Nhín chung, Nghị định 37/2018/NĐ-CP13 đã quy định tƣơng đối đầy đủ về việc thi hành các biện giám sát, giáo dục tại địa phƣơng đối với ngƣời dƣới 18 tuổi đƣợc miễn trách nhiệm hính sự. Khi ngƣời dƣới 18 tuổi đƣợc tham gia vào chƣơng trính giám sát, giáo dục tại địa phƣơng, nghĩa là họ đã đƣợc miễn trách nhiệm hính sự và quá trính giải quyết vụ án hính sự đối với họ đã kết thúc. Nếu ở giai đoạn điều tra, truy tố thí vụ án bị
(2020). Victim–Offender Mediation and Reduced Reoffending: Gauging the Self-Selection Bias. Crime &
Delinquency, 66(6–7), 949–972. https://doi.org/10.1177/0011128719854348
12 Kilchling, M., & Löschnig-Gspandl, M. (2000). Legal and Practical Perspectives on Victim/Offender Mediation in Austria and Germany. International Review of Victimology, 7(4), 305–
332. https://doi.org/10.1177/026975800000700406
13 Tên đầy đủ của văn bản là Nghị định số 37/2018/NĐ-CP nghị định của Chính phủ ban hành ngày 10 tháng 3 năm 2018 Quy định chi tiết thi hành các biện pháp giám sát, giáo dục ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội đƣợc miễn trách nhiệm hình sự
113
đính chỉ theo quy định tại các Điều 230, 248 BLTTHS, hoặc đã đƣợc tuyên miễn trách nhiệm hính sự tại phiên tòa (Điều 326 BLTTHS). Tuy nhiên, theo quy định tại các điều 93, 94, 95 BLHS, ngƣời đƣợc giám sát giáo dục phải thực hiện một số nghĩa vụ trong khoảng thời gian tối đa là 02 năm. Điều 13 Nghị định 37/2018/ND-CP quy định ngƣời đƣợc giám sát giáo dục phải làm bản cam kết về việc chấp hành các nghĩa vụ và gửi cho ngƣời trực tiếp giám sát, giáo dục. Pháp luật hiện hành đang thiếu các chế tài đối với ngƣời đƣợc giám sát, giáo dục khi họ vi phạm nghĩa vụ.
Việc áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục nhằm mục tiêu phục hồi cho ngƣời đƣợc giám sát, giáo dục, nâng cao nhận thức và ý thức tuân thủ pháp luật cho ngƣời đƣợc giám sát, giáo dục, phòng ngừa tội phạm. Nhƣng việc ngƣời đƣợc giám sát, giáo dục vi phạm nghĩa vụ làm cho các mục tiêu trên không đạt đƣợc. Trong trƣờng hợp áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục không hiệu quả thí cần có biện pháp chế tài nghiêm khắc hơn để bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa tội phạm, nên quy định chế tài đối với ngƣời đƣợc giám sát, giáo dục vi phạm là cần thiết. Hơn thế nữa, các chế tài còn bảo đảm tình răn đe đối với bản thân ngƣời đƣợc giám sát, giáo dục và cộng đồng nói chung. Tùy theo tình chất, mức độ và lỗi của ngƣời vi phạm, mà chế tài nặng nhất có thể là tiếp tục truy cứu trách nhiệm hính sự đối với ngƣời bị áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục.
Thiết nghĩ, BLTTHS cần bổ sung quy định cụ thể về việc quay lại thủ tục tố tụng hính sự truyền thống khi xét thấy việc miễn trách nhiệm hính sự và áp dụng các biện pháp giám sát giáo dục đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội không bảo đảm hiệu quả giáo dục, phòng ngừa14. Theo đó, quá trính giải quyết vụ án đƣợc tiếp tục giải quyết theo thủ tục chung, tức là tiếp tục điều tra, truy tố hoặc xét xử vụ án hính sự. Khi đó, việc truy cứu trách nhiệm hính sự đối với ngƣời phạm tội vẫn áp dụng các quy định Chƣơng XII BLHS ví vào thời điểm thực hiện tội phạm, họ là ngƣời dƣới 18 tuổi và Điều 90 BLHS quy định
―Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự theo những quy định của Chương này; theo quy định khác của Phần thứ nhất của Bộ luật này không trái với quy định của Chương này”. Tuy nhiên, trƣờng hợp này không thể tiếp tục
14 Trần Ngọc Lan Trang, Nguyễn Phƣơng Thảo (2019), Một số vấn đề pháp lý về các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, tạp chì khoa học pháp lý Việt Nam số 07(128)/2019, tr. 64 – 75.
