сделать это. Поэтому для предотвращения гибели рыб, перед раздачей корма пинцетом необходимо раздавливать головную капсулу каждой личинки хруща. В связи с эти отмечаем, что личинки мучного хруща в живом виде могут являться причиной гибели рыб.
Разрушение головной капсулы каждой личинки невозможно при массовом кормлении в условиях промышленного выращивания рыб. Поэтому личинки мучного хруща не могут быть использованы в качестве кормового объекта при выращивании рыбы в прудовых хозяйствах.
При кормлении рыб дождевыми червями в контрольной группе за 60 суток живая масса годовиков карпа увеличилась на 134,4 г от начальной навески. В опыте с кормлением рыбы только червями (100% животной пищи) прирост составил 1 1 9 г . При этом конечная масса оказалась на 18 г меньше контроля. Наилучшие результаты были получены при кормлении рыб смесью комбикорма и живых червей. При этом максимальный прирост составил при скармливании рыбам смеси состоящей из 80%
живой пищи и 20% комбикорма. Прирост живой массы в этом группе был на 8,4% выше, чем в контроле. В опыте со смесью содержащей 60% червей прирост живой массы был значительно меньше (таблица 1).
При кормлении рыб только червями скорость накопления массы была выше, чем у контрольной группы рыб. До 46 суток масса опытных рыб была выше, чем у контрольной, однако затем она стала заметно ниже.
В обоих группах кормления рыб смесью комбикорма и живых червей масса опытных рыб была выше, чем у контрольной. При этом обращает на себя внимание вид кривой накоплениямассы во 2 опыте (80% животной пищи). Она состоит как бы из двух ветвей.
Первая ветвь - от начала опыта и до 35 суток, вторая - от 35 суток и до конца опыта.
Каждый из этих участков характеризуется своей скоростью роста. Если провести полиномиальную аппроксимацию первого участка, то видно, что если бы рыбы продолжали расти с такой же скоростью до конца опыта, их средняя масса к концу 60-х суток составила бы 200 г, а не 178 г. Возможно это связано с естественной сменой спектра питания карпа в процессе онтогенеза. На начальном этапе он питается в основном животной пищей, а с увеличением размеров все большую роль в питании начинают играть растительные компоненты.
Обсуждение полученных результатов
Полученные нами данные согласуются с ранее установленными фактами. Так одним из наиболее эффективных способов снижения затрат при выращивании карпа без снижения темпа роста является применение двухэтапного режима кормления: 1 этап - высокобелковый рацион; 2 - этап - зерновые корма с содержанием 4% кормовых дрожжей [4]. Однако переход на растительные корма рекомендовано проводить при достижении массы рыб 300 г.
Попытки более раннего перевода карпа на растительные корма при средней массе 200 г давали худший результат. В нашем опыте точка перехода приходится на массу рыб 85 г, что позволило более тонко дифференцировать рационы кормления карпа в период
«высокобелковых» рационов. Однако трудно предположить, что потребности рыб в течение столь длительного периода (от 30 до 300 г) остаются неизменными. Как показали результаты опытов, увеличение потребности в растительных компонентах происходит на показателе в пределах 100 г.
Общая картина приростов массы тела годовиков карпа в процессе опыта в целом сходна. Во всех группах отмечается резкое снижение приростов с 30 по 45 сутки опыта (рис.
2). Совершенно очевидно, что это снижение приростов было вызвано резким падением температуры воды в период с 15 по 25 июля 2018 г. Исходная температура воды восстановилась только 31 июля и, соответственно, восстановились высокие приросты массы тела рыб. Как известно, изменение температуры воды более, чемна 3°С приводит к ухудшению или улучшению использования кормов в 2 раза [5, 6]. Это не могло не отразиться на темпе ростарыб. В нашем опыте снижение температуры воды на 2,5°С привело к снижению приростов на 5 - 10 г. Следует отметить, что рационы включающие максимальное (100 и 80%) количество животных компонентов обеспечивали более высокие приросты на начальном этапе проведения опыта, когда температура воды была ниже 23°С.
Существует мнение специалистов, что невозможно эффективное выращивание карпа при от- сутствии естественной кормовой базы при температуре воды ниже 23°С [7]. Возможно в наших опытах при низких температурах воды именно повышенное содержание живого корма обеспечило более высокие приросты.
