PERSONE

Vrou Kind Eerste Meisie Tweede Meisie Soldaat en Ses Soldatestemme

{Waardie

SOLDATE

met mekaarpraat, zvordbulle veronderstel

om

in bulleeie taaltepraat

—

of^ditnouAfrikaans, Engels,Fransof Pools^is

—

endie Italiaanse

VROU, MEISIES

of

KIND

verstaanniewatbulle sê nie.

)

Diepleintjie van ’n eensamedorpie boog tussen die Abruzziberge teen die einde vanOktober 1944. Agter,dwarsoortoneel,vierdrieverdieping-buise van 'ngrysklip wat baie soosgraniet lyk. 'n Lugaanval, etlike maande vantevore, bet diep spore opdie buise agtergelaat. ’n

Bom

^{bet die buis beel}regsgetref. Al wat van bom oorgeblybet, ts’nboop puin omtrenttienvoetboog. Dieboonsteverdiepingvandie buis langsaan bet ingestort, is nou met die tweede verdieping saamgepers. Daar woon menseindieonderste verdieping,wantdeur’noop deur gezvaar ons’ningemes- seldeboere-vuurberd en ’npaargroot blink koperkastrolle wat teen die muur hang.

In ’n nis buite teen die voorkant van die tweede verdieping staan daar ’n beeld vanMariametdieCbristuskindinbaararms. Syisomtrentvier voetboog englad niebeskadignie.

Dietweebuise linksbet in bullegebeelblystaan:maarbullemureisvolkrake en splete en waar vroeër vensters was, is daar nou net gapingeof is toegespyker metplankeofstukke blikof karton. Die buiswandedradie tipieseItaliaansemuurskrifte van^dietydsoos;tV

MATTEOTI;

fL'

GRAMSCI; M IL RET; MMUSSOLINI;

fV I

PARTIGIANI;

fVI

SUD-AFRICANI;

fF

STALINO ROOSEVELT CHURCHILL: ABASSO IL FASCISMO ...

Reg oor diefront van die geboubeel linksisdaaringrootswartlettersgeverf:

fVELCOMES THE ENG- LISHES AND AMERICANOS.

’n Paar van Mussolini se ou slagspreuke soos

OBBEDI RE CONBATTERE VINCERE

is nog vaag teen die mure sigbaarondanksallepogings

om

bulle af^teskraap.

In regterboek van toneel, agter en bokantpuinboopvan verpletterdegebou, troon daar in die verte ’n sneeubedektespitspiek teen ’nstaalblou bemelop. Hoeweldit al tekenisvan diemajestueuseAp^nyne^rondom,oorbeers die enkelepiek tog^{die bele} toneeljuisomdat soskoon en suiwer en volkomeongeskonde en afsydig^lyktemidde van al dieaanduidingsvan verwoesting en menslikeellende bierindie onmiddellike voorgrond.

Diegrootpadna Rome oordie berge oorkruisdieplein aan sy linkerkant, is dus netvandie toneel af. Disal laat, ongeveer balfvyfin diemiddag. In diemiddel van dieplein staan daar ’nou boutbank waarop’n dogtertjievan omtrentelfjaar

sit. Sybet ’nbruinrokkieaanenbaar bareismet witstrikkiesintwee langvlegsels vasgevat. Sykykpal voor baaruitoorkoppevandiegeboorbeen,baar gesig sonderuit- drukking. Net baar groot bruin oëwys dat sy volkome bewus is van alles wat ombaar gebeur.

Op

diebank langs baar,aandieeen kant,is ’nmandjievolallerlei voarwerpe bedekmet’nwitdoek;aandieanderkant, ’nbandtasmet’nriemdaarom.

