору сахара от применения фосфорных удобрений составили 3,3 – 4,3 т/га, а от совместного использования NРK+60 т навоза – 4,7 т/га.
Выводы
Таким образом фосфорные удобрения при длительном применении как в севообороте, так и при бессменном возделывании сахарной свеклы оказывают влияние на повышение содержания подвижного фосфора и ближайших резервов доступных для растений фосфатов, что, в конечном счете, сказывается на увеличении урожая корней и их сахаристости, и на общем сборе сахара с единицы площади.
Список литературы
1. Чумаченко И.Н. Фракционный состав фосфатов в почвах орошаемых районов Средней Азии. //Агрохимия. - №7. - 1969. – С.40-43.
2. Касицкий Ю.И. Агрохимия. - №3. -1979. – С.135-137.
3. Носко Б.С. Регулирование фосфатного режима составных типов почв УССР.
//Агрохимия. - №10. - 1983. – С.32-40.
4. Носко Б.С. Поглощение фосфора растениями из почв с различным фосфатным уровнем.
//Агрохимия. - №7. - 1985. – С.26-31.
5. Макарова Л.Ф., Архипов В.В. Влияние удобрений на плодородие типичного чернозема и продуктивность севооборота, изменение эффективности удобрений во времени. Влияние длительного применения удобрений на плодородие почвы и продуктивность севооборотов. – М.:
Агропромиздат, 1985. – С.111-125.
6. Романенков В.А., Шевцова Л.К. Развитие методических исследований по оценке динамики плодородия почв в длительных опытах. Совершенствование организации и методологии агрохимических исследований в Географической сети опытов с удобрениями. –М.:
ВНИИА, 2006. – С.169-171.
7. Vassilina T.K., Umbetov A.K., Balgabaev A.M., Zhamangaraeva A.N. Effect of mineral and organic fertilizers on yield of fodder beet in the southeast of Kazakhstan./ «Исследования, результаты». КазНАУ, 2019 - №1(81). – С.112-116.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫНЫҢ АШЫҚ ҚАРА-ҚОҢЫР
ТОПЫРАҚТАРЫНЫҢ ФОСФОРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ ДЕҢГЕЙІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАНТ ҚЫЗЫЛШАСЫНЫҢ ТАМЫР ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫ
Балғабаев Ə.М1., Үмбетов А.К1., Рамазанова С.Б2., ШибикееваА.М1., Жақсыбаева Г.С1.
1Қазақ ұлттық аграрлық университеті,
2Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты Аңдатпа
Мақалада суармалы ашық қара-қоңыр топырақ жағдайында қант қызылшасы ауыспалы егістігі дақылдарының және қант қызылшасының дара егістігінің тыңайту жүйелерін зерттеу бойынша жүргізілген ұзақ мерзімдік зерттеулердің нәтижелері келтірілген. Фосфор тыңайтқыштарын азот-калий фонында (NK) ұзақ (57-58 жыл) және жүйелі түрде қолдану кезінде, топырақтың жыртылатын және одан төменгі қабаттарда фосформен қамтамасыз етілудің әртүрлі фондары пайда болады. Ауыспалы егістік пен дара дақыл егістігінде жүйелі түрде фосфор тыңайтқыштарының бір, біржарым және екі еселенген нормаларын қолданғанда топырақтың жыртылатын қабатындағы жылжымалы фосфор мөлшерін 49,0; 51,9; 59,0 мг/кг дейін жоғарылатып қана қоймай, ауыспалы егістік пен дара дақыл егістігі жағдайындағы өсімдіктер үшін фосфордың сіңімді бос байланысқан және әртүрлі негіздегі фосфаттардың (СаРІ
+СаРІІ) қорларын арттырады. Соған сәйкес, ауыспалы егісте қант қызылшасының өнімділігі 53,3-57,7 т/га және дара дақыл егістігінде 50,3-56,1 т/га артып, қанттылығы 16,0-16,7%
көтеріледі және 1 га егістікпен жиналатын жалпы қант мөлшері жоғарылайды.
Кілт сөздер: Тыңайтқыштар, топырақтағы жылжымалы, бос байланысқан, әртүрлі негіздегі фосфор, ауыспалы егіс, дара дақыл, өнімділік, қанттылығы.