При этом фактор живого корма не связан с химическим составом естественного корма, т.е. искусственные кормовые смеси не гарантируют их эффективности и не могут заменить собой естественныйкорм [8]. Именно это и наблюдалось в нашем опыте на 25-й день, когда температура воды впервые поднялась до 23°С. При этом прирост массы рыб в контроле (только комбикорм) был значительно ниже прироста рыб в рацион которых входили естественные живые корма. Эффект отсутствия живого корма усугублялся еще и тем, что использованный в опытах комбикорм не являлся сбалансированным и рассчитан на применение в прудах, где имеется естественная кормовая база, за счет которой удовлетворяется потребность рыб в естественном животном белке и витаминах. При этом, как показывает опыт применения дождевых червей на осетровых заводах, ускорение роста
рыб происходит несмотря на более низкое содержание белка в смесях с червями по сравнению с контрольными рационами.
- - ♦ - - Контроль; - - Опыт 1 —±— Опыт 2 - -к - Опыт 3 Рисунок 2 - Приросты годовиков карпа при кормлении живыми кормами
В итоге опыт показал, что наилучший эффект получен при выращивании рыбы сме- сью карпового комбикорма и дождевых червей в соотношении 1:4 по массе. Такое соотношение обеспечивает более высокие приросты и позволяет резко снизить затраты на выращивание рыбы за счет снижения доли комбикорма. Эффективность применения биомассы дождевых червей в качестве корма для рыб показана на различных объектах.
При этом в нашем опыте мы не могли учесть еще одного аспекта применения дождевых червей в рыбоводстве, то есть удобрения прудов биогумусом, что так же позволяет увеличить их продуктивность. Существующий опыт позволяет рекомендовать внесение непосредственно самого биогумуса в рацион питания рыб [9]. Это позволяет устранить одну из трудностей вермикультуры в ее традиционном применении - разделения биогумуса от биомассы червей. При скармливании их рыбе отпадает необходимость их тщательного разделения, достаточно будет и более грубой очистки.
Таким образом, положительное влияние червей на рост и развитие рыб объясняется улучшением усвоения белка корма, стимуляторов роста, гормонов, гуматов и микроэлементов, присутствующих в червях и их производном - гумусе [10].
Выводы
Проведенные исследования свидетельствуют, что применение опарышей домашней мухи в фермерских рыбоводных хозяйствах сдерживается трудностью выполнения санитарных требований к содержанию маточного поголовья. Перспективно применение личинок синантропных мух при совместном выращивании рыбы и водоплавающей птицы, при котором птичий помет может служить удобрением для прудов и субстратом для выращивания личинок мух. Последние могут быть использованы в качестве корма как для рыб, так и для птиц.
Использование личинок мучного хруща не представляется целесообразным т.к. в живом виде они являются причиной гибели рыбы за счет прободения стенок кишечника и тела, а их поштучная декапитация несовместима с массовым выращиванием рыб.
Наиболее перспективным кормовым объектом в разработке ресурсосберегающих технологий для рыбоводных хозяйств являются дождевые черви. Технология их выращивания не требует специального оборудования и вполне доступна к применению в
хозяйствах любого масштаба. Субстратом для выращивания червей могут служить бытовые отходы, отходы сельскохозяйственного производства, растительные остатки, в том числе и тростник, в массе выкашиваемый во время проведения мелиоративных мероприятий на рыбоводных хозяйствах. Кроме того применение вермикультуры в рыбных хозяйствах позволяет получить ценный кормовой объект с низкой себестоимостью, утилизировать пищевые и бытовые отходы, получать ценное удобрение - биогумус, а также позволяет более широко использовать биологический потенциал прудов за счет использования в качестве субстрата биомассы тростника, выкашиваемого в процессе проведения мелиоративных мероприятий.
Наилучшие приросты годовиков карпа обеспечило кормление смеси карпового комбикорма и живых дождевых червей в соотношении 1:4 по массе. Такая смесь обеспечила прирост живой массы на 8,4% выше по сравнению с кормлением сухим ком- бикормом.
При достижении двухлетками карпа массы тела 100 г для поддержания высокого темпа роста необходимо увеличение доли растительных компонентов. Для определения точного соотношения животных и растительных компонентов в кормах карпа с массой тела более 100 г необходимо проведение дополнительных исследований.