VROUstaan net agter kind. Syistussenvyftig ensestigjaar,van middelmatige boogte, sien daarsterkengesonduit. ’n Paargrysbarewystussenbaar pikswart barewat vanbaar voorkop afweggekam is. ’n Grootkalmte en waardigheidspreek uit baar bele bouding. Haar gelaat bet daardie byna klassieke reêímatigbeid en

29

slrengbeidwat 'nmensdikwels onderdie Italiaanseboeremenseaantref. Tog word

diestrengheidgetemperdeurdiesagteliginhaar oë endie teerheidvanhaar uitdrukkin^

in sygebeel. Syhet 'nlangswartrok aan. Al watdieswart afwissel,is'nwit kragie

om

haar nek en'ngroenerigelintjievoorhaarborsmet vyfsilwersterredaarop.

Vrou {besorgd): Isjymoeg,Gina? (Sonder die minste uitdrukking ophaarstrak gesiggie, knik Kind stadigmet haar kop). Foei tog, arme kind

... En

disgoed tebegrype . . .

Ouma

word alself ’n bietjie

moeg

. . . vanal die rondstaan en

wag

. . . vanaftienuurvanmore . . . hieropdie koue plein

...

Ja, so’n gedurige wagtery maak mens moeër as die hardste werk . . . Maar, skat, daarsal wel ’n trok

kom

wat na

Rome

gaan en nievol is . . . en ekisseker, ek weet, hysalonssaamneem ^{. . .} en dan sien jy weer vir

Mammie

. . . eindelik na al die maande . . .

sommer

vanaandnog . . . Jy^weet,

Rome

isnievernie . . . enhierdiepad deur diebergeis’ngoeieeen . . . Onthou_jynoghoe onsmet

hom gekom

het vier maande gelede? ('n Pouse.) Ja, liefling, as hulle ons nou oplaai, is ons binne clrie uur in

Rome

. . . by

Mammie

^{. .} . in jou eie huis, dink net daaraan . . . metjou poppe en jou speelgoed . . . Ons moet net geduldig wees, nie moed verloor . . . nie nou teruggaan na Oupa nie . . . alisons

moeg

. . . enalisonskoud . . .

Want

nou’sonskans, ons beste kans

...

Jy sien, so teen dieaand se kant isdaaraltyd baie meerverkeerophierdiepadasgedurendediedag.

Want

diemeeste trokke

kom

vanver . . . van plekke soosVasto, Pescara, Sulmona . . . enhulle vertreknadiemiddagete . . .

kom

daneersteensononderhierverby . . .

Kyk

bietjie (jy wys metregterhand in rigting van gehoor) . . . die vallei daaronderisaldieeneskaduwee

...

(Sylighaar kopop.

)

Nog

net ’n halfuur, dan duikdie son agter daardie piek

weg

. . . ('n Pouse.) Net

’nkortrukkienog . . .jy verstaan, né,

my

ou kindjie? (fVeer knikKind.₎ langsaam.

)

Goed, dis mooi . . . dan verstaan ons mekaar . . . soos altyd, nie waar nie, Gina? (Kind kyk met 'nflouglimlaggie skuins op na Vrou,kniknogmaalsbevestigend.

)

En

kom

daar binne dievolgende halfuur geen trok nie, stap ons aan . . . voor dit donkerword . . . terughuis- toe, na Oupa . . en

kom

ons more weer.

Maar

ek weet, ek isseker, diékeer sal onsgelukkig wees.

Wag

maar,_jy,sal sien

...

('nPouse.

Vrou luister aandagtig.) Gina, luister bietjie! Vergis ek

my?

Ofhoor ek

hom?

’n Hele ent

weg

. . . daardie ciowwe gebrom ^wa't die trokke altydmaak . . . as hullenogopdiegelykpadisdaaronder ^{. . .} netvoor hullebegin klim . . . (Al tekenwat Kindgee dat sy ook luister,isdat sy nou penregopsit.

Dan

skudsyhaar kop vinnig op en af.

)

Ja, dishy, hier

kom

hy! (Vroutrek tjaliestyweromhaarskouers.)