YIELD AND QUALITY OF SUGAR BEET ROOTS DEPENDING ON THE SECURITY LEVEL OF CHARACTER LIGHT CHEST SOURCE IN SOUTHEAST OF KAZAKHSTAN
Balgabaev A.M1., Umbetov A.K1., Ramazanova S.B2., Shibikeeva A.M1., Zhaksybayeva G.S1.
1Kazakh National Agrarian University,
2Kazakh Research Institute of Agriculture and Plant
Abstract
The article presents the results of studies carried out in long-term experiments to study the system of fertilizers of the cultures of beet crop rotation and sugar beet with its permanent cultivation on light
chestnut soil under irrigation conditions. It has been shown that with long-term (57-58 years) and systematic use of phosphate fertilizers on the background of nitrogen-potassium (NР) in the soil, backgrounds with different levels of phosphorus in the arable and subsoil layers are formed. Single, one- and-a-half, double norms of phosphate fertilizers, systematically introduced in crop rotation and with monoculture, increase not only the content of mobile phosphorus in the arable layer, respectively, to 49,0; 51,9; 59,0 mg/kg of soil, but also the content of the amount of loose-bound and different-basic phosphates (CaPI + CaPII), the nearest reserves of phosphorus available for plants in crop rotation and under monoculture conditions. The yield of sugar beet increases accordingly to 53,3-57,7 t/ha in crop rotation and up to 50,3-56,1 t/ha with monoculture while simultaneously increasing the sugar content to 16.0-16,7% and the total collection of sugar from 1 hectare of crops.
Key words: Fertilizers, mobile, loosely coupled, soil phosphorus of different origins, crop rotation, monoculture, yield, sugar content.
ƏОЖ 631.82.86/86:633.18 (574751)
ОРГАНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МИНЕРАЛДЫҚ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ КҮРІШ-БАТПАҚТЫ ТОПЫРАҚТАРДЫҢ ҚОРЕКТІК РЕЖИМІНЕ ЖӘНЕ АҚДАЛА СУАРМАЛЫ АЛҚАБЫ
ЖАҒДАЙЫНДА КҮРІШТІҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ӘСЕРІ Бейсенова Г.О1., Елешев Р.Е1., Ибраева М.А2.,
Василина Т.К1., Дүйсеков С.Н2.
1Қазақ ұлттық аграрлық университеті,
2О.О.Оспанов атындағы Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу институты
Аңдатпа
Мақалада 2015-2017 жылдары Оңтүстік Балқаш маңындағы Ақдала суармалы алқабының күріш-батпақты топырақтарында жүргізілген зерттеулердің мәліметтері келтірілген. Күрішке қолданылатын органикалық және минералдық тыңайтқыштардың әртүрінің есептік нормаларын салыстырып зерттеу нәтижелері, органо-минералдық тыңайтқыштарды бірге енгізгенде оларды жеке-жеке қолданумен салыстырғанда жалпы тиімді әсерінің жоғары екендігін көрсетті. Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды бірге қолданғанда (Көң 10т+ N60P45K22,5) ең жоғары өнім алынды – 48,7 ц/га, бұл бақылау нұсқасынан 15,7 ц/га артық.
Кілт сөздер: топырақ, тыңайтқыш, көң, биогумус, азот, фосфор, калий, өнімділік.
Кіріспе
Күріш шаруашылығы – әлемдік ауылшаруашылығының жетекші салаларының бірі болып табылады. Қазіргі таңда күріш әлемнің 115 елінде 154 млн. га аумақта өсіріледі. Оның жалпы өнімі 650 млн. тоннадан асады – бұл көрсеткіш бойынша күріш тек бидайға ғана жол береді [1].
Күріш өте қажетті және құнды азықтық дақыл болып есептеледі [2]. Оның жармасы энергетикалық құндылығының жоғары болуымен және жақсы игерілуімен сипатталады. Оны емдік мақсатта және диеталық және балалар тағамдарын дайындауда кеңінен қолданады.
Күріш жармасын өндірген кезде алынатын сынықтары мен ұсақтары көптеген жоғары сапалы өнімдерді, соның ішінде спирт, сыра, крахмал және т.б. алу үшін пайдаланылады.