Список литературы
1. Альпейсов Ш.А., Тимирханов С.Р. Аквакультура Казахстана: перспективы развития//
Материалы международной научно-практической конференции «Приоритеты и перспективы развития рыбного хозяйства». - Алматы, КазНАУ, 2014.-с.5-8.
2. Альпейсов Ш.А., Федоров Е.В., Койшыбаева С.К. и др. Перспективы развития прудового рыбоводства в Казахстане// «Ізденістер, нәтижелер-Исследования, результаты».- 2015.-№3.-с.19-23.
3. Митропольский А.К. Техника статистических вычислений. - М.: Наука, 1971.- 576 с.
4. Корнеев А.Н., Корнеева Л.А., Ястребова О.Н. К вопросу о возможности сокращения затрат протеина при садковом выращивании карпа. - Труды ВНИИПРХ, 1971.- Вып. 7. - с. 59 - 68.
5. Дикушникова Ф.С. Влияние температуры на продуктивное действие разнока- чественных кормов при выращивании карпа индустриальными методами// Тезисы докладов Всесоюзного совещания по рыбохозяйственному использованию теплых вод энергетических объектов: - М., 1975. - с. 57 - 59.
6. Дикушникова Ф.С., Корнеев А.Н., Корнеева Л.А., Фарберов В.Г. К вопросу оптимизации температурного режима при выращивании карпа индустриальными методами//
В кн.: Индустриальные методы рыбоводства. - М., 1976.- с. 13-20.
7. Корнеев А.Н. Опыт садкового выращивания карпа в субтермальных водоемах. - М.:
Пищевая промышленность, 1967. - 40 с.
8. Корнеев А.Н. Разведение карпа и других видов рыб на теплых водах. - М.: Легкая и пищевая промышленность, 1982. - 152 с.
9. Рождественская А.Д., Магзанова Д.К. Вермикультура в осетроводстве// Тезисы докладов Всероссийской конференции: Биологические ресурсы и проблемы развития аквакультуры на водоемах Урала и Западной Сибири. - Тюмень, 1996. - с. 129 - 130.
10. Рождественская А.Д., Магзанова Д.К. Выращивание осетровых с использованием в корме дождевого червя и биогумуса// Материалы совещания «Состояние и перспективы научно-практических разработок в области марикультуры России».- Ростов-на-Дону, 1996. - с. 265 - 269.
Əлпейісов Ш.А.
ТҰҚЫ БАЛЫҚТАРЫНЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫНА ӘРТҮРЛІ ТІРІ ЖЕМДЕРМЕН АЗЫҚТАНДЫРУДЫҢ ӘСЕРІ
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы Аңдатпа
Мақалада балықтарға жауын құрттарын, үй шыбыны мен ұн қоңызы дернәсілдерін тірі жем ретінде қолдануды бағалау бойынша жүргізілген зерттеу нәтижелері келтірілген.
Зерттеу нәтижесінде, балықтарды жауын құрттарымен азықтандырудың перспективасы бар екені анықталды. Балықтарды 20% құрама жемнен және 80% жауын құрттарынан тұратын азықтық қоспасымен азықтандырғанда, олардың тірілей салмағының тек қана құрама жем бергендермен салыстырғанда 7-8%-ға дейін өсетінін көрсетеді.
Қожалық шаруашылықтарда балықтарды азықтандыру объектісі ретінде жауын құрттарын пайдалану, органикалық қалдықтарды кәдеге жаратуға және өсірілетін балық- тардың өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік береді.
Кілт сөздер: тұқы, аквариум, құрама жем, жауын құрттары, үй шыбындары, балық- тардың өсуі, дамуы, өсімі, тірілей салмағы.
THE INFLUENCE OF DIFFERENT TYPES OF LIVE FEED ON THE GROWT HANDDEVELOPMENT OF CARP FISH
Alpeisov Sh.A.
Kazakh National Agrarian University, Almaty Abstract
In the article the results of evaluation studies of earthworms, larvae and housefly larvae of the flour beetle as prey for cyprinid fish.
According to the results of studies, it is noted that the most promising when feeding fish is the use of earthworms as feed. The feed mixture of 20% feed and 80% of living earthworms results in increased liveweight gain by 7-8% in comparison with the groups where fish were fed only forage.
The use of earthworms as a fodder object in farms can solve the problem of recycling organic waste and reduce the cost of fish grown.