Wag,

ekmoetpadse kanttoe staan . . . (Geluidvan naderendevragmotor word sterker. Vrou stapvinnig oortoneel,gaanheel linksvoorstaan. OnssienVroudusnouin profiel soossydaaroprand vanplein

wag

virvragmotoromverby te kom. Voertuig beginkletteroor verrinneweerdestraat.

)

Vrou (wat haarhand hoog opligin 'ngespannereikhalsende houding): Meneer!

Stop^asseblief! Stop, asseblief, meneer! ('n Geknars van remmewat aan- geslaan word. Vragmotorhet tot stilstandgekom.) Dag, meneer. Dankie datu gestophet,meneer . . . gaan udalkna

Rome?

Eerste Stem (simpatiek) :

Ja,ek gaan naRome,mevrou, maar . . .

Vrou (snel): Salu ons nie assebliefsaamneem, meneer . . . vir

my

^. . . en

my

kleindogtertjie . . . (sywysmethand na Kind) die outjiewat daar op diebank sit? Asseblief, meneer . . .

Eerste Stem: Ek isjammer, mevrou,maar onsisvol.

Vrou^: Onssalnie baieruimteinbeslagneemnie, meneer. (Met 'nglimlag.

)

Ek

isniealtevetnie,en Gina’smaar’nkleinoumensie . . .

Eerste Stem: Dietrokisstampvol, mevrou.

Kyk

netbietjieagterin.

Vrou: Dis baie, baie dringend, meneer. Daardiedogtertjie is stom. Sy kan hoor, maar nie praat nie. In die lugaanval op

Rome

verlede jaar . . .

dielaasteeennetvoorjulle in Italiëgeland het

—

^ishaarpa geciood,was

sy ook indie stasie toc dieboinmedaaropval. Daaniahetsy nooitweer f

epraatnie.

Toe Rome

vrykom,het diehoof vanjulle troepewathierdie orp bevry het, hy’t ’n maandlank hierin Castelmánica gebly, ’n sekere majoor Ross . . ken u hom?

Eerste Ste.m: Nee, mevrou . . . u weet, daar’s baie majore in ons leSr.

Vrob: ’n Baie goeie man, meneer . . . opreg en edel, ja edel van hart . . .

liy’t

my

insymotorna

Rome

geneem.

En

hy’tgesorgdat hulle

my

trans- portteruggeehierheen.

En

toe bringekkíeinGinasaam.

Want

ekhet geJog: dalK doendie verandering haar goed, gee dit haar spraak terug.

Maar

dithethaar niehaar spraakteruggegeenie . . .

Tweede

Stem ^(bot):

Wat

babbel die ou vrou alles?

Eerste Stem: Stil . . . ek luister na haarstorie . . .

Tweede

Ste.m: jy^eet mosallesvirsoetkoek op!

EersteStem (verfrg): Skei uit!

Tweede

Stem (ba!fpaaifnd): Oukei . . . oukei . . .

Vrou:

Nou

skryfhaar

ma

ekmoethaar sogouasmoontlikterugbring.

Wam

daarhet ’n bcroemde dokteraangekom uit Florence en hy’s besig

om

’n hele klompiekinders tebehandel wat, netsoos Gina,hulle spraakverloor het. ’n Hele paar het al rcggekom ^. . .

EersteStem:

Ek

verstaan, mevrou, en eksalugraagwil help.

Maar

ek kan nie. Dison.moontlik.

Vrou (asofsysoldaatsfjongsttsingladnifgeboorbetnie):

En

diebehandeling’s vrj’,kosteloos, die Regeringbetaaldaarvoor.

Tweede

Stem^: Onskan haarnie oplaai! Ons^isreedstevol!

Eerste Ste.m: Ek weet ons kan nie.

Maar

dis moeilik

om

haar te weier.

Sy’s’nspesialegeval . . .

Tweede

Stem: ’nSpesiale geval! Hul’salmal spesiale gevalle, duisendeder- duisende van hul, inelkeverbrandestad of dorp,selfs langs die kruispaaie indie platteland, oral wil hul opgelaaiword!

