HEPWORTHS BPK

wat in die kort-spel (ook vir die leser) met aangrypender raakheid en beknoptheid uitgebeeld kan

word

as wat in die

meer

omstandig

beskrywende

en vertellende prosa moontlik

is. Vir die skrywer in alle geval, al

mag hy

nie

náby

sy eie ideaal van volmaaktheid

kom

nie, is daar geen boeien- der onderneming as

om

'n stukkie mense-noodlot met die uiterste spaarsaamheid van middele, in

woord

en weder-

woord

alleen, trefíend en afgerond te probeer uitbeeld nie."

In ,,Die Klipdolk" het ons 'n ,,verhaal-tema in dromatiese vorm"; die verhaal-tema van botsing en verwydering tus- sen 'n seun en sy vader, en die toenadering tussendie vader en die vriendin van die seun. Die hele verhaal is saamge-

pak

in die eerste ontmoeting tussen die vader en die vrien- din, endiebeste in diestuk is die karakter-teenstellingtussen die lewenswyse vader, met sy skuldgevoel, en die meisie,

eensaam

en agterdogtig, en hulle geleidelike toenadering

tot mekaar.

Swak

elemente in die verhaal is die onver- klaarbare vraag

waarom

die vriendin nie geweet het van die versoening tussen vader en seun nie, en die feit dat die seun, soos

hy

geskets word, nie die indruk van 'n sterk of

belangwekkende

karakter

maak

nie.

Veel hoër staan ,,Oorlog ^is Oorlog," waarin die drama-

tiese behandeling van stof uit die Anglo-Boereoorlog ^vir die eerste keer 'n hoogtepunt van ontroerende tragiek bereik.

Hier geen beroep op volksgevoelens, geen patriotiese kant- kiesery nie. Die kunstenaar het uitgestyg bo die tydsom- standelike tot die algemeen-menslike, en bo die tydelik-

weemoedige

tot die groots-tragiese.

Rachel, 'n Vrystaatse meisie, ontdek in die Engelse

offisier, wat gestuur is

om

die plaashuis,

waar

sy en 'n siek tante woon, af te brand, 'n Kolonialer met wie sy vroeër

op

intiem-vriendskaplike voet verkeer het. Die oorlog het egter tussen hulle gekom. Terwille van die verlede en ter- wille van die siek tante besluit die ^{offisier, 'n}

man

van edele inbors,

om

die huis nie af te brand nie, en vra hy slegs of sy prisonier vir 'n tydjie in die huis

mag

rus. Indie prisonier ontdek Rachel, wat beloof het

om

die

gevangene

nie te help ontsnap nie, 'n Vrystaatse burger

aan

wie sy al

byna

die ja-woord gegee het. Die burger kan geen morele verplig- ting sien

waarom

Rachel haar belofte moet hou nie. Oorlog

is oorlog.

Hoe

Rachel eers vasstaan,

dan

weifel en eindelik 'n

mes

naderstoot sodat die prisonier homself kan bevry;

hoe die offisier te

gou

terugkeer en in die voorportaal, agter die skerms, deur die desperate burger

doodgemaak

word;

hoe Rachel besef dat die oorlog met sy vernietiging van die edele ook tussen haar en die burger

gekom

het met die onverbiddelikheid van die noodlot en hoe sy

hom

wegstuur

—

dit alles

word

afgespeel in enkele bladsye van een

van

die kragtigste

dramas

wat ons besit.

Uit 'n vergelyking

van

hierdie stuk met „In die

Wag-

kamer," blyk hoe Grosskopf se kuns geryp het. Die toeval- ligheid, wat in die ouer stuk effens gehinder het, is hier ook aanwesig,

maar

in veel kleiner mate, grotendeels vervang deur die waarskynlikheid. Die karakters is met vaster

hand

geteken, en daaris minder vandie melodramatieseaanwesig en

meer

van die tragiese.

Dat Grosskopf hoorspele

gaan

skryf het is interessant.

Etlike jare gelede het hy

nog

die visuele element in die

drama

beskou as baie belangrik. In 1938 is

hy

egter gekies as een

van

die beoordelaars in verband met 'n hoorspel- prysvraag. ,,Met

beswaarde

gemoed," skryf hy, ,,het ek die beroep aanvaar,

omdat

ek nie eens 'n radiostel besit het nie,

en van die moontlikhede

van droma

deur-die-gehoor-alleen

maar

min geweet het. So

was

ek verplig

om

vir myself die vereistes

van

die hoorspel, teenoor dié

van

die tradisio- nele skouspel, uit te pluis."

Hy

het besef dat die hoorspel

noodwendig

sekere beperkings moet hê,

„maar

ook

weer wyer

moontlikhede as die verhoogdrama. Uit hierdie dink- werk is dieonweerstaanbare versoeking tot selfdoen gebore"

—

en so het die stukke ontstaan.