Keyword: carp, aquarium, animal feed, earthworms, house flies, growth, development, growth, live weight.
ƏОЖ 636.32/38.082/43
ТАРАЗ ӨҢІРІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН АҚТОҒАЙ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖҮН ӨНІМДІЛІГІ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ӨЗГЕРГІШТІГІ
Бегімбеков Қ.Н.1, Төреханов А.Ə.2, Джапарова А.К.3, Есжанов Н.Б.1, Асанов Б.Ұ.1
1Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қ.,
2С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
3Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Орал қ.
Аңдатпа
1990-2000 жылдардағы экономикалық тоқыраудан дегерес қойларының саны да, сапасы да күрт төмендеп, тұқым ретінде жойылып кетуге аз қалған еді. Алайда, біздің
(Қ.Н.Бегімбековтің) және жергілікті мамандардың тұқымды сақтап қалуға бағытталған қажымас еңбегінің нәтижесімен соңғы 15-20 жылда Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында
«Жамшы», «Сәрсенбек», «Бабатай», «Шорманов» атты, Алматы облысының Панфилов ауданында «МҚС-Ақбоз» атты, әрқайсысы 5-6 шаруа қожалықтарын біріктірген 5 селекциялық қауымдастық құрылып, оларда «Ақтоғайдың ақ қойы» аталған 30 мың бас тұқымдық дегерес қойымен селекциялық-асылдандыру жұмыстары тынбай жүргізіліп, бұл шаруашылықтардың бәрі «асыл тұқымды шаруашылық» санатына өткізілген-ді. Бұлар жылына 5000 басқа дейін ұрғашы мал сатып, республикадағы асыл тұқымды қой үлесін арттыруға қомақты үлес қосып отыр. Сондықтан, Ақтоғайдың ақ қойларын Тараз өңіріне әкеп өсіру барысындағы олардың жүн өнімділігі белгілерінің өзгергіштігін зерттеуді мақсат тұтқан бұл жұмыстың практикалық құндылығы өте жоғары. Бұл мақалада дегерес қойы тұқымының ұяң жүнді Ақтоғай популяциясының жүн өнімділігі белгілерінің көрсеткіштері Тараз өңірінде өсіру барысында тұқым стандартынан едәуір артық болатыны дәлелденеді.
Кілт сөздер: ұяң жүнді қой, ақтоғай популяциясы, жүн түсімі, ұзындығы.
Кіріспе
Бүгінде Қазақстанда өсіріліп отырған отандық 17 қой тұқымының негізгілерінің бірі болып табылатын дегерес етті-жүнді тұқымын жетілдіру жұмыстары бұл тұқымды шығару мен қалыптастыру тарихында үзбей жүргізіліп келеді. Бұл жұмыспен қазіргі Қазақтың ұлттық аграрлық университетінің «Технология және биоресурстар» факультетіне қарайтын
«Малшаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» кафедрасының ғалымдары айналысады.
Дегерес етті-жүнді тұқымының басты ерекшелігі сол – ол қазақы қойдың құйрығы мен біркелкі ақ, биязылау және ұяң жүнді қасиеттерді тиімді ұштастырған дүние жүзі қой шаруашылығында кездеспейтін бірден-бір ерекше қой тұқымы. Яғни, дегерес қойлары 2 бағытта жүн береді. Біріншісі – биязылау кроссбредті және кроссбредд типтес жүн (46-56 сапада), екіншісі – ұяң жүн. Екі бағыттағы жүн де өте құнды болып саналады. Дегерес қойының беретін жүні биязы жүнді қой тұқымдарыныкіне қарағанда аздау болғанымен, оның таза жүн түсімі жоғары, шығымы 60-75% аралығында [1].
«Дегерес етті-жүнді тұқымының» қаны басым қойлар бүгінде Жер шарының көптеген жерлерінде өсіріледі. Өйткені олар сыртқы ортаның қатал жағдайларына төзімділігі, маусымдық жайылымдарды жыл бойы пайдалануға бейімділігі жағынан қазақтың жергілікті құйрықты қойларынан қалыспайды .