Wat

dinkhul isons?

Wat

dink huldoen ons? ’nVrybusdiens vir hul aandieganghou? Ofoorlog voer? As^ons hul almal moes oplaai, sou geeneen van onsooitnabydie front

kom

nie. Sêvirhaaronshet’nhelejockeytrek van haarmenseagter indie trok cnheelwaarskynlik skaai hul nogons rantsoene.

Eerste Stem: Gaannadie hoenders.

Tweede

Stem: V’rahaar

waarom

reissyniepcrtreinnie.

EersteSte.m:

Hou

opmetkafverkoop! Jy weet goeddie Duisters hetaldie spoorwegbrúens opgeblaas.

Tweede

Stem: Moenie pênieknie, ek maak maarnet ’ngrappie . . .

EersteSte.ví: Jou ewige grappies altyd opdie verkecrde oomblikverveel

my

tot diedood. (Aan Vrou) Regtig,mevrou, ons kanviruniksdoen nie.

Vrou:

Ek

saldiekindop

my

skootneem ^. . .

EersteStem: Ongelukkigsal ditniedievragligtermaaknie.

U

sien,mevrou, onshetreedsnege van umenseagterindie trok. Hullegaan almalRome-

toe. En,na wat hulle

my

vertelhet, het hullealmaldringendebesigheid daar, netsoos u ^{. . .} Ons het hulle opgelaai. Ons kannie nou een van hulle gaan uitskop nie.

Vrou (langsaam): Ja,ckverstaan . . . ditsounieregwcesnie . . .

EersteSte.ví: Ons^isreeds oorlaai.

En

asonsiinounogoplaai, gaanstaanons teen die eerste opdraend, daarvan isek oortuig. Ons hetal die heeldag moeilikheidmetdie motor. (’nPouse.

)

Maar

ek^salu sêwat u kandoen.

Daar’s’nmaatvan

my

in ’ntrok netagterons.

Toe

onsindie laastedorpie saam stilgehouhet,wassy trok nogtaamlik leeg. Stop

hom

en vra

hom om

uopte laai. Sêvir

hom

disek watuby

hom

aanbeveel het.

Vrou (gelate): Goed, cksal ditdoen, meneer . . . baiedankie . . .

31

Eerste Stem; Mevrou, liier’s ’npakkiesigarette . . .

Vrou (tree effensterug} :

Dankie,meneer . . . maarekhet niksnodignie . . .

Eerste Stem: Asseblief,mevrou, neemdit . . . ek weethoeskaars sigarette onderjullemenseis.

Vrou: Ja, allesisduurdeesdae, verskriklikduur . . .

Eerste Stem:

Gee

^dit aan u seuns. Hulle sal dit waardeer . . . dis goeie sigarette.

Vrou {stil}:

My

seunsisdood . . .

Eerste Stem {na 'nkortpouse):

U man

. . . leefhynog?

Vrou: Ja.

Eerste Stem;

Gee

dit aan hom, mevrou . . .

Vrou: Goed, meneer . . . Hy’t drie maande laas gerook. {'nOombliklank issyaf van^{die toneel}omsigaretpakkievanbestuurderteneem. As^{sy voeer}opdie toneelis): Dankie, baie dankie . . .

Eerste Stem: Totsiens, mevrou . . . en stop

my

maat, lioor!

Vrou: Ja, eksal . . . Totsiens, seuns . . .

{Vragmotor trek weg. 'n Paar sekondes staar Vrou voertuigagterna.

fVerktuigliksitsy pakkieinsakkievoorhaarrok.

Dan

draaisyom,issybalfpad na Kind

—

^{wat intussen roerloos} opbankgesit het met haar gelaat deurentyd nagehoorgewend

—

assy diegeluidvan'ntweedevragmotorhoor. Sybardloop terug nahaar vorigeposisie links voor. Asvragmotornader, ligsyweerhaar handop.