In ,,Blinde Liefde"

merk

'n

mens nog

nie veel

van

die ,,wyer moontlikhede" wat die radiodrama aanbied nie,

behalwe

dat daar 'n geringe toneelverskuiwing plaasvind, en dat daar 'n toneei aangedurf word, wat so intiem is dat dit

op

die verhoog sonder twyfel sou misluk. In die hoor- spel, met die atmosfeer van die huiskamer, en die afwesig- heid van 'n groot gehoor in die onmiddellike nabyheid, kan

'n groter mate van intimiteit geskepword; enso iets vind ons in die toneel in ,,Blinde Liefde,"

waar

die blinde Hendrik deur middel

van

die tassin die liggaamlike skoonheid van Machteld probeer

gewaar

en waardeer. Miskien is dié deel

te

gewaag

vir die meeste luisteraars

—

iets wat

by

die uit-

sending tot mislukking kan lei.

Waartoe

die

medium

van die hoorspel wel uitstekend geblyk het, is die uitbeelding

van

die gedagtelewe van die blinde.

Ander

kritici het al

gewys

op die melodramatiese trekke, die weeïge in die verhaal, waarin 'n gesonde, lewenslustige meisie

beweeg word om

'n blinde

bo

'n siende te verkies as huweliksmaat. Assulks is dit

dan

ook nie heeltemal bevre- digend nie, al sluit dit op merkwaardige

wyse aan by

die

tema van

,,Die Peswolk," die verheerliking van die edele, idealistiese

mens

bo die meer materialistiese mens.

In ,,Die Poskoets in die Rivier" het die skrywer wel deeg-

lik gebruik

gemaak

van die

wyer

moontlikhede van die hoorspel: Die gebruik van stemkontras; die verskil tussen

naby

en ver voor die mikrofoon, tussen voorgrond en agter- grond, intimiteit en afstand, simpatie en antipatie; en ook die beweeglikheid of veranderlikheid van ,,toneel." Dis 'n stuk wat

nóg

op die verhoog

nóg

in die vorm van 'n klank- film aangebied kan word.

Die handeling vind plaas in 'n poskoets wat in 'n donker

nag

in 1887 op

pad

is van Kimberley se diamantvelde na die pasgestigte Johannesburg. In die ,,ramhok van ongeregtig- heid" is van die skuim van die diamantvelde verteenwoor- dig, 'n vyftal wat

saam

met die gemoedelike koetsier die agtergrond vorm. In die voorgrond

maak

ons kennis met

'n edeler mens,

Van Wyk,

wat die vertroue

gewen

het van die

sewende

reisiger, die Bolander, wat voortswerf onder n dwanggevoel,

byna

'n obsessie,

om

die

man

Clark, die ,,lag-

gende

gierigaard" wat sy vrou verlei en tot die

dood

ver- waarloos het, te vind, en haar

dood

te wreek.

Waar

n agt- ste persoon later in die donker poskoets stap, en ons in twee kort voorvalle

gewaar

dat dit Clark is, styg die spanning tot

breekpunt.

Ook

vir die Bolander, wat,

wanneer

die pos- koets deur die vol rivier

aan

die grens worstel, sy

mes

trek

en die middel

word

van die lewensnoodlot

om

Clark te straf.

In die rivierontsnap hy en ^{laat vir} die onthutste reisigers die lyk van Clark

om

verward oor te roep. Die kalme

Van Wyk

besef dat die Bolander ^'n roeping

gehad

het, en stel die saak weer in die regte perspektief, soos Fortinbras aan die end van ,,Hamlet."

Besonder

goed

het Grosskopf doarin jeslaag

om

die vuile ruheid

van

die agtergrond met realistiese krag uit te beeld, en

om

die karakters skerp te teken in hulle kontraste met

mekaar

en reaksies op mekaar.

Weer merk

ons dat die toeval plek

gemaak

het vir die waarskynlikheid

—

soek die Bolander nie al jare lank

na

Clark nie?

—

en die melodra- matiese vir die tragiese. Die obsessie van die Bolander, en sy eie oortuiging

van

hy die middel in Hoër

Hand

is

om

Clark te straf,

word

so uitgebeeld dat dit die indruk

maak

van die Griekse noodlotsdwang.

Van

die vier stukke in Grosskopf se bundel het twee

m.i. bly steek duskant die ,,ideaal van volmaaktheid”;

maar

die ander twee, ,,Oorlog is Oorlog” en „Die Poskoets in die Rivier,” is nie alleen die beste wat in die afgelope jaar gepubliseer is nie,

maar

ook werke van uitstaande gehalte, 'n verryking van ons literatuuren ons geesteslewe, waarvoor ons dr. Grosskopf dankbaar bly.

Vir u

volgende Haarsny

. . .

Besoek die mees moderne