Қазақстанның көптеген жерлерінде дегерес қойын өсіріп отырғаны және бұл малды сатып алушы шаруашылықтар саны соңғы оншақты жылдан бері жылма-жыл көбейіп, жалпы бұл тұқым қойларының саны артып отырғаны белгілі. 2019 жылдың 1 қаңтарындағы есеп бойынша Қазақстандағы дегерес қойларының жалпы саны 200 мың бас шамасында болды. Оның негізгі бөлігі – 180 мың бас немесе 90%-ы Орталық Қазақстанның шаруашы-лықтарында өсіріледі.
Атап айтқанда, Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында – 150 мың бас немесе 75%-ы, Шет, Қарқаралы аудандарында – 25 мың бас немесе 12,5%-ы, өсіріледі. Қалған бөлігі – 20 мың бас немесе 10%-ы Алматы облысының шаруашылықтарында өсіріледі. Атап айтқанда, Балқаш ауданында – 6 мың бас немесе 3%-ы, Жамбыл ауданында – 4 мың бас немесе 2%-ы, Панфилов ауданында – 10 мың бас немесе 5%-ы өсіріліп отыр. Дегерес етті-жүнді тұқымының қойларының таңдаулы отарлары Алматы облысының «Күнгей», «Мәди», «Ынтықбай», «МКС-Ақбоз» асыл тұқымды шаруашылықтарында, Қарағанды облысының «Бабатай», «Сәрсенбек», «Шорманов»,
«Жамшы» асыл тұқымды шаруашылықтар қауымдастықтарында өсіріліп келеді [2].
Дегерес қойларының негізгі бөлігін өсіретін Орталық Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарына қолайлы мал ретінде соңғы қырық жылдан бері бұл тұқымның ұяң жүнді малына көп көңіл бөлініп келеді. Олардың сапасын әрі қарай арттыру үшін алай, тәжік, еділбай, сарыарқа тұқымды қошқарларымен мақсатты будандастырулар қолданылып, нәтижесінде сол өңірге тән ерекшеліктері бар «Ақтоғай популяциясы» қалыптасқан. Әртүрлі тұқымдарды пайдалану нәтижелерінің қалдықтары ретінде бұл популяцияда «шұбар бет», «дөң мұрын»,
«салпаң құлақ», «шұнақ құлақ», «шу асау» сияқты ерекшеліктері бар кейбір қойлардың кездесуі
– ұнамды типтегі тұқымдық мал үшін кемшілік ретінде саналмайды. Тіпті, мұндай ерекшеліктердің кейбірі осы тұқыммен жүргізілетін селекцияда жанама сұрыптау белгілері ретінде қолданылып келеді.
Ал, биязылау жүнді малға осы мерзімде селекцияның, көбінесе тұрақтандырушы сұрыптау, ұнамды тип белгілерін нәсілінде бекіту сияқты тұқымды таза өсірудің әдіс-тәсілдері қолданылды [3].
Әрі дәмді қой етін, әрі аппақ түсті сапалы ұяң және, тіпті биязылау жүн беретін дегерес тұқымының өсіру аймақтарын ұлғайтуға бағытталған ғылыми зерттеулердің маңызы үлкен.
Сондықтан Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы асылтұқымды шаруашылықтардан сатып алған дегерес қойларын Жамбыл облысы, Тұрар Рысқұлов ауданы «Тұрлықұлов Ж.»
шаруашылығына әкеп өсіру нәтижесіндегі олардың жүн өнімділігі белгілерінің өзгергіштігін зерттеуді мақсат тұтқан бұл жұмыстың өзектілігі жоғары болып табылады.
Зерттеу нысандары мен әдістемелері
Ғылыми зерттеу нысаны ретінде Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданы «Тұрлықұлов Ж.» шаруашылығында өсірілетін дегерес тұқымды ұяң жүнді қойлардың жүн өнімділігі белгілерінің малдың жасына және жынысына қарай өзгергіштігі болды. Ғылыми-зерттеу әдістемелері ретінде дегерес қойларының өнімділігін бағалау нұсқаулығы [4] мен зоотехнияда бұрыннан қалыптасып қалған сұрыптаудың селекциялық-генетикалық параметрлерін анықтау әдістемелері [5] қолданылды.