)

Vrou: Asseblief, meneer,^asseblief! {Vragmotorkom totstilstand.)

Neem my

assebliefsaam,meneer!

Derde

Stem; Waarheen?

Vrou:

Na

Rome.

Derde

Stem;

Maar

ek gaanniedaarheennie.

Vrou {verbaas): U, u gaanniedaarheennie?

Derde

Stem^: Nee, ekdraai afby Avezzano.

Vrou:

Maar

umaathetdan gesê ugaan na

Rome

. . .

DerdeStem:

Wattcrmaat?

Vrou: Die een wat nounet hier

weg

is.

Derde

Stem^:

Ek

weetniewie voorofagter

my

isnie.

Ek

ry nie inkonvooi nie.

Ek

weet vang’nmaatvan

my

ophierdiepadnie. (’nPouse.

)

Maar ek salusaamnecm totby Avezzano. Klimin,mevrou . . .

Vrou: Baie dankie,meneer . . .

Maar

ekhetgeenfamilieof vricndedaarnie

. . . dieplek isvir

my

lieeltemalvreemd . . . en onsdorpe hetdeesdae geen herbergemeernie . . .

Derde

Stem: Soos uverkies, mevrou . . . Ek’sjammer ek kan u nie help nie.

Maar

usalwel geholpeword . . .

Dag

. . . {Vragmotortrekweg.

)

Vrou {terwylsyhomnog bedremmeldnastaar):

Dag

. . .dankie... meneer.. .

(Vrou stap langsaam na Kind. Laasgenoemde se gesig is nog altyd ewestrak en uitdrukkingloos. Vrougaanagter bankstaan, lêhaarhand met tere besorgdheid op Kindse skouers. Albeisegesigte is tia gehoorgewend.

)

Vrou:

Toc

maar, Gina,toemaar . . . net’npaar minute nog. Dievriendelike meneersemaatsalnou enige oomblik opdaag. Diékeergaan ons gelukkigcr wees. {Daaris'nvlaagwindoordie pleintjie,wantdisofVroueffensterug- deins.

)

Ai, maar die wind waai koud . . . die winter’s reeds hicr . . .

die iaasteweekinOktober en noualso koud . . . metsoveelsneeuopdie berge . .

. {Sy kyk op.

)

Lyk my, dit gaan ’n strawwe winter wees vanjaar . . . strawwer asgewoonlik . . . enmetsoveelmeerarm mense as vroeër onder ons . . . brandarm . . . sonder kos . . . en sonder vuur

. . . {AanKind) Kry_{jy nie}koudnie,liefling? {Kikdskud kop ontkennend.)

Maar

jy’sdarem ’ntaaikleinmensie,hê? {Daargaan'nrillingdeur kind se liggaam.)

Maar

_{jy jok,} hartjie . . . (Kindskud nogmaals haar kop.

’nOomblikdaarnasidder syweer.

)

Natuurlikkryjykoud.

Want

ekvoel self hoe koud is die wind . . . en ek is warmder aangetrek _{as jy} . . .

Dé, sitdie tjalie

om

jou skouers . . . {Syvou tjalie versigtig

om

kindse skouers. Kindprobeer eers teenstribbel, maar laat haar

Ouma

dan begaan.

)

So, dis beter

...

Jy weet, ek^isgewoondaandiekoue.

Ek

ishiergebore, leefal vyf-<n-vyftig jaar hier tussen die berge, was nognooit elders nie, behalwe die paar maal wat ek byjulle in

Rome kom

kuier het . . . Dis dié dat die koue aan

my

niks

maak

nie. {Syhet noualbeihandeop Kind

seskouers. Daar is zceer ’nvlaag, zi'ant Kind rilzieer. Vrou sehandeen armsbezi’eegternie. Alteken datdieyskouewindtog haargetrefhet, isdie skielike trekkieom baarmondendie feitdat sy haaroësluiten hulle ’npaar oomblikke toebou.