114
miễn trách nhiệm hính sự và áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục bởi ngƣời phạm tội đã từng đƣợc áp dụng các biện pháp này nhƣng không có hiệu quả. Do vậy, nếu luật cho phép tiếp tục truy cứu trách nhiệm hính sự ngƣời đƣợc áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục vi phạm nghĩa vụ đến mức phải quay lại thủ tục tố tụng thông thƣờng thí cần quy định trƣờng hợp này thành ngoại lệ không đƣợc miễn trách nhiệm hính sự và áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục ở khoản 2 Điều 91 BLHS hiện hành.
Suy cho cùng, trong trƣờng hợp đƣợc miễn trách nhiệm hính sự, ngƣời dƣới 18 tuổi đƣợc hƣởng một chình sách nhân đạo do đặc thù độ tuổi của họ. Nhà nƣớc mong muốn với các biện pháp giám sát, giáo dục, họ có cơ hội tự cải tạo ở cộng đồng mà không cần áp dụng hính phạt. Cho nên, việc tiếp tục truy cứu trách nhiệm hính sự không đi ngƣợc lại với việc bảo đảm lợi ìch tốt nhất cho ngƣời dƣới 18 tuổi. Tuy nhiên, trong trƣờng hợp này không đƣợc xem việc vi phạm nghĩa vụ là một yếu tố làm tăng nặng trách nhiệm hính sự, cũng nhƣ việc đồng ý áp dụng biện pháp giám sát giáo dục không phải là căn cứ để kết tội đối với ngƣời dƣới 18 tuổi15.
Tình chuyên nghiệp của ngƣời trực tiếp giám sát, giáo dục ngƣời dƣới 18 tuổi cũng là một vấn đề cần đƣợc thảo luận. Theo khoản 3 Điều 2 Nghị định 37/2018/NĐ-CP, ngƣời trực tiếp giám sát, giáo dục là ngƣời có tƣ cách đạo đức tốt, có kiến thức, kỹ năng về công tác xã hội, công tác trẻ em hoặc kiến thức cần thiết về tâm sinh lý trẻ em hoặc đƣợc đào tạo, tập huấn về tƣ pháp đối với ngƣời chƣa thành niên, đƣợc Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã quyết định giao nhiệm vụ trực tiếp thực hiện việc giám sát, giáo dục. Họ có thể là cán bộ, chiến sỹ công an, công an viên, công chức văn hóa - xã hội, công chức tƣ pháp - hộ tịch, ngƣời làm công tác bảo vệ trẻ em cấp xã, cộng tác viên công tác xã hội cấp xã, đại diện Hội liên hiệp phụ nữ, Đoàn thanh niên hoặc ngƣời có uy tìn trong cộng đồng dân cƣ. Nhín từ quy định có thể thấy, ngƣời trực tiếp giám sát, giáo dục đƣợc yêu cầu phải có đủ kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm để thực hiện nhiệm vụ. Đồng thời, họ
15 The Economic and Social Coucil. (2002), Basic Priciples on the Use of Restorative Justice Programmes in
Criminal Matters,
https://www.unodc.org/pdf/criminal_justice/Basic_Principles_on_the_use_of_Restorative_Justice_Programs_in_Cri minal_Matters.pdf
115
còn có thể đƣợc tập huấn kế hoạch chung của địa phƣơng hoặc cấp trên16. Nhƣng nhín tổng thể hơn, những ngƣời làm nhiệm vụ trực tiếp giám sát, giáo dục không phải là lực lƣợng chuyên nghiệp, đƣợc đào tạo một cách bài bản để thực hiện các nhiệm vụ giám sát, giáo dục ngƣời dƣới 18 tuổi. Và thực tế, ở các địa phƣơng cũng khó tím đƣợc ngƣời có đủ điều kiện để thực hiện nhiệm vụ giám sát, giáo dục ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội tại địa phƣơng. Ở nhiều quốc gia trên thế giới, nhân viên công tác xã hội tham gia vào công tác tƣ pháp hính sự cho ngƣời chƣa thành niên và một trong những nhiệm vụ của họ là giám sát, quản lý ngƣời chƣa thành niên đƣợc giáo dục, phục hồi tại cộng đồng17. Việt Nam có thể tham khảo giải pháp này để xây dựng đội ngũ nhân viên công tác xã hội tham gia vào quá trính xử lý ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội nói chung, và thi hành các biện pháp giám sát, giáo dục nói riêng. Bởi nhân viên công tác xã hội đƣợc trang bị những kiến thức và kỹ năng cần thiết để xác định chình xác và đầy đủ những yếu tố nguy cơ sâu xa góp phần gây ra vi phạm pháp luật của ngƣời chƣa thành niên và có chức năng giải quyết những vấn đề này18.