Сонымен бірге, күріш өсімдік шаруашылығында, басқа дақылдар өспейтін тұзданған және батпақтанған топырақтарды игеруде тиімді мелиорант ретінде маңызды рөл атқарады [3].
Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комите- тінің жариялаған мәліметтері бойынша Қазақстанда 2017 жылдың қорытындысы бойынша өндірілген күріш көлемі 185,7 мың тоннаны құрады, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда
3,3%-ға жоғары. Еліміздің аймақтарының ішінде қарастырып отырған кезеңде жетекші орынды Қызылорда облысы алды, облыстың еліміз бойынша күріш өндірудегі үлесі 91,6%
құрады. Күріш өткізетін перспективалы мемлекеттердің бірі Иран Ислам Республикасы болып табылады, онда жылына 3 млн. тоннаға дейін күріш импортталады [4].
Соңғы жылдары күріш өсіруді Ақдала суармалы алқабы жағдайында жүргізе бастады, онда 2017 жылы күріш өндіру үлесі 67% құрады. Аталған аймақта күрішті өсірудің инновациялық технологияларын, соның ішінде минералдық және органикалық тыңайт- қыштардың оптималды дозаларын пайдалану негізінде күріш өндірісін ары қарай арттыру көзделген. Ғылымға негізделген технологияларды қолдану есебінен аталған аймақта күріштен 40-45 ц өнім алуға мүмкіншілік берді. Бұл күріш дақылының тұрақты өнімін алып тұру үшін келешекте қолдану керек болған шаралардың бірі болып табылады [5].
Органикалық және минералдық тыңайтқыштардың көтеріңкі дозаларын қолдану арқылы күріш топырақтарының құнарлылығын арттыруға болады. Соңғысы өсімдіктер үшін қоректік элементтің көзі бола отырып, топырақтың биологиялық белсенділігіне, оның физикалық және физика-химиялық қасиеттеріне айтарлықтай әсерін тигізеді. Органо- минералдық тыңайтқыштардың топырақтың қасиеттеріне және құнарлылығына әсерінің механизмін анықтау қолданылып отырған күрішті тыңайту жүйелерінің ғылыми негізін жасауға мүмкіншілік береді [6].
Зерттеу нысаны және әдістері
Зерттеу бағдарламасында және әдістемесінде Ақдала суармалы алқабы жағдайында күріштің өнімділігіне түрлі тыңайтқыш қолдану жүйелерінің әсері бойынша мәселелерді шешу қарастырылған.
Зерттеу нысаны «Серік» шаруа қожалығының маусымдық суға бастырылатын күріш-батпақты топырақтары және күріш-жоңышқа ауыспалы егісінің екінші ротациясына себілген осы аймақтың жағдайларына аудандастырылған «Регул» сорты болып табылады.
Ауыспалы егіс төрт қайталаныммен дақылдары келесі ретпен орналасқан:
1. Арпа + жоңышқа 2. Жоңышқа
3. Күріш 4. Күріш
5. Жүгері (мелиоративтік танаптан кейінгі) 6. Күріш
Күріш дақылының енгізілген минералдық және органикалық тыңайтқыштарға әсері зерттелді.
Тәжірибе зерттеулерін жүзеге асыруда келесі міндертер алға қойылды:
- органикалық және минералдық тыңайтқыштардың күріш-батпақты топырақтардың қоректік режиміне әсерін зерттеу;
- тыңайтқыш қолдануға байланысты өсімдіктердің жербетілік массасының және күріш дәнінің химиялық құрамы;
- органикалық және минералдық тыңайтқыштардың вегетация кезінде өсімдіктердің дамуына, күріштің өнімділігіне және сапасына әсерін анықтау;
- тыңайтқыш қолданған кездегі экономикалық тиімділікті анықтау.
Тыңайтқыш енгізу сызбасы:
1. Бақылау 2. N120P90K45 3. Көң, 20 т/га
4. Көң, 10т+N60P45 K22,5
5. Биогумус, 2 т/га
Үлескелердің аумағы 50 м2.