Зерттеу нәтижелері және оларды талдау
Дегерес қойының басында, тұмсығы мен құлағында, құлақ қалқандарының төменгі ұштарын қосатын сызыққа дейін және сирақтарында жылтыр да қысқа, көбінесе түсті қылшық жабын жүн өседі. Қозыларының тек тұмсығын, аяқтары мен құлақтарын жауып тұратын жабын жүні ғана олардың онтогенезіндегі барлық кезеңдерінде бастапқы түсін сақтайды (яғни қоңыр, қызғылт, ақшыл сары, көкшіл, сұр, ала), ал жабын жүні ақ боп туған қозылар – сол ақ түсін қалдырады. Қара түсті мал таза тұқымды дегерес қойында кездеспейді [6].
Дегерес қойының жабын жүнінен басқа, бүкіл денесін жабағы жүні жауып тұрады. Жабағы жүні ақ, ақсұр түсті болып келеді. Жаңа туылған қозыларының жабағы жүні көбінесе әр түсті (қоңыр, қызғылт, ақшыл сары, көкшіл), кейде ала-құла болып, таза ағы өте сирек кездеседі, өсе келе көпшілігінің жүнінің түсі өзгеріп ағара түседі де, алғашқы жүнін қырқып алғаннан кейінгі жабағы жүні ақ болып шығады [7].
Жабағысының құрамында 50-60% түбіт, 25-30% аралық, 10-20% қылшық жүн талшықтары кездеседі. Денесінің әртүрлі топографиялық бөлігіндегі жабағы жүнінің құрамындағы әртүрлі жүн талшықтарының (түбіт, аралық, қылшық жүн талшықтары) шегіндегі ұзындығы, жіңішкелігі, тығыздығы, көбінесе, біркелкі (немесе біркелкілігі жеткілікті дәрәжеде) болады [8].
Ұяң жүнді дегерес қойының жүн талшықтары балағына, сауырына, бауырына қарай сәл жуандауы мүмкін. Түбіт жүнінің ұзындығы 6-13 см, қылшық жүнінің ұзындығы 12-30 см немесе одан ұзын болады.
Дегерес қойының терісінің белгілі бір ауданының бірлігіне (см2, мм2) есептегендегі жүн талшықтарының саны жеткілікті мол, яғни тығыз, бірақ бұл көрсеткіш әр малда әртүрлі деңгейде болады.
Ұяң жүнді дегерес қойының жүнін шайыр майлап тұрады. Бұл қойлардың жүнінің шайыры – мал терісінде орналасқан май және тері бездері бөліп шығарған заттардың қоспасы, жүнінің түбінен (терінің бетінен) 3-4 см биіктікке дейін байланады және жүннің сапасы мен қасиеттерін сақтауда осындай аз ғана болса да шайырдың зор маңызы бар. Жүнінің шайырының түсі әртүрлі болады – ашық сары түстен қою сары түске дейін (жыл мезгіліне, ауа райының әсеріне, малдың қоңдылығына, жүнінің тығыздығына, біртектілігіне қарай) ауытқиды және, көбінесе, ақшыл сары түсті болып келеді.
Жануарлардың жүн жамылғасының өсіп-дамуына, сондай-ақ денесін жабатын жүннің белгілі бір түрінің қалыптасуына айтарлықтай әсер ететін факторлардың қатарына олардың тұқымы мен тұқым қуалайтын жеке ерекшеліктері жатады. Сонымен қатар, олардың
жынысындағы айырмашылықтар, физиологиялық күйі, жасы, климаттық факторлардың жиынтығы және азықтандыру жағдайлары айтарлықтай әсер етеді [9-13].
1-кестедегі деректерден «Тұрлықұлов Ж» шаруашылығының ұяң жүнді сақа қошқарларынан орта есеппен әр басқа шаққанда 4,3 кг жабағы жүн қырқылғанын көруге болады.
Бұл көрсеткіш тұқым стандарты бойынша элита класты қошқарларға қойылатын ең төменгі талаптан (4 кг) 0,3 кг немесе 7,5%, ал І класты қошқарларға қойылатын ең төменгі талаптан (3,5 кг) 0,8 кг немесе 22,9% асып түседі. Ал ұяң жүнді сақа саулықтардан орта есеппен әр басқа шаққанда 3,1 кг жабағы жүн қырқылса, бұл көрсеткіш тұқым стандарты бойынша элита класты саулықтарға қойылатын ең төменгі талаптан (2,8 кг) 0,3 кг немесе 7,1%, ал І класты қошқарларға қойылатын ең төменгі талаптан (2,5 кг) 0,6 кг немесе 24% артық (1-кесте).