)

Niks

...

Jy weet ons mense van die berge isso te sêvandiekoue inmekaargesit . . . Disnetjullewat opdie vlakteslewe

. . . wat nie weet wat ’nwerklike winter beteken . . . wat nie teen die koueweerbestandisnie . . . Disdié datekblyisjy^salvanaandin

Rome

wees.

Rome

. . . waar dit nooit cers sneeu nic, stel jou voor . . .

(Vroustaanskielik meerorent,vat Kindvasteraanskouers.

)

Gina,daar

kom

hy!

{Gedreun van motor zford geboor. Terzvyl Vrou vorentoe stap, kom daartzieemeisiesoorz'erbooggebardloopdetir ingangregs. Hulledrajasse

—

nie tenuutmeernie,maartognetjiesenvangoeiesnit

—

enbulleisalbeiaan- treklik. Dieeen, ongeveer twintigjaar oud, het ’nslanke figuur en pragtige swartbarewatoorbaarskouers val. Haarbewegingsissierlikensoepel. Daar

isietsselfeersekerdsen uitdagendsinhaarbelevoorkomsen bouding. Haarjas isnievasgeknoop nie,waaioop terwyl sy hardloopom ’nmooirok tewysvan dietipe wat diemeergegoede dorpsmeisies gewoonlik Sondag nadie Misdra.

Haar maat, ietwat jonger, lyk stemmiger, bedeesder

—

maak die indruk van iemand wat nieveel vertrouein baarselfhet nie, maar na baar vriendin kyk vir leiding. Albeibet ’n tassie in bulleregterhand.

)

Eerste Meisie {wat ’npaar treevoor baarmaat is):

Maak

gou, Laura, maak gouofonsmisdietrok! Hier

kom

hy!

(Eerste Meisie komnet naVrou byou standplaasbeellinksvoor aan.

Dan ^is

Tweede

Meisie ook daar

—

en nou staan die driegespanne langs mekaaren

wag

vir diemotor. Gedreun wordal luider. Niemandsêietsen bullekyk ook niena mekaarnie. Asdie gekletterophou,maakelkeen sy pleidooi.

Dieeen uitroepvolgsnelleropdieander. Hulle praatfeitlikgelyktydig.

)

Eerste Meisie: Hei, Jolinnie, neem onssaam!

Neem

onssaam!

Tweede

Meisie: I^ai onsop, asseblief!

Vrou: Asseblief tog, meneer! Asseblief!

ViERDESte.m {grof,ge-amuseerd): Waar’sjullereisheen,mense?

Aldrie:

Na Rome

!

ViERDEStem:

Maar

ons kanniemeerastweeoplaai

—

Eerste Meisie {asofdit alreeds besUs is): Goed, dan gaan ons tweesaam {sy neem

Tweede

Meisie aan arm) want ons is maats!

En

maats

mag

nie geskei word nie,

mag

hulle? {Sy straalvan vriendelikheid

—

haar houding

isnoubepaaldkoket.)

Hoe

soujulle daarvanhouasiemandjulle tweewil skei?

ViERDE Stem: Springin,poppies!

Gou

speel, onsis haastig!

(Eerste \Ieisiebethaar maat bydiehandgegryp, vorentoe gespring

—

enalbeiisin ’n kitsaf van ^{die toneel besig}

om

motor te bestyg. Hulle lag,

Eerste Meisie met ietsuilgelate in haar stem, die andersenuweeagtig, half giggelend. Heeltemaloorblufstaan Vroudaar, spraakloos. ’nPouse.

)

Vrou {balfprewelend): Asseblief, meneer, asseblief. .

. (Kind wat omgekyk bet toevoertuiggaanstaanhet,draaihaar kop terugna gehoorenbeginstilhuii.

)

Vyfde Stem:

Maar

wat omtrentdie ou vrou?

33