Азот тыңайтқыштары ретінде аммоний сульфатын қолдандық, фосфор тыңайт- қыштарын қос суперфосфат түрінде (46% Р2О5) енгіздік. Калий тыңайтқыштары ретінде хлорлы калийді қолдандық (60% К2О). фосфор және калийлі тыңайтқыштарды дақылды сепкен кезде, ал азот тыңайтқыштарын – үстеп қоректендіруде енгіздік.
Тәжірибеде органикалық тыңайтқыш ретінде ірі қара малдың жартылай шіріген көңін және биогумусты қолдандық. Биогумусты жеке кәсіпкер Борис Умекенов верми- культивациялау әдісімен, Eiseniafoetida түрінің технологиялық құрттарын пайдаланып, алматы облысыының экологиялық таза ауданында орналасқан жылқы және сиыр шаруашылықтарынан алынған қалдықтарды пайдалана отырып бірегей технологиямен дайындаған. Биогумуста және көңде балласттық заттар және химиялық заттар мүлдем жоқ, ал өсімдіктерге қажетті барлық қоректік заттар табиғи жаратылысынан оптималды түрде.
Органикалық тыңайтқыштарда азоттың, фосфордың және калийдің мөлшері сәйкесінше көңде: N – 0,52%, Р – 0,225%, К – 0,635%; биогумуста: N – 2,8%, Р – 1,6%, К – 1,5%. Көң, биогумус, фосфор тыңайтқыштары негізгі топырақ өңдеу алдында енгізілді, ал азот тыңайтқыштары – көктемде себер алдында культивацияда енгізілді.
Қазақстанда аудандастырылған пісу мерзімі орташа күріштің «Регул» сорты үшін Қазақ күріш ҒЗИ мәліметтері бойынша, өсімдіктердің қалыңдығы себу нормасы – 260- 280 кг/га болған кезде әрбір шаршы метрде 250-320 өсімдікті құрады.
Вегетация кезеңінде өсімдіктерге биометрлік бақылаулар, топырақтарға және өсімдіктерге химиялық талдаулар жүргізілді. Өсімдік үлгілерін талдауға алу дақылдың келесі даму фазаларында жүзеге асырылды: өскін шығу, түптеу, гүлдеу, толық пісу [7-8].
Зерттеу жүргізу және алынған мәліметтерді өңдеу әдістері:
Гумус мөлшерін Тюрин әдісімен анықтау. Әдіс топырақтың гумусын күкірт қышқылында калий дихроматымен тотықтырып, одан ары гумус мөлшеріне эквивалентті үшваленттң хромды фотоколориметрмен анықтауға негізделген
Азоттың, фосфордың жіне калийдің жылжымалы формаларын топырақтың 0-20 жіне 20-40 см қабаттарынан алынған үлгілерден анықтау
- топырақтағы жеңіл ыдырайтын азот Тюрин-Кононова бойынша;
- жылжымалы фосфор Мачигин әдісі бойынша;
- алмаспалы калий Мачигин әдісі бойынша.
Өсімдік үлгілерінің жербетілік массасының және тамыр-жапырақ қалдықтарының химиялық құрамы (N, P, K) Гинзбург және Щеглова бойынша күлдендіруден кейін бір ыдыста анықталды (азот, фосфор – колориметрлік әдіспен, калий жалынды фотометрде).
Алынған мәліметтерді статистикалық өңдеуді «Excel - 97» бағдарламасын қолдана отырып математикалық статистика әдістерімен жүргіздік.
Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау
Топырақтардың маңызды интегралды көрсеткіші гумус болып табылады. Топырақтағы гумустың мөлшеріне органикалық және органо-минералдық тыңайтқыштар енгізу ең қатты әсер етеді. Органикалық және минералдық тыңайтқыштар енгізу гумустың концентрация- сына оң әсерін тигізеді, әсіресе нашар құнарландырылған топырақтарда.
Біздің зерттеулерімізде күріш-жоңышқалы ауыспалы егісте топырақтағы гумус мөлшерінің өзгеруінің көлемін және қарқынын анықтау мақсатында, тыңайту жүйесіне байланысты ауыспалы егіс танаптарынан 2002-2017 жылдары топырақтың жыртылатын қабатының бастапқы үлгілері алынып талдаудан өткізілген болатын (кесте 1).
Кесте 1 – 15 жыл ішіндегі күріш-жоңышқалы ауыспалы егіс танаптарындағы топырақтың