Сақа қошқарлардың таза жүн шығымы (70%) да, саулықтардың таза жүн шығымы (68%) да осы бағыттағы қой тұқымдарының көрсеткіштерінен кем емес. Тіпті, бұл көрсеткіштер ұяң жүнді қой тұқымдарының ішінде жақсы көрсеткіштен саналады. Яғни, жуылған жүн шығымы (68-70%) бойынша бұл малдың көрсеткіштері қалыпты екені даусыз.
1-кесте. Сақа малдың қырқылған жүн түсімі мен таза жүн шығымы
Мал жынысы Қырқылған жүн түсімі Таза жүн
шығымы, %
n, бас ±m Х σ, кг СV, %
Аталық 14 4,3±0,19 0,72 16,8 68
Аналық 257 3,1±0,03 0,53 17,0 70
Еркек және ұрғашы мал топтарының қырқылған жүн түсімінің орташа көрсеткіштері бойынша айырмасы 1,2 кг немесе қошқарлары саулықтарынан 38,7%, (P>0,999) артық жүн берген және бұл айырмашылық статистикалық тұрғыда өте жоғары дәрежеде сенімді болып тұр.
Сонымен қатар, бұл малдың жүн өнімінің әлеуетінің де артық екенін айту қажет. Мысалы, дегерес қойы тұқымының қошқарлары мен саулықтарының қырқылған жүн түсімінің өзгергіштік көрсеткіштерін салыстыру арқылы, ұяң жүнді малда бұл көрсеткіштердің вариация коэффициенті (СV) жалпы жоғары екенін байқауға болады. Ал бұл белгінің малдың жынысына қарай өзгергіштігіне көңіл бөлсек, ұяң жүнді малдың қырқылған жүн түсімінің вариация коэффициенттері өзара шамалас (16,8% және 17,0%) болғанын байқаймыз.
Бұдан, дегерес қойының жүн өнімінің генотиптік әлеуеті фенотипінде әжептәуір көбірек көрініс тапқан және көрсеткіштердің біркелкілігі едәуір қалыптасқан деуге негіз береді.
Сонымен қатар, бұл көрсеткіштер бойынша «Тұрлықұлов Ж» шаруашылығында өсірілетін ақтоғай қойларының жүн түсімі бойынша селекцияның әлі де мүмкіндігі жоғары екенін тұжырымдауға болады.
2-кестедегі деректерден ұяң жүнді дегерес қойының жүн ұзындығы бүгінгі күні айтарлықтай жоғары екенін байқауға болады (2-кесте).
Түбітінің орташа биіктігі 7-8 см, шумағының биіктігі 16-17 см. Әсіресе, аталық малдың жүні ұзындау – түбіті 8 см, шумағы 17 см биіктікке дейін көтеріледі және аталық пен аналық мал жүнінің ұзындығы бойынша 1 см-ге дейін айырмашылық – қалыпты жағдай болып есептеледі.
Бұл көрсеткіштер аталған мал топтары жалпы құйрықты қойлардың ішінде жүн ұзындығы бойынша ең алдыңғы қатарлардың бірінде екендігін мойындатады. Әрине, бұл – мақсатты селекцияның нәтижесі.
2-кесте. Сақа малдың жүн ұзындығының өзгергіштігі
Мал жынысы n, бас ±m Х σ, кг СV, %
Түбіт биіктігі
Аталық 14 8,0 ±0,35 1,32 16,5
Аналық 257 7,0 ±0,08 1,22 17,4
Шумақ биіктігі
Аталық 14 17,0 ±0,83 3,11 18,3
Аналық 257 16,0 ±0,19 3,02 18,9
Қорытынды
Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданы «Тұрлықұлов Ж.» шаруашылығында өсірілетін дегерес тұқымды ұяң жүнді қойлардың жүн өнімділігінің негізгі белгілерінің көрсеткіштері жеткілікті дәрежеде жоғары және олардың деңгейін дұрыс селекция арқылы әлі де көтеру үшін оларды әдістемелік сұрыптау, мақсатты жұптау, жас кезінен бағыттап өсіру жұмыстарын жалғастыра беру қажеттілігі айқын.
Əдебиеттер тізімі
1. Бегімбеков Қ.Н. Ақтоғай қойы. Алматы: «Изд-во. ”Бастау”», 2012, -180 бет.
2. Асанов Б.Ұ., Есжанов Н.Б., Бегімбеков Қ.Н. Ақтоғай қойы №1705-«Ақсары» зауыттық аталықізінің негізгі селекциялық белгілерінің өзгергіштігі // ҚР жастар жылы аясында өткізілген
«Аграрлық ғылымдағы жастар: жетістіктері мен келешегі» атты жас ғалымдар мен студенттердің ХХІІІ ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдар жинағы. Алматы.
ҚазҰАУ. 26-27.04.2019 ж. 3-ші том. 20-24 беттер.
3. Бегембеков Қ.Н., Тұрлықұлов Ж.М. Биязылау жүнді Ақтоғай қойларын Тараз өңірінде өсіру барысындағы жүн өнімділігі белгілерінің өзгергіштігі. «Ғылым және білім» Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің ғылыми-практикалық жорналы // «Мал шаруашылығының инновациялық дамуы» халықаралық форумына арналған арнайы шығарылым. ҚР. Орал қ. 10.10.2018 ж. 172-175 беттер.
4. Инструкции по бонитировке овец курдючных пород. Астана, 2014.
5. Бегімқұл Б.К. Биометрия. Оқулық. –Алматы, 2014.-347 бет.
6. Бегембеков Қ., Қадыкен Р., Муслимова Ж.У. Ақтоғай қойын сарыарқа тұқымымен кірістіре будандастыру нәтижелері // Материалы международной научно-практической конференции «Современные проблемы зоотехнии», посвященной памяти доктора с/х наук, профессора Муслимова Б.М. Костанай. 22 февраля 2018 года. –С. 417-422.
7. Баймәжі Е.Б., Турабеков М.Р. Дегерес қойының қан сары суының биохимиялық көрсеткіштері. «Ізденістер, нәтижелер». ҚазҰАУ журналы. 2018 ж. №2. 30-36 беттер.
8. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ә., Байжұманов Ә. Мал өсіру және селекция. Оқулық. - Алматы, «Идан», 2012.
9. Саметова Ж., Рысбаев М.Б., Кулатаев Б.Т. Оңтүстік-шығыс Қазақстан өңірінде өсірілетін қазақтың құйрықты қылшық жүнді қозыларының өнімділігін арттырудың технологиясы. «Ізденістер, нәтижелер». ҚазҰАУ журналы. 2018 ж. №2. 116-122 беттер.
10. Есжанов Н.Б., Асанов Б.Ұ., Бегімбеков Қ.Н. Ақтоғай қойы №0806 - «Шұбарбет»
зауыттық аталықізінің негізгі селекциялық белгілерінің өзгергіштігі // ҚР жастар жылы аясында өткізілген «Аграрлық ғылымдағы жастар: жетістіктері мен келешегі» атты жас ғалымдар мен студенттердің ХХІІІ ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдар жинағы. Алматы.
ҚазҰАУ. 26-27.04.2019 ж. 3-ші том. 64-68 беттер.
11. Бегембеков К.Н. Дегересские овцы Центрального Казахстана. Монография. Алматы.
ТОО «Нур-Принт», 2012, -С.96.
12. Бегімбеков Қ.Н., Есжанов Н.Б., Асанов Б.Ұ., Тұрлықұлов Ж.М. Ақтоғай қойының
«Тұрлықұлов Ж» шаруашылығы жағдайындағы жүн өнімділігі // Материалы конференции молодых ученых «Актуальные вопросы фундаментальных и прикладных исследований в области ветеринарной медицины, биологии и биотехнологии». РК, г. Алматы. ТОО «КазНИВИ», 30 мая 2019 г. 65-том Трудов института. С.115-119.
13. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ә., Габит Г.Г., Джапарова А.Қ., Есенгалиев К.Г., Есжанов Н.Б., Асанов Б.Ұ., Тұрлықұлов Ж.М. Тараз өңірінде өсірілген дегерес қойларының бір жасындағы жүн өнімділігі белгілерінің өзгергіштігі. Материалы ІІІ Международной научно- практической конференции «НАУКА И ОБРАЗОВАНИЕ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ВЫЗОВЫ ХХІ ВЕКА». РК, г. Нур-Султан (Астана), 10-12 июля 2019 г. VІ том. С.